Crop County

Search

Search

भारतातील सर्वात मोठा कृषी प्रदर्शन
भारतातील सर्वात मोठा कृषी प्रदर्शन

किसान अॅग्री शोचे उद्दिष्ट व्यावसायिक, धोरणकर्ते, अधिकारी आणि मीडिया यांना भेटण्यासाठी एक मंच प्रदान करून भारतीय कृषी समुदायाला एकत्र आणण्याचे आहे. भारतातील शेतीचे भविष्य मजबूत करणे हे त्याचे ध्येय आहे.
13 – 17 डिसेंबर 2023 पुणे इंटरनॅशनल एक्सहिबिशन अँड कॉन्व्हेंशन सेंटर, पुणे.

महाडीबीटी बियाणे वितरण अनुदान योजना
महाडीबीटी बियाणे वितरण अनुदान योजना

राज्य शासन खालील प्रमाणे कृषी जलसिंचनावर शेतकऱ्याला अनुदान देणार आहे:

  • या योजनेअंतर्गत नवीन विहीर साठी रु. २. ५० लाख एवढे अनुदान देण्यात येईल.
  • इनवेल बोअरींग साठी रु. २० हजार एवढे अनुदान देणार आहे
  • पम्प संचासाठी रु. २० हजार एवढे अनुदान देण्यात येईल.
  • वीज जोडणीसाठी रु १० हजार एवढे अनुदान देण्यात येईल.
  • शेततळ्याचे प्लास्टिक अस्तरीकरणासाठी रु. १ लाख व सूक्ष्म सिंचन संच (ठिबक सिंचन संच रु. ५० हजार किंवा तुषार सिंचन संच रु. २५ हजार ) एवढे अनुदान देण्यात येईल.
  • पीव्हीसी पाईप वर रु. ३० हजार एवढे अनुदान देण्यात येईल.
  • परसबाग यावर रु. ५०० एवढे अनुदान देण्यात येईल.

नोट –

  • बिरसा मुंडा कृषी सिंचन योजना मुंबई, सिंधुदुर्ग, सातारा, सांगली व कोल्हापूर हे जिल्हे वगळता राज्यातील इतर सर्व जिल्ह्यात राबवण्यात येईल.
  • लाभार्थी शेतकरी अनुसूचित जमातीचा असल्यासच अर्ज करावा.

या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी खालील पात्रता असणे आवश्यक आहे –

  • ज्या शेतकऱ्याला या योजनेचा लाभ घ्यावयाचा हाये त्याच्याकडे जातीचा दाखल असणे बंधनकारक आहे,. तसेच ७/१२ व ८-अ चा उतारा असणे हेसुद्धा आवश्यक आणि बंधनकारक आहे.
  • वार्षिक उत्पन्न २.५ लाखांच्या आत असलेल्या शेतकऱ्यालाच या योजनेचा लाभ घेता येणार आहे.
  • उत्पन्नाचा चालू वर्षाचा दाखल;या सादर करणे शिव बंधनकारक आहे.
  • जमीन ०.२० हेक्टर ते ६ हेक्टर पर्यंत (नवीन विहिरीसाठी किमान ०. ४० हेक्टर ) असणे आवश्यक आहे.
  • या योजनेचं एकदा लाभ घेतल्यास पुढील ५ वर्ष या योजनेचा लाभ त्या लाभार्त्याला किव्हा त्याच्या कुटुंबाला घेता येणार नाही याची नोंद घ्यावी.

खवा निर्मिती तंत्र
खवा निर्मिती तंत्र

खव्यापासून बर्फी, पेढा, गुलाबजामून, कलाकंद, कुंदा इ. पदार्थ तयार करता येतात. खवा बनविण्याच्या पारंपरिक पद्धतीत मंद आचेवर दूध तापवत ठेवून सतत ते हलवत राहावे लागते. दूध चांगले घट्ट झाल्यावर तापमान 80 ते 88 अंश सेल्सिअसपर्यंत खाली आणले जाते. जेव्हा खवा कढईचा आजूबाजूचा व तळाचा भाग सोडेल आणि एकत्र चिकटू लागेल तेव्हा खवा तयार झाला असे समजावे. पण या पद्धतीत वेळ जास्त लागतो.

खवानिर्मिती यंत्र

खवानिर्मिती यंत्र हे गॅस मॉडेल व डिझेल मॉडेलमध्ये उपलब्ध आहे. बहुतांशी ठिकाणी गॅस मॉडेलचाच वापर होतो. हे यंत्र वेगवेगळ्या क्षमतेचे आहे. यंत्र खरेदी करताना “जार क्षमता’ ध्यानात न घेता जास्तीत जास्त किती व कमीत कमी किती खवा बनविता येईल याचा विचार करावा.

खवा बनविण्याच्या संपूर्ण प्रक्रियेस 60 ते 70 मिनिटे लागतात. प्रति किलो खव्यास नऊ ते दहा रु. खर्च (गॅस, वीज) येतो. डिझेल मॉडेलसाठी हा खर्च 16 ते 17 रु. प्रति किलो एवढा येतो. या यंत्रामध्ये मोठे गोलाकार भांडे 0.5 एच.पी. मोटारच्या साह्याने गोल फिरते. भांड्यातच असणाऱ्या दोन स्क्रॅपरच्या साह्याने दूध भांड्याच्या पृष्ठभागास व कडेस लागत नाही. फक्त आचेवर नियंत्रण ठेवावे लागते. मोठ्या चौकोनी चमच्याने (सुपडी) दूध खाली-वर करावे लागते. भांड्याला नळ जोडला असल्यामुळे दूध गरम करणे किंवा बासुंदी, खीरसाठी दूध आटवणे या गोष्टीही सहज होतात.

खवा तयार करताना

* खव्यासाठी निर्भेळ दूध वापरावे.
* गाईच्या एक लिटर दुधापासून 170 ते 190 ग्रॅम खवा मिळतो.
* म्हशीच्या एक लिटर दुधापासून 200 ते 220 ग्रॅम खवा मिळतो.
* दुधाची आम्लता 0.14 ते 0.15 टक्का इतकी असावी.
* दुधात फॅट कमी असल्यास खवा कोरडा बनतो.
* दुधात भेसळ असल्यास खवा कठीण बनतो.
* म्हशीच्या दुधापासूनचा खवा पांढरट, तपकिरी छटा असलेला, किंचित तेलकट पृष्ठभाग मृदू, मुलायम, दाणेदार किंचित गोड असा असतो.
* गाईच्या दुधापासूनचा खवा फिक्कट पिवळा, तपकिरी छटा असलेला, ओला पृष्ठभाग, किंचित कठीण, खारट असतो.

संपर्क – 9405794668
डॉ. धीरज कंखरे, कृषी महाविद्यालय, धुळे

केळीखोडापासून धागे
केळीखोडापासून धागे

केळीचा घड काढल्यानंतर केळीच्या खोडापासून धागानिर्मिती करणे शक्‍य आहे. त्यातून शेतकऱ्यांना उत्पन्न मिळू शकेल.

केळीचे खोड लवकर कुजत नसल्यामुळे आंतरमशागतीसाठी अडचणी येतात. मात्र, खोडापासून धागानिर्मितीमुळे ही अडचण दूर होण्यासोबत उत्पन्नही मिळू शकते.

केळी खोडापासून धागानिर्मितीसाठी आवश्‍यक बाबी

केळी खोडापासून धागा काढणारे यंत्र

कापलेल्या केळीझाडांचे खोड

तीन पुरुष मजूर व २ स्त्री मजूर प्रतिदिवस

विद्युत पुरवठा

केळी खोडापासून धागानिर्मितीची प्रक्रिया

केळी खोडापासून उत्कृष्ट प्रतीचा धागा काढण्यासाठी लाल केळी, नेंद्रन, रस्थाली ह्या जातींचा वापर करतात. महाराष्ट्रात लागवडीखाली असलेल्या अर्धापुरी, ग्रॅन्ड नैन, श्रीमंती, महालक्ष्मी ह्या जातींपासूनही चांगल्या प्रतीचा धागा काढता येतो. धागा काढण्यासाठी फक्त खोडाचाच वापर करता येतो असे नाही, तर घडाच्या दांड्याचा तसेच पानाच्या शिरेचाही करता येतो. परंतु, आर्थिकदृष्ट्या किफायतशीर धागा फक्त खोडापासून बनू शकतो. धागा काढण्यासाठी खोडाचा वापर झाड कापल्यापासून चोवीस तासांच्या आत करावा.

धागा काढणीसाठी तीन माणसांची गरज असते. एक माणूस खोड उभे चिरून त्याचे चार तुकडे करतो. त्यासाठी गुजरात येथील नवसारी कृषी विद्यापीठामध्ये केळीचे खोड कापणी यंत्र तयार केले आहे. हे यंत्र खोडाचे दोन ते चार उभे काप करते. दुसरी व्यक्ती प्रत्यक्ष यंत्रावर धागा काढणीचे काम करते. तिसरी व्यक्ती काढलेला धागा पिळण्याची प्रक्रिया करून धागा दोरीवर वाळत घालते. तसेच प्रक्रियेदरम्यान निघालेले पाणी व लगदा वेगळे करते. दोन स्त्री मजुरांचा वापर सहाय्यक म्हणून होतो.

सुकवलेला धागा मोठ्या दाताच्या फणीने विंचरून घेतल्यास धाग्याची प्रत चांगली मिळते. कुशल कारागीराद्वारे आठ तासांमध्ये २० ते २५ किलो धागा मिळू शकतो. या यंत्राची किंमत अश्‍वशक्तीनुसार ७० हजार ते १ लाख ७५ हजार रुपये अशी असते. केळी खोडापासून काढलेला धागा एकूण ३ (पहिली, दुसरी व तिसरी) प्रतीत विभागला जातो. यंत्रामधून काढलेले सूत सहसा तिसऱ्या प्रतवारीचे असते. त्याला विंचरून घेतल्यास ते दुसऱ्या प्रतिपर्यंत जाऊ शकते. त्यानंतर लाकडी पाटीने त्यास पॉलिश करून पांढरे शुभ्र झाल्यास पहिल्या प्रतिपर्यंत जाऊ शकते.

धाग्याचा दर

पांढरा शुभ्र धागा – १०० ते १२० प्रतिकिलो

सिल्व्हर शाईन धागा – ८० ते १०० प्रतिकिलो

पिग्मेंट युक्त धागा – ८० रु. किलो

धाग्याची उपयुक्तता

धाग्यापासून बारीक दोरी, दोरखंड, पिशव्या, पाय पुसणी, चटई, आकर्षक टोप्या, कापड, साड्या, शोभेच्या वस्तू, क्राफ्ट पेपर, टिश्‍यू पेपर, फिल्टर पेपर, पृष्ठ, फाईलसाठी जाड कागद, सुटकेस, डिनरसेट, बुटांचे सोल, चप्पल इत्यादी वस्तू बनविता येतात.

केळी खोडापासून धागा निर्मितीचे फायदे

केळी बागेतील न कुजणारे अवशेष जाळले जातात. त्यामुळे पर्यावरणाच्या ऱ्हासासोबतच जमिनीतील उपयुक्त जिवाणूही नष्ट होतात. त्याचा फटका उत्पादकतेला बसतो.

बागेच्या स्वच्छतेसाठी लागणारी अनुत्पादक मजुरी वाचते.

दुष्काळामध्ये पाण्याच्या कमतरतेमुळे घडनिर्मिती न झाल्यास उर्वरीत उभ्या खोडापासून काही प्रमाणात आर्थिक लाभ होऊ शकतो.

केळी खोडापासून धागेनिर्मिती यंत्र व कार्यपद्धती

या यंत्रात दोन रिजिड पाइप बसवले असून, गायडिंग रोलर असतात. या रोलरमुळे केळी खोड आत सरकते. खोडाच्या आकारमानानुसार दोन रिजिड पाइपमधील अंतर कमी-जास्त करता येते. रोलर फिरविण्यासाठी बेल्ट पुली यंत्रणा बसवलेली असते. यासाठी एक एचपी क्षमतेची सिंगल फेज विद्युत मोटर पुरेशी होते.

यंत्राच्या दुसऱ्या बाजूने निघालेले धागे पिळून त्यातील पाणी बाहेर काढले जाते. धागे तारांवर एक दिवस वाळवतात. कोरड्या धाग्यांमध्ये विशिष्ठ प्रकारची फणी फिरवून ते एकमेकांपासून वेगळे करतात.

शेतातून खोडाची वाहतूक, उभे चिरून त्याचे चार तुकडे करणे, यंत्रात भरणे व धागे पिळून काढणे या कामांसाठी पुरुष मजूर लागतात. धाग्यांतून फणी फिरविणे, ते वाळत घालणे या कामांसाठी महिला मजूर लागतात.

काजू टरफल प्रक्रियेबाबत माहिती
काजू टरफल प्रक्रियेबाबत माहिती

  1. काजू बी टरफलाच्या आतील व बाहेरील आवरणामध्ये ज्या मधमाश्‍यांच्या जाळ्यासारख्या पेशी असतात, त्यात अर्धप्रवाही घट्ट व चिकट द्रावण असते, त्यालाच काजू टरफल तेल म्हणतात. काजू टरफलाचे तेल हे काळ्या रंगाचे, घट्ट डांबरासारखे दिसते.
  2. काजू टरफल तेलाचा लॅमिनेटिंग कागद, ऍक्‍टिवेटेड कार्बन, ब्रेक लायनिंग, रंग, रेक्‍झिन, रबर संयुगे इत्यादी उद्योगधंद्यांत मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो. याव्यतिरिक्त इमारती लाकूड, होड्या, जहाजे इत्यादींना लावण्यासाठी वापर करतात. तेलामुळे लाकडाचे पाणी आणि कीटक, किडी इत्यादींपासून संरक्षण होते.
  3. काजू टरफल तेलापासून अनेक पदार्थ तयार करता येतात. कॉरडॅनॉल हा काजू बी टरफलाचा महत्त्वाचा घटक आहे. कॉरडॅनॉलचा उपयोग पृष्ठभागावर थर देण्यासाठी, विद्युतरोधक वॉर्निश आणि लाकडी सामानाला कोटिंग देण्यासाठी होतो.
  4. काजू टरफल तेल ऊर्ध्वपतनानंतर गाळाचा उपयोग हवेवर सुकणारे वॉर्निश, सायकलचे कोटिंग, प्रायमर (रंगाच्या आधी) इ. तयार करण्यासाठी होतो. ब्रेक लायनरमध्ये टरफल तेलाचा उपयोग करतात, तर त्याच्या उपपदार्थांचा उपयोग यंत्राचे तेल, कीडनाशक, औषधी द्रव्य इत्यादीमध्ये करतात.

संपर्क : 02358 – 282414 
कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, दापोली

उसापासून पॅकेजिंग
उसापासून पॅकेजिंग

सर्व प्रकारच्या उत्पादनविक्रीसाठी पॅकेजिंग ही अत्यंत महत्त्वाची बाब असते. पॅकेजिंगमधून त्या उत्पादनाच्या वैशिष्ट्याला उठाव आणण्याचे काम केले जाते. सेंद्रिय उत्पादनासाठी नैसर्गिक व सेंद्रिय पॅकेजिंग आवश्‍यक मानले जाते. तसा आग्रहही आता जागरूक ग्राहक आणि सुपर मार्केट धरत आहेत. नेदरलॅंड येथील सेंद्रिय उत्पादक कंपनीने आपल्या पुरवठादारासह उसाच्या टाकाऊ घटकापासून पॅकेजिंग विकसित केले आहे.
नेचर अँड मोअर ही कंपनी सेंद्रिय भाजीपाला आणि फळांच्या उत्पादन आणि विक्रीमध्ये प्रसिद्ध आहे. सेंद्रिय शेतीमालाच्या विक्रीसाठी सेंद्रिय पद्धतीच्या पॅकेजिंगसाठी त्यांचा नेहमीच प्रयत्न असतो. त्यांनी फळांच्या पॅकेजिंगसाठी उसाच्या टाकाऊ घटकापासून बनविलेल्या कार्डबोर्डचा वापर केला आहे. याविषयी माहिती देताना कंपनीचे पॅकेजिंग तज्ज्ञ पॉल हेन्ड्रिक्‍स यांनी सांगितले, की गेल्या दोन वर्षांपासून नवीन प्रकारचे पॅकेजिंग विकसित करण्यासाठी पुरवठादारांसह प्रयत्न केले आहेत. त्यातून उसाच्या टाकाऊ घटकांचा उपयोग करून मोठ्या प्रमाणात पॅकेजिंगनिर्मिती करण्यात येत आहे. या पॅकेजिंगचा उपयोग सेंद्रिय पद्धतीने पिकविलेल्या वेली टोमॅटो, पिअर विक्रीसाठी केला जातो.

सुपर मार्केटही वळताहेत प्लॅस्टिकमुक्त पॅकेजिंगकडे

विघटन होणारे, पुनर्वापर करणे शक्‍य असलेल्या प्लॅस्टिकमुक्त व पर्यावरणपूरक पॅकेजिंगच्या वापराकडे सुपर मार्केट वळत आहेत. नेचर अँड मोअरच्या सेंद्रिय उत्पादनांचा प्रमुख खरेदीदार असलेल्या फ्रेंच चेन चारेफोर या सुपर मार्केट व्यवस्थापक ज्यूली मेहमोन म्हणाल्या, की आम्ही आमच्या पुरवठादारांकडून पॅकेजिंगसह अनेक बाबींमध्ये पुनर्वापरायोग्य अशा घटकांच्या वापराला प्रोत्साहन देत असतो. त्यातून कचरा विल्हेवाटीची समस्या सुटण्यास मदत होणार आहे. तसेच उसासारख्या घटकापासून पॅकेजिंग ही चांगली कल्पना आहे. त्याचा वापर अन्य पुरवठादारही करतील, अशी आशा आहे.

हे फायदे आहेत

  • प्लॅस्टिकचा वापर टाळला आहे.
  • टाकाऊ घटकांचा पुरेपूर वापर
  • कागदाच्या निर्मितीसाठी झाडांची तोड करावी लागणार नाही.
  • सध्या कंपनी जुन्या पद्धतीच्या ट्रे, टॅग आणि लेबल, स्टिकर यामध्येही बदल करीत आहे. उसापासून पॅकेजिंग हे स्वच्छ, नैसर्गिक आणि सेंद्रिय उत्पादनासाठी योग्य आहे. तसेच वापरानंतर विल्हेवाट लावण्यामध्येही सोपे आहे. अगदी ते जाळले तरी पर्यावरणामध्ये प्लॅस्टिकप्रमाणे विषारी वायू निर्माण होत नाहीत.

आवळा कॅन्डी
आवळा कॅन्डी

आवळा कॅन्डी करताना पूर्ण पिकलेली मोठी किंवा मध्यम आकाराची रसदार फळे निवडावी. फळांना प्रथम उकळत्या पाण्याची प्रकिया ८ ते १० मिनिटे देऊन त्यामधील बिया आणि काप वेगळे करावेत. अर्धवट शिजलेल्या फळांवर बोटाचा दाब दिल्यावर पाकळ्या बियापासून सहजपणे वेगळ्या करता येतात. वेगळे केलेले काप प्रथम ५० डिग्री ब्रिक्स असलेल्या साखरेच्या पाकात २४ तास ठेवावेत. त्यासाठी १ लिटर पाण्यात १ किलो साखर मिसळावी. दुसऱ्या दिवशी पाकातील ब्रिक्सचे प्रमाण साधारणपणे २५ ते ३० एवढे कमी होते. त्यामध्ये ३५० ते ४०० ग्राम साखर मिसळून त्याचा ब्रिक्स ६० करावा. तिसऱ्या दिवशी त्याच पाकात ५०० ते ६०० ग्राम साखर मिसळून ब्रिक्स ७० डिग्री कायम ठेवावा. पाचव्या दिवशी त्याच पाकात १५० ते २०० ग्राम साखर घालावी आणि सातव्या किंवा आठव्या दिवशी पाकात मुरलेल्या पाकळ्या बाहेर काढाव्यात. पाकात पहील्यांदाच २% आल्याचा रस किवा विलायची पूड मिसळल्यास चव चांगली येते. कॅन्डी तयार झाल्यावर पाण्यात झटपट धुवून घ्यावी किंवा कापडाने पुसून घ्यावी आणि ३ ते ४ दिवस सुकवून घ्यावी. सुकलेली कॅन्डी प्लास्टिक पिशवीत भरून हवा बंद करावी.

(स्रोत: कृषी दर्शनी, महत्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी)

मृदा परीक्षण और मृदा स्वास्थ्य पत्रक(MP)
मृदा परीक्षण और मृदा स्वास्थ्य पत्रक(MP)

राज्य शासन द्वारा किसानों की दी जाने वाली सुविधाएं

योजना

प्रदेश के समस्त खेतों का मृदा परीक्षण कर शत प्रतिशत स्वाईल हैल्थ कार्ड जारी करने का लक्ष्य रखा गया है। मृदा स्वास्थ्य कार्ड में कृषकों के खेतों के मिट्‌टी नमूना विश्लेषण के परिणाम एवं उनके आधार पर उर्वरक उपयोग की अनुशंसा उपलब्ध रहती है। मध्यप्रदेश में मृदा परीक्षण को पर्याप्त महत्व दिया जा रहा है। दिसम्बर 2014 तक कुल 17,68,684 स्वाईल हैल्थ कार्ड बनाये जा चुके हैं। विभाग के अंतर्गत 24 मिट्‌टी परीक्षण प्रयोग शालाएं, म.प्र. राज्य कृषि विपणन बोर्ड के अंतर्गत 26, जवाहरलाल नेहरू कृषि विश्वविद्यालय द्वारा 09 एवं राजमाता कृषि विश्वविद्यालय ग्वालियर द्वारा 16 प्रयोगशालाएं चलाई जा रही हैं। इस प्रकार प्रदेश के सभी जिलों में कुल 75 प्रयोगशालाएं कार्यरत हैं, जिनमें से

MP1

विभागीय समस्त प्रयोगशालाओं में सूक्ष्म तत्वों के परीक्षण की भी व्यवस्था है मिट्‌टी परीक्षण कैसे करवाएं मुख्य तत्व विश्लेषण हेतु सामान्य कृषकों के लिये 5 रूपये प्रति नमूना, तथा अ.जा./अ.ज.जा. कृषकों के लिये 3 रूपये प्रति नमूना की दर शासन द्वारा निर्धारित की गई है। इसी प्रकार सूक्ष्म तत्व विश्लेषण के लिये सामान्य कृषकों के लिये 40 रूपये प्रति नमूना तथा अ.जा./अ.ज.जा. कृषकों के लिये 30 रूपये प्रति नमूना की दर शासन द्वारा निर्धारित है। क्षेत्रीय ग्रामीण कृषि विस्तार अधिकारी के मार्गदर्शन में खेत का आदर्श मिट्‌टी का नमूना तैयार कर प्रयोगशाला भेजा जाता है।

मिट्‌टी परीक्षण कैसे करवाएं

मुख्य तत्व विश्लेषण हेतु सामान्य कृषकों के लिये 5 रूपये प्रति नमूना, तथा अ.जा./अ.ज.जा. कृषकों के लिये 3 रूपये प्रति नमूना की दर शासन द्वारा निर्धारित की गई है। इसी प्रकार सूक्ष्म तत्व विश्लेषण के लिये सामान्य कृषकों के लिये 40 रूपये प्रति नमूना तथा अ.जा./अ.ज.जा. कृषकों के लिये 30 रूपये प्रति नमूना की दर शासन द्वारा निर्धारित है। क्षेत्रीय ग्रामीण कृषि विस्तार अधिकारी के मार्गदर्शन में खेत का आदर्श मिट्‌टी का नमूना तैयार कर प्रयोगशाला भेजा जाता है।

प्रयोगशालाएं

प्रदेश में मिट्‌टी परीक्षण प्रयोगशालाएं कहां-कहां हैं ?

विभागीय मिट्‌टी परीक्षण केंद्र- भोपाल, सीहोर, पवारखेड़ा (जिला होशंगाबाद), उज्जैन, मंदसौर, धार, खरगोन, खंडवा, झाबुआ, इंदौर, बालाघाट, छिंदवाड़ा, नरसिंहपुर, छतरपुर, सागर, रीवा, मुरैना, भिंड, बैतूल, दमोह, जबलपुर, टीकमगढ़, ग्वालियर, सीधी में कार्यरत हैं।

स्त्रोत : किसान पोर्टल, भारत सरकार

मुख्यमंत्री कृषक समृद्धि योजना(MP)
मुख्यमंत्री कृषक समृद्धि योजना(MP)

परिचय

राज्य की प्रमुख कृषि फसलें गेहूँ, चना, मसूर, सरसों एवं धान की कृषि लागत बढने, उत्पादकता बढ़ाने के लिए कृषकों को प्रोत्साहित किए जाने तथा फेयर एवरेज क्वालिटी (FAQ) गुणवत्ता उत्पादन को प्रोत्साहित किए जाने हेतु मंत्री – परिषद आदेश आयटम क्रमांक 18 दिनांक 27 मार्च, 2018 से मुख्यमंत्री कृषक समृद्धि योजना को स्वीकृति प्रदान की गई है ।

योजनान्तर्गत प्रक्रिया एवं प्रावधान

योजनान्तर्गत प्रक्रिया एवं प्रावधान निम्नानुसार हैं-

  • योजना में खरीफ 2016 में धान एवं रबी 2016 -17 में गेहूँ की न्यूनतम समर्थन मूल्य पर प्राथमिक साख सहकारी समितियों के माध्यम से ई – उपार्जित मात्रा पर रु 200 /- प्रति क्विंटन का प्रोत्साहन राशि लाभान्वित पात्र किसान के बैंक खाते में जमा कराई जाएँ ।

  • प्रदेश में रबी 2017 -18 में न्यूनतम समर्थन मूल्य पर गेहूँ उपार्जित कराने वाले किसानों को रू.265 प्रति क्विंटल प्रोत्साहन राशि उपार्जित कराने वाले किसानों के बैंक खातों में जमा किए जाने का निर्णय लिया गया । पंजीकृत किसान द्वारा बोनी एवं उत्पादकता के आधार पर उत्पादन की पात्रता की सीमा तक दिनांक 15 मार्च, 2018 से 26 मई 2018 के मध्य कृषि उपज मंडी में विक्रय पर भी रु. 265 प्रति क्विंटल की प्रोत्साहन राशि प्रदान की जाए । कृषि उत्पाद मंडी में न्यूनतम समर्थन मूल्य से नीचे बेचा गया हो अथवा न्यूनतम समर्थन मूल्य से ऊपर बेचा गया हो, दोनों स्थिति में मुख्यमंत्री कृषक समृद्धि योजना का लाभ पंजीकृत किसान को देय होगा ।
  • प्रदेश में रबी 2017 -2018 में न्यूनतम समर्थन मूल्य पर चना, मसूर एवं सरसों उपार्जित कराने वाले किसानों को रु. 100/- प्रति क्विंटल प्रोत्साहन राशि उपार्जन कराने वाले पात्र किसानों के बैंक खातों में जमा किए जाने का निर्णय लिया गया । पंजीकृत किसान द्वारा बोनी एवं उत्पादकता के आधार पर उत्पादन की पात्रता की सीमा तक दिनांक 10 अप्रैल, 2018 से लेकर न्यूनतम समर्थन मूल्य पर खरीदी की अंतिम नियत तिथि तक कृषि उपज मंडी में विक्रय पर भी रु. 100/- प्रति क्विंटल की प्रोत्साहन राशि प्रदान की जाए । कृषि उत्पाद मंडी में न्यूनतम समर्थन मूल्य से नीचे बेचा गया हो अथवा न्यूनतम समर्थन मूल्य से ऊपर बेचा गया हो, दोनों स्थिति में मुख्यमंत्री कृषक समृद्धि योजना का लाभ पंजीकृत किसान को देय होगा ।
  • आयुक्त, खाद्य, नागरिक आपूर्ति एवं उपभोक्ता संरक्षण विभाग द्वारा रबी 2016 -17 में गेहूँ तथा खरीफ 2017 में धान का न्यूनतम समर्थन मूल्य पर ई –उपार्जित कराए गए समस्त किसानवार डाटाबैस का सत्यापन एवं प्रमाणीकरण किए जाने के उपरांत प्रमाणीकृत डाटाबेस संचालक, किसान कल्याण तथा कृषि विकास संचालनालय को उपलब्ध कराया जाएगा । उक्त सत्यापित एवं प्रमाणित डाटाबेस के आधार पर रु. 200/- प्रति क्विंटल की प्रोत्साहन राशि किसान तथा कृषि विकास संचालनालय द्वारा उप संचालक, किसान कल्याण तथा कृषि विकास को जिलावार उपलब्ध कराया जाएगा ।
  • योजना के क्रियान्वयन के लिए जिला कलेक्टर की अध्यक्षता में निम्नानुसार जिला क्रियान्वयन समिति उत्तरदायी होगी :-

  1. जिला कलेक्टर                                   –      अध्यक्ष
  2. उप संचालक,किसान कल्याण तथा कृषि विकास        –     सदस्य सचिव
  3. मुख्य कार्यपालन अधिकारी, जिला पंचायत              –     सदस्य
  4. अतिरिक्त कलेक्टर (राजस्व)                        –      सदस्य
  5. उप पंजीयक, सहकारी संस्थाएं                        –    सदस्य
  6. जिला खाद्य अधिकारी                              –     सदस्य
  7. मुख्य कार्यपालन अधिकारी

जिला केन्द्रीय सहकारी बैंक                        –      सदस्य

  1. जिला प्रबंधक,नागरिक आपूर्ति निगम                –       सदस्य
  2. जिला प्रबंधक, म.प्र. राज्य सहकारी

विपणन संघ                                    –       सदस्य

10.  जिला लीड बैंक अधिकारी                          –      सदस्य

  • उपरोक्त समिति द्वारा खाद्य, नागरिक आपूर्ति एवं उपभोक्ता संरक्षण विभाग के ई – उपार्जन पोर्टल पर रबी 2016 -2017 एवं खरीफ 2017 के क्रमशः गेहूँ एवं धान के प्रेषित डाटाबेस की परीक्षण पुष्टि की जाएगी । उक्त समिति के मार्गदर्शन में प्रत्येक लाभान्वित किसान के बैंक खाता क्रमांक की पुष्टि की जाएगी । रबी 2017 -18 के गेहूँ,चना,मसूर एवं सरसों के पंजीयन किसानों द्वारा ई-उपार्जन कराने तथा/अथवा विहित अवधि में पात्रता की सीमा तक विक्रय की गई मात्रा पर प्रोत्साहन राशि जमा कराए जाने से पूर्व परिपत्र में उल्लेखित प्रक्रिया का पालन कर बैंक खातों का सत्यापन तथा विधिवत आरटीजीएस /एनईएफटी भुगतान सुनिश्चित किया जाएगा । उपसंचालक (किसान कल्याण तथा कृषि विकास) उपरोक्त समिति के अनुमोदन उपरांत ही विधिवत भुगतान सुनिश्चित करेंगे ।

तदोपरान्त ई –उपार्जन गेहूँ तथा धान के लिए प्राप्त आवंटन जिला कोषालय से आरटीजीएस /एनईएफटी के माध्यम से ई – उपार्जन पोर्टल पर उपलब्ध लाभान्वित किसानों के सत्यापित किए गए खातों में योजना प्रावधान अनुसार राशि जमा कराई जाएगी । ई- उपार्जन के पोर्टल पर दर्ज मोबाईल नम्बर पर योजनान्तर्गत जमा कराई गई राशि का समस्त लाभान्वित किसानों को एसएमएस के माध्यम से अवगत कराया जाएगा । जिले के लीड बैंक अधिकारी आरटीजीएस /एनईएफटी के माध्यम से प्रदान राशि समस्त लाभान्वित किसानों को बैंक खातों में पहुँचने की पुष्टि की जानकारी सम्बन्धित बैंक शाखाओं से प्राप्त करेंगे । प्रत्येक प्राथमिक कृषि सहकारी साख के कार्यालय में किसानों के नाम तथा प्रदान की गई राशि की जानकारी उल्लेखित कर प्रदर्शित की जाएगी ।

  • कण्डिका 1 (क),(ख) एवं (ग) के पात्र लाभान्वित किसानों के सत्यापित बैंक खाते आरटीजीएस /एनईएफटी फेल हो जाने या बैंक खातों के संबंध में किसी भी विवाद की स्थिति में जिला कलेक्टर की अध्यक्षता में गठित समिति स्थानीय जाँच कराने तथा जाँच उपरांत 15 दिवस में राशि प्रदान करने हेतु अधिकृत होगी । मुख्यमंत्री कृषक समृद्धि योजना के अंतर्गत सत्यापित बैंक खातों में राशि प्रदान किए जाने के उपरांत जिला कलेक्टर द्वारा उपयोगिता प्रमाण पत्र किसान तथा कृषि विकास संचालनालय को प्रोषित किया जाएगा ।

प्रशासकीय व्यय

योजना के व्यापक प्रचार-प्रसार, पर व्यय, आरटीजीएस /एनईएफटी से भुगतान पर व्यय, मोबाईल द्वारा एसएमएस व्यय पर, योजना के प्रमाण पत्र मुद्रण पर व्यय, प्रमाण पत्र के वितरण के लिए किसान सम्मेलन आयोजन आदि पर व्यय के लिए योजना अंतर्गत 2 प्रतिशत राशि प्रावधान होगी । जिसका व्यय विभागीय प्रशासकीय अनुमोदन के आधार पर प्रदत्त स्वीकृत अनुसार किया जाएगा ।

योजना का पर्यवेक्षण

राज्य स्तर पर उक्त योजना के क्रियान्वयन का पर्यवेक्षण कृषि केबिनेट द्वारा किया जाएगा । जिला स्तर पर उक्त योजना का क्रियान्वयन पर्यवेक्षण कण्डिका (5) अनुसार जिला कलेक्टर की अध्यक्षता में गठित समिति द्वारा किया जाएगा । योजना के क्रियान्वयन से गेहूँ, धान, चना,मसूर एवं सरसोँ की खेती करने वाले कृषकों की खेती में प्रोन्नति तथा उक्त योजना से इन फसलों के उत्पादक किसानों की संतुष्टि के आंकलन संबंधी सर्वेक्षण कार्य अटल बिहारी बाजपेय सुशासन एवं नीति विश्लेषण संस्थान द्वारा कराया जाएगा ।
उक्तानुसार नियत प्रकिया के आधार पर योजनान्तर्गत कार्यवाही सुनिश्चित की जाए ।

स्रोत: किसान कल्याण तथा कृषि विकास विभाग, मध्य प्रदेश

मछली पालन से जुड़ी प्रश्नोत्तरी(MP)
मछली पालन से जुड़ी प्रश्नोत्तरी(MP)

मछली पालन क्यों करें, इसकी विशेषताएं क्या हैं ?

मत्स्य पालन सहायक व्यवसाय के रूप में ग्रामीण अंचलों में कम श्रम, कम लागत, कम समय में अधिक लाभ देने वाला व्यवसाय है। बाजार की समस्या नहीं है । हर साईज की उत्पादित मछली का विक्रय आसानी से हो जाता है । इस कारण घाटे की संभावना अत्यन्त कम होती है । मत्स्य बीज उत्पादन से 3 माह में रु. 45,000 की आय प्राप्त कर सकते हैं , जो की अन्य व्यवसाय के लाभ की तुलना में बहुत अधिक है ।

तालाब जलाशय के प्रबंधन के अधिकार किस संस्था को प्राप्त हैं ?

तालाब/जलाशय के प्रबंधन के अधिकार त्रि-स्तरीय पंचायतों, मछली पालन विभाग एवं मध्यप्रदेश मत्स्य महासंघ को निम्नानुसार प्राप्त हैं:-

  1. 10 हैक्टेयर औसत जलक्षेत्र तक के तालाब/जलाशय – ग्राम पंचायत ।
  2. 10 हैक्टेयर से अधिक 100 हैक्टेयर औसत जलक्षेत्र तक के तालाब/ जलाशय – जनपद पंचायत ।
  3. 100 हैक्टेयर से अधिक 1000 हैक्टेयर औसत जलक्षेत्र तक के तालाब/ जलाशय – जिला पंचायत ।
  4. 1000 हैक्टेयर औसत जलक्षेत्र से 2000 औसत जलक्षेत्र  तक के उपलब्ध एवं निर्माणाधीन जलाशय के पूर्ण होने पर शासन निर्णय अनुसार मछली पालन विभाग / मध्य प्रदेश मत्स्य महासंघ के अधीन रखा जायेगा  ।
  5. 2000 हैक्टेयर से अधिक औसत जलक्षेत्र के जलाशय मत्स्य महासंघ के अधिनस्थ रहेंगे|

त्रि-स्तरीय पंचायतों के तालाब/जलाशय प्रबंध के अधिकारों को सुरक्षित रखते हुए केवल मत्स्य पालन के आवंटन की प्रक्रिया/तकनीकी प्रक्रिया के अधिकार मत्स्य पालन विभाग के पास रहेंगे ।

तालाब/जलाशय आवंटन के प्राथमिकता क्रम क्या हैं ?

प्राथमिकता क्रम निम्नानुसार है:-

  1. वंशानुगत मछुआ जाति
  2. अनुसूचित जनजाति
  3. अनुसूचित जाति
  4. पिछड़ावर्ग
  5. सामान्य वर्ग
  6. गरीबी रेखा के नीचे जीवन यापन करने वाले व्यक्ति
  7. स्व-सहायता समूह
  8. पंजीकृत सहकारी समितियां ।
  9. मछली पालन के लिये नीलामी

क्या तालाब/जलाशय को मछली पालन के लिये नीलामी या ठेके पर प्राप्त किया जा सकता है?

जी नहीं| प्रदेश के शासकीय /अर्धशासकीय संस्थाओं यथा नगर पंचायत, नगर पालिका, नगर पालिका निगम, वन, ऊर्जा विभाग के सभी तालाब/जलाशय को नीलामी या ठेके पर देना प्रतिबंधित किया गया है । राज्य शासन द्वारा त्रि-स्तरीय पंचायतों को तालाब/जलाशय पट्टे पर देने के अधिकार दिये गये हैं परन्तु यदि कोई तालाब/जलाशय नगर पंचायत, नगर पालिका, नगर पालिका निगम, वन, ऊर्जा विभाग की किसी संस्था / निकाय के अधीन हों तो उनके पट्टे का आवंटन उन निकाय / विभाग के सक्षम अधिकारी द्वारा मछली पालन विभाग की मत्स्य पालन नीति के अनुसार 10 वर्ष की अवधि के लिये किया जायेगा  ।

प्रदेश में मछुआ किसको कहते हैं तथा किसको प्राथमिकता प्राप्त है ?

मछुआ वह है जो अपनी आजीविका का अर्जन मछली पालन, मछली पकड़ने या मछली बीज उत्पादन आदि कार्य से करता हो ।

वंशानुगत मछुआ जाति/ धीवर – धीरम -ढीमर, भोई, कहार – कश्यम – सिंगराहा – सोंधिया – रायकवार – बाथम, मल्लाह, नावड़ा, केवट – मुड़हा – मुढ़ाहा – निषाद, कीर, मांझी को प्राथमिकता प्राप्त है

तालाब/जलाशय दिये जाने का प्रावधान

व्यक्ति विशेष / मछुआ स्व-सहायता समूह / मछुआ सहकारी समितियों को कितने जलक्षेत्र के तालाब/जलाशय दिये जाने का प्रावधान हैं ?

मछली पालन नीति के अनुसार –

  • एक हैक्टेयर औसत जलक्षेत्र के तालाब व्यक्ति विशेष हितग्राही को प्राथमिकता क्रम अनुसार आवंटित किये जाते हैं ।
  • 1 हैक्टेयर से 5 हैक्टेयर औसत जलक्षेत्र तक के तालाब/जलाशय यदि इस क्षेत्र में पंजीकृत मछुआ सहाकारी समिति नहीं है तब स्व-सहायता समूह / मछुआ समूह को प्राथमिकता क्रम अनुसार आवंटित किये जाते हैं ।

क्या प्रदेश में मछली नीति लागू है ?

जी हां – मध्यप्रदेश शासन, मछली पालन विभाग द्वारा दिनांक 08 अक्टूबर 2008 से मछली पालन की नीति का क्रियान्वयन किया गया है ।

मछली या मछली बीज की हानि की भरपाई

मछली पालन में मछली या मछली बीज की हानि होती है तो क्या उसकी भरपाई शासन करेगा?

प्राकृतिक आपदा से जिस वर्ष तालाब/जलाशय में मत्स्यबीज संचय न होने एवं मत्स्य बीज तथा मत्स्य की क्षति होती है तो उस वर्ष की पट्टा राशि हितग्राहियों को देय नहीं होगी ।

राजस्व पुस्तक परिपत्र की धारा -6 (4) के प्रावधान अनुसार:-

  1. नैसर्गिक आपदा यथा अतिवृष्टि, बाढ़, भूस्खलन, भूकम्प आदि से मछली फार्म (फिशफार्म) क्षतिग्रस्त होने पर मरम्मत के लिए प्रभावित को रूपये 6000/- तक प्रति हैक्टेयर के मान से सहायता अनुदान दिया जायेगा । अनुदान की यह राशि उन मामलों में देय नहीं होगी जिनमें सरकार की किसी अन्य योजना के अन्तर्गत सहायता / अनुदान दिया गया है ।
  2. नैसर्गिक आपदा यथा सूखा, अतिवृष्टि, बाढ़, भूस्खलन, भूकम्प आदि से मछली पालने वालों को मछली बीज नष्ट हो जाने पर प्रभावित को रूपये 4000/- तक प्रति हैक्टेयर के मान से सहायता अनुदान दिया जायेगा। अनुदान की यह राशि उन मामलों में देय नहीं होगी जिनमें मछली पालन विभाग योजना के अन्तर्गत एक बार दिये गये आदान-अनुदान (सबसिडी) के अतिरिक्त, सरकारी की किसी अन्य योजना के अन्तर्गत सहायता / अनुदान दिया गया है ।

मछली पालन के साथ-साथ सिंघाड़ा लगाने के लिये पट्टा राशि

क्या तालाब में मछली पालन के साथ-साथ सिंघाड़ा लगाने के लिये अलग से पट्टा राशि देनी पडेगी ?

जिन तालाब/जलाशय में मछली पालन के साथ पूर्व से सिंघाड़ा, कमल गट्टा आदि जलोपज का पट्टा दिया जाता है उनसे सिर्फ मछली पालन कार्य हेतु निर्धारित पट्टा राशि ली जावेगी, पृथक से सिंघाड़ा/कमल गट्टा हेतु पट्टा राशि देय नहीं होगी ।

पंचायतों के ऐसे तालाब जिनमें पूर्व से सिंघाड़ा / कमल गट्टा आदि की फसल ली जाती रही है, को मछली पालन के साथ-साथ सिंघाड़ा / कमल गट्टा आदि की फसल के लिए उसी समिति/समूह/व्यक्ति को, जिसे मछली पालन का पट्टा दिया जा रहा है, उसे ही सिंघाड़ा / कमल गट्टा आदि के लिए पट्टा दिया जायेगा |

क्या नदी में मछली पकड़ सकते हैं ?

जी हां| मध्यप्रदेश में मछुआरों के लिये नदियों में निःशुल्क मत्स्याखेट का प्रावधान किया गया है । नदीय समृद्धि योजना के तहत् नदियों में मत्स्य भण्डारण को सुनिश्चित करने के लिये मत्स्यबीज संचयन का कार्यक्रम विभाग द्वारा किया जा रहा है ।

तालाब/जलाशयों में कौन-कौन सी मछलियां पाली जाती हैं ?

प्रदेश में प्रमुखतः कतला, रोहू, मृगल, मछली का पालन किया जाता है क्योंकि यह मछलियां आपसी प्रतिस्पर्धा नहीं करती हैं तथा व्यापारिक दृष्टिकोण से तेजी से बढ़ती हैं । सघन मत्स्य पालन के तहत् उक्त मछलियों के साथ-साथ सिल्वर कार्प, ग्रास कार्प एवं कामन कार्प मछलियों का पालन किया जाता है ।

तालाब/जलाशय में कितनी संख्या में मछली के बच्चे डाले जाते हैं ?

ग्रामीण तालाबों में 10000 फ्राई प्रति हैक्टेयर प्रतिवर्ष संचित की जाती है जिसमें कतला 40 प्रतिशत, रोहू 30 प्रतिशत एवं मृगल 30 प्रतिशत का अनुपात होना चाहिये ।

सबसे अधिक कौन सी मछली बढ़ती है ?

सबसे अधिक बढ़ने वाली मछली कतला है जिसकी बढ़वार एक साल में लगभग 1 किलोग्राम होती है ।

स्पान, फ्राई एवं फिंगरलिंग क्या है ?

  • मछली बीज की लम्बाई के आधार पर मछली बीज का नामकरण है, 5 मिली मीटर लम्बाई के मत्स्य बीज को स्पान कहते हैं ।
  • 25 मिलीमीटर साइज के मछली बीज को फ्राई कहते हैं जो तालाब में संचित की जाती है|
  • 25 मिलीमीटर से 150 मिलीमीटर तक के मत्स्यबीज को फिंगरलिंग (अंगुलिकाए) कहते हैं जो बड़े जलाशयों में संचित की जाती है|

पट्टा धारक समिति/ समूह/ व्यक्ति विशेष को तालाब / जलाशय की पट्टा अवधि समाप्त होने पर पुनः तालाब/जलाशय पट्टे पर आवंटित किया जा सकता है ?

जी हां| यदि पट्टा धारक समिति/ समूह/ व्यक्ति विशेष नियमानुसार किसी प्रकार से डिफाल्टर नहीं है और पट्टा अवधि समाप्ति के पश्चात् उनको पात्रता आती है तो उन्हें पुनः: तालाब/जलाशय पट्टे पर आवंटित किया जा सकता है ।

क्या किसी व्यक्ति द्वारा स्वंय की भूमि पर तालाब निर्माण कराया जा सकता है ?

मत्स्य कृषक विकास अभिकरण योजनान्तर्गत किसी भी व्यक्ति द्वारा अपनी स्वंय की भूमि पर (तालाब बनाने योग्य भूमि) अभिकरण योजनान्तर्गत बैंक ऋण अथवा स्वंय के व्यय पर 5 हैक्टेयर तक का तालाब निर्माण लागत राशि रूपये 3.00 लाख प्रति हैक्टेयर की दर से कर सकता है जिस पर समान्य वर्ग को 20 प्रतिशत अनुदान तथा अनुसूचित जनजाति/जाति वर्ग को 25 प्रतिशत अनुदान प्रति हैक्टेयर तालाब निर्माण पर दिया जाता है ।

क्या पट्टे पर लिये गये ग्रामीण तालाबों के रखरखाव हेतु कोई सहायता उपलब्ध कराई जाती है ?

मत्स्य कृषक विकास अभिकरण योजनान्तर्गत पट्टे पर आवंटित तालाबों की इनपुट्स लागत (मत्स्यबीज, आहार, उर्वरक, खाद, रोग प्रतिरोधक दवाईयों के लिये) केवल एक बार प्रति हैक्टेयर रूपये 50000/- की लागत पर समान्य वर्ग को 20 प्रतिशत की दर से रूपये 10000/- अनुदान तथा अनुसूचित जनजाति/जाति वर्ग को 25 प्रतिशत की दर से रूपये 12500/- अनुदान प्रति इनपुट्स लागत पर दिया जाता है साथ ही तालाब मरम्मत एवं सुधार, पानी के आगम-निर्गम द्वारों पर जाली लगाने हेतु केवल एक बार प्रति हैक्टेयर रूपये 75000/- की लागत पर समान्य वर्ग को 20 प्रतिशत की दर से रूपये 15000/- अनुदान तथा अनुसूचित जनजाति/जाति वर्ग को 25 प्रतिशत की दर से रूपये 18750/- अनुदान दिया जाता है ।

स्रोत: मछुआ कल्याण तथा मत्स्य विकास विभाग, मध्यप्रदेश सरकार

मत्स्य पालन की योजनाएं(MP)
मत्स्य पालन की योजनाएं(MP)

भूमिका

राज्य में मत्स्योद्योग के विकास हेतु अनेक कल्याणकारी योजनायें क्रियान्वित हैं जिसके तहत अनुसूचित जाति, अनुसूचित जनजाति के कृषकों के साथसाथ सभी वर्गो के मछुओ को तकनीकी मार्गदर्शन एवं आर्थिक सहायता उपलब्ध कराई जाती है जिसका विवरण निम्नानुसार है ।

राज्य की योजनाएं

निजी क्षेत्र में मत्स्य बीज संवर्धन हेतु अनुदान योजना

योजना का उद्देश्य

मत्स्य पालकों को मत्स्य बीज उत्तम गुणवत्ता का स्थानीय स्तर पर उपलब्ध कराना।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

सम्पूर्ण प्रदेश

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

  1. हितग्राही अपनी भूमि के नक्शा खसरा की नकल सहित जिले के सहायक संचालक मत्स्योधोग को निर्धारित प्रपत्र में आवेदन प्रस्तुत करेगा। जिला मत्स्योधोग अधिकारी द्वारा भूमि का निरीक्षण कर मिटटी का परीक्षण करवाया जायेगा  एवं उपयुक्त पाये जाने पर हितग्राही का ऋण प्रकरण बना कर स्वीकृति हेतु बैंक को प्रेषित किया जायेगा ।
  2. बैंक द्वारा ऋण स्वीकृत होने पर बैंक की मांग के आधार पर बैंक एण्डेड सबिसडी बैंक को उपलब्ध करार्इ जायेगी ।
  3. विभाग के जिला अधिकारी द्वारा अधोसंरचना का निर्माण कार्य पूर्ण होने पर एवं हितग्राही द्वारा आवेदन करने पर अनुदान राशि वितरित की जायेगी ।

हितग्राही की अर्हताएं

सभी वर्ग के भूस्वामी योजना के हितग्राही हो सकते है।

अनुदान राशि

50 प्रतिशत अनुदान पर उक्त योजना क्रियानिवत की जा रही है। (न्यूनतम 0.5 हैक्टेयर एवं अधिकतम 5.00 हैक्टेयर जलक्षेत्र)

अन्य जानकारी

उक्त योजना वर्ष 201011 से प्रदेश के समस्त जिलों में संचालित की जा रही है।

मत्स्य विक्रय को बढावा देने हेतु मत्स्य बाज़ार निर्माण योजना

योजना का उद्देश्य

ग्रामीण एवं शहरी क्षेत्रों में सुव्यवस्थित  मत्स्य विपणन एवं उत्तम गुणवत्ता की मछली उपलब्ध कराना।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

सम्पूर्ण प्रदेश

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

  1. मत्स्योधोग विभाग के अधिकारी द्वारा हाट बाजार में प्रतिदिवस बिक्री होने वाली मछली का आकंलन किया जाएगा।
  2. चयनित स्थल पर बाजार निर्माण हेतु प्लान एवं प्राक्कलन स्थानीय निकाय के द्वारा मत्स्योधोग विभाग के अधिकारियों की सहमति से तैयार किया जाएगा।
  3. निर्मित प्लान एवं प्राक्कलन के अनुसार राशि स्थानीय निकाय को प्रदाय कर बाजार का निर्माण कराया जाएगा।
  4. निर्मित बाजारों में दुकानों का आवंटन स्थानीय निकाय एवं मत्स्योधोग विभाग की सहमति से किया जाएगा।
  5. दुकानों का प्रबंध एवं सुधार कार्य का दायित्व भी स्थानीय निकाय का होगा।

अनुदान राशि

शतप्रतिशत अनुदान से मत्स्य बाजारों का निर्माण किया जाता है।

अन्य जानकारी

उक्त योजना वर्ष 2012 से प्रदेश के समस्त जिलों में संचालित की जा रही है।

शिक्षण प्रशिक्षण (मछुआरों का प्रशिक्षण)

योजना का उद्देश्य

सभी श्रेणी के मछुओं को मछली पालन की तकनीकी एवं मछली पकड़ने, जाल बुनने, सुधारने एवं नाव चलाने का प्रशिक्षण, मत्स्यबीज उत्पादन संवर्धन कार्य |

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

  1. प्रत्येक प्रशिक्षणार्थियों को उनके निवास स्थान से प्रशिक्षण केन्द्र तक आने जाने का एक बार का वास्तविक किराया या अधिकतम राशि रू. 100 एवं रू. 750 की छात्रवृत्ति दी जाती है ।
  2. जाल बुनने के लिए रू. 400 मूल्य का नायलान धागा भी नि:शुल्क उपलब्ध कराया जाता है ।
  3. प्रति प्रशिक्षणार्थी रू. 1250 का व्यय किया जाता है यह योजना प्रदेश के सभी जिलों में संचालित है ।

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

चयन किए गए मछुआरों को जिले में स्थित  मत्स्योत्पादन मत्स्यबीज उत्पादन केन्द्रों पर विभाग के अधिकारियों द्वारा सैद्धान्तिक  एवं प्रायोगिक प्रशिक्षण दिया जाता है । जिला पंचायत की अध्यक्षता में गठित समिति जिसमें 2 नामांकित अशासकीय सदस्य तथा सहायक संचालक मत्स्योधोग होते हैं, द्वारा मछुआरों का चयन किया जाता है जिसमें विभाग द्वारा 15 दिवसीय मत्स्य पालन प्रशिक्षण दिया जाता है ।

हितग्राही की अर्हताएं

मछुआ सहकारी समितियों के सक्रिय सदस्यस्व सहायता समूह के सदस्य मत्स्य कृषक विकास अभिकरण का हितग्राही मत्स्यबीज उत्पादक संवर्धनकर्ता, मत्स्य पालन गतिविधियों में संलग्न व्यकित, तालाब जलाशय पटटे पर लेकर मत्स्य पालन करने वाला हितग्राही ।

प्रशिक्षण अवधि

15 दिवस

अनुदान राशि

प्रति प्रशिक्षणार्थी रू. 1250 का प्रावधान है ।

ग्रामीण तालाबों में मत्स्य आहार प्रबंधन योजना

योजना का उद्देश्य

ग्रामीण तालाबो की मत्स्य उत्पादकता वृद्धि हेतु फारमुलेटेड फ्लोटिंग या नान फ्लोटिंग फीड (परिपूरक मत्स्य आहार) के उपयोग एवं महत्व से अवगत कराये जाने के उददेश्य से योजना प्रस्तावित है |

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

प्रदेश के समस्त जिलों में क्रियाविन्त हैं।

हितग्राही की अर्हताएं

निम्नानुसार अर्हाताऐं प्राप्त हितग्राही योजना के तहत सम्मलित होगे,

एकल हितग्राही,समूह में प्राप्त ग्रामीण तालाब के हितग्राही,
जाति एवं प्राथमिकता बंधन नहीं,

ग्रामीण तालाब की पात्रता

  • पानी की उपलब्घता के आधार पर ग्रामीण तालाबों की पात्रता समस्त बारहमासी ग्रामीण तालाब, समस्त लांग सीजनल ग्रामीण तालाब, जिसमें माह अप्रैल के पश्चात तक अनिर्वायता पानी रहता हो |
  • स्वामित्व के आधार पर ग्रामीण तालाबों की पात्रता ग्राम पंचायत स्वामित्व के समस्त ग्रामीण तालाब,
  • मत्स्य कृषक विकास अभिकरण योजना के तहत निर्मित तालाब,
  • मीनाक्षी योजना के तहत मत्स्य पालन हेतु निर्मित तालाब,
  • अन्य विभागीय योजना के तहत निर्मित तालाब, जिसमें मत्स्योधोग  विभाग की योजनाओं एवं मार्गदर्शन के तहत मत्स्य पालन कार्य किया जा रहा हो,
  • निजी क्षेत्र के तालाब, जिसमें मत्स्योधोग विभाग की योजनाओं एवं मार्गदर्शन के तहत मत्स्य पालन कार्य किया जा रहा हो,
  • समस्त सिंचार्इ जलाशय एवं शार्ट सीजनल ग्रामीण तालाब जिनमें माह अप्रैल के पूर्व पानी सूख जाता है, इस योजना में सम्मिलित  नहीं होगें,

जलक्षेत्र के आधार पर ग्रामीण तालाबों की पात्रता

  • बारहमासी ग्रामीण तालाब
  • न्यूनतम 0.2 हे. जलक्षेत्र के छोटे ग्रामीण तालाब योजना में सम्मिलित नहीं होगें,
  • अधिकतम 10.00 हे. जलक्षेत्र से बडे़ ग्रामीण तालाब योजना में सम्मिलित नहीं होग,
  • बारहमासी तालाबों को चयन में प्राथमिकता दी जाये ,
  • लांग सीजनल ग्रामीण तालाब
  • न्यूनतम 0.4 हे0 जलक्षेत्र के छोटे ग्रामीण तालाब योजना में सम्मिलित नहीं होगें |
  • अधिकतम 5.0 हे0 जलक्षेत्र से बडे ग्रामीण तालाब योजना में सम्मिलित  नहीं होगें।

प्रशिक्षण अवधि

  1. चयनित हितग्राही को एक दिवसीय प्रथम प्रशिक्षण मत्स्य आहार उपयोग प्रारम्भ करने के पूर्व दिया जायेगा , जिसमें मत्स्य आहार के उपयोग के बारे में जानकारी दी जायेगी।
  2. द्वितीय प्रशिक्षण (प्री हार्वेस्टिंग ट्रेनिंग) मत्स्य आहार उपयोग के दौरान दी जायेगी , जिसमें कार्बनिक, अकार्बनिक खाद के उपयोग के साथसाथ मत्स्य आहार के उपयोग से मछली की बढ़वार आदि के बारे में सं‍बधित मतस्य कृषक के साथ अन्य मत्स्य कृषकों केा भी प्रशिक्षण दिया जायेगा ।
  3. तृतीय प्रशिक्षण, (पोस्ट हार्वेस्टिंग ट्रेनिंग) आसपास के मत्स्य कृषकों के समक्ष जाल चलाकर मछली की बढ़वार आदि के बारे में प्रशिक्षण दिया जायेगा ।
  4. विकास खण्ड स्तर पर पदस्थ विभागीय अधिकारी का दायित्व होगा कि वह मत्स्य आहार के उपयोग के संबंध में  आवश्यक तकनीकी मार्गदर्शन देवे तथा मत्स्य आहार का उपयोग सुनिश्चित करावे,
  5. मत्स्य आहार की गतिविधि प्रारंभ होने पर संबंधित विकास खण्ड में  पदस्थ विभागीय अधिकारी समय समय पर हितग्राही को तकनीकी मार्गदर्शन उपलब्घ करायेगे|

अनुदान राशि

”मत्स्य आहार” के रूप में प्रदान की जाती हैं जिसमें:

योजना इकार्इ लागत का 90 प्रतिशत अर्थात रू. 45,000प्रति हे. की दर से हितग्राहियों को वित्तीय सहायता ,अनुदान केवल एक बार देय।

योजना इकार्इ लागत का 10 प्रतिशत ,अर्थात रू. 5,000 प्रति हे0 की दर से हतग्राहियों द्वारा वहन किया जायेगा । कुल रू. 50,000 का मत्स्य आहार जिला कार्यालय एमी.एग्रो से देय होगा।

अन्य जानकारी

हितग्राही को यह भी सहमति पत्र देना अनिवार्य होगा, कि वह चयनित होने पर हितग्राही अपने हिस्से की 10 प्रतिशत राशि का बैंक ड्राफ्ट जमा करेगा। विभागीय जिला अधिकारी चयनित हितग्राही को यह भी निर्देशित करेगें कि हितग्राही द्वारा देय 10 प्रतिशत की राशि का बैंक ड्राफ्ट जो एम.पी.एग्रो में देय होगा शीघ्र प्रस्तुत करेगें।

फिशरमेंन क्रेडिट कार्ड योजना

योजना का उद्देश्य

मत्स्यपालन, मत्स्यबीज उत्पादन,एवं महासंध के जलाशयों में मत्सयाखेट करने वाले मछुओं को कार्यशील पूंजी हेतु अल्पावधि ऋण उपलब्ध कराना ।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

सम्पूर्ण म.प्र.(सहकारी बैंको के माध्‍यम से)

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

हितग्राही संबंधित विकास खण्ड तहसील स्तर पर पदस्थ सहायक मत्स्य अधिकारी मत्स्य निरीक्षक तथा संबंधित जिले के सहायक संचालक मत्स्योधोग से सम्पर्क कर अपना आवेदन प्रस्तुत करेगा। चयन किये गये हितग्राहियों का जिला अधिकारी द्वारा प्रस्ताव तैयार कर सहकारी बैंकों को क्रेडिट कार्ड बनाने हेतु भेजा जायेगा ,  म.प्र. राज्य सहकारी बैंक मर्यादित भोपाल (शीर्ष बैंक) के द्वारा ब्याज अन्तर अनुदान राशि जिला सहकारी केन्द्रीय बैंक मर्यादित को उपलब्ध करायी जायेगी । जिससे जिला सहकारी केन्द्रीय बैंकों की शाखाओं के माध्यम से मत्स्य कृषकों के खातों में ब्याज अनुदान समायोजित किया जायेगा।

हितग्राही की अर्हताएं

प्रदेश की मत्स्य पालन की नवीन नीति अनुसार त्रिस्तरीय पंचायतों के अधीन पटटे पर उपलब्ध कराये गये सिंचार्इ जलाशयों तथा ग्रामीण तालाबों के विभिन्न पटटा धारक मत्स्य कृषक, मत्स्योधोग सहकारी समितियों, स्व सहायता समूहों के सदस्य, मौसमी तालाबों में मत्स्य बीज संवर्धन का कार्य करने वाले तथा मत्स्य महासंध के अधिनस्थ जलाशयों में मत्स्याखेट का कार्य करने वाले मछुआरें पात्र हितग्राही होगें । पटटा धारक मत्स्य कृषक गरीबी रेखा के नीचे जीवनयापन करता हो,विभागीय तकनीकी मार्गदर्शन में मत्स्यपालन का व्यवसाय कर रहा हो तथा बैंक का डिफाल्टर न हो ।

ऋण राशि

”0” प्रतिशत ब्याज दर पर सहकारी बैंकों के माध्यम से कार्यशील पूंजी हेतु अल्पावधि ऋण निम्न योजनाओं हेतु उपलब्ध करवाया जाता हैं।

विभागीय योजना

  1. ग्रामीण तालाबों में  मत्स्य पालन हेतु: रूपये 18300प्रति हे.
  2. सिंचार्इ तालाबों में मत्स्य पालन हेतु: रूपये 2000प्रति हे.
  3. मौसमी तालाबों में स्पान संवर्धन कर मत्स्य बीज उत्पादन हेतु:रूपये 23000प्रति 0.25 हे.

महासंघ की योजना

  1. महासंघ के जलाशयों में  मत्‍स्‍याखेट हेतु नाव क्रयकरण हेतु :रूपये 10000/ प्रति व्‍यक्ति (5 वर्ष में एक बार)
  2. 10 किलो जाल हेतु: रूपये 5000प्रति हे. (1वर्ष में एक बार)रूपये 5000/प्रति व्‍यक्ति (1 वर्ष में एक बार)
  3. मौसमी तालाबों में स्पान संवर्धन कर मत्स्य बीज उत्पादन हेतु: रूपये 23000/प्रति 0.25 हे.

विभागीय जलाशयों में मत्स्योत्पादन योजना

योजना का उद्देश्य

विभागीय जलाशयों में मत्स्यबीज उत्पादन, प्रजनक एकत्रीकरण तथा प्रशिक्षण

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

मध्यप्रदेश मत्स्यपालन नीति के अनुरूप विभाग में रखे गए जलाशयों में उददेश्‍य की पूर्ति के साथ ही स्वत्व शुल्क पद्धति से मत्स्याखेट करना तथा समिति समूह के सदस्यों की आर्थिक स्थिति सुदृढ़ करना ।

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

विभागीय जलाशयों में कार्य हेतु मछुआ सहकारी समिति समूह के द्वारा आवेदन जिले में पदस्थ सहायक मत्स्य अधिकारी मत्स्य निरीक्षक को देते हुए उक्त आवेदन पत्र में निम्न बिन्दुओं का समावेश होना आवश्यक है :

  1. क्रियाशील एवं सक्रिय मछुआ सहकारी समिति समूह का आवेदन पत्र
  2. समिति समूह का प्रस्ताव ठहराव
  3. समिति समूह की सूची जो उक्त जलाशय में मत्स्याखेट कार्य करेगी ।
  4. विभागीय स्वत्व शुल्क की दर एवं नीति निर्देशों के अनुरूप ही कार्य का उल्लेख हो ।
  5. सिक्यूरिटी राशि जमा करने एवं एडवांस रायल्टी जमा करने तथा अनुबंध निष्पादित करने के पश्चात ही मत्स्याखेट कार्य प्रारंभ कराना एवं समिति समूह के मछुआ सदस्यों को परिचय पत्र प्रदाय करना तथा परिचय पत्र प्रदाय किए गए सदस्यों से ही मत्स्याखेट कार्य करवाना
  6. निर्धारित समय पर प्रतिदिन मत्स्याखेट की तौल करवाना एवं मत्स्याखेट रजिस्टर में प्रतिष्ठित  करना
  7. मध्यप्रदेश फिशरीज एक्ट, 1948 के नियमों का पालन अनिवार्य है।

हितग्राही की अर्हताएं

क्रियाशील एवं सक्रिय मछुआ सहकारी समिति/समूह

प्रशिक्षण अवधि:10 दिवस

नवीन मत्स्य समृद्धि योजना

योजना का उद्देश्य

प्रदेश की नदियों में मत्स्य सम्पदा समृद्धि हेतु नैसर्गिक रूप से पार्इ जाने वाली प्रजातियों के बीज का गहरे दहों में संचयन

  1. नदियों के किनारे रहने वाले वंशानुगत मातिस्यकी जन मछुआरों अनुसूचित  जाति, जनजाति के व्यक्तियों  को नदियों में मत्स्याखेट से रोजगार उपलब्ध कराकर जीवन यापन के संसाधन जुटाना ।
  2. नदियों में जैव विविधता का संरक्षण
  3. प्रदेश में मत्स्योत्पादन में वृद्धि
  4. कुपोषण के उन्मूलन में सस्ते प्रोटीन के रूप में मत्स्य आहार

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

  1. प्रदेश में प्रवाहित 17088 किलोमीटर नदियों में 890 गहरे दहों में 5000 फिंगरलिंग प्रति हैक्टयर की दर से मत्स्यबीज संचय किया जाना ।
  2. मत्स्यबीज संवर्धन हेतु ग्रामीण तालाबों का उपयोग ।
  3. गहरे दहों के किनारे के ग्रामीण तालाबों को मत्स्यबीज संवर्धन हेतु  प्राथमिकता ।
  4. नदियों 100 एम.एम. एवं इससे बड़े आकार का मत्स्यबीज संचय किया जाना
  5. मत्स्यबीज संवर्धन मत्स्य सहकारी समितियोंस्व सहायता समूहों से बायबैक पद्धति से कराया जाना ।
  6. मत्स्यबीज संवर्धन पश्चात शासन की दरों पर मत्स्यबीज क्रय मत्स्यबीज संचित किया जाना ।
  7. नदियों में मत्स्य संरक्षण के प्रति मछुआरों को जागृत करना।

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

  1. नदियों में मत्स्य सम्पदा समृद्धि के लिए जनभागीदारी सुनिश्चित करना ।
  2. स्थानीय स्तर पर एक समिति गठित कर उनके समक्ष मत्स्य बीज संचयन का कार्य कराया जाना ।
  3. संचित मत्स्यबीज की सुरक्षा हेतु ग्रा सभा जैसे आयोजन में मत्स्य विभाग के कर्मचारी उपस्थित  होकर ग्रामीण जनों को नदी में मत्स्य सम्पदा संरक्षण हेतु जानकारी देना एवं प्रेरित करना ।
  4. आवश्यकयतानुसार नदीय सुरक्षा समिति गठित कर जैव विविधता का कार्य सौंपा जाना ।

हितग्राही की अर्हताएं

नदियों किनारे निवास करने वाले अनुसूचित जाति जनजाति एवं पिछड़ा वर्ग के व्यकित

प्रशिक्षण अवधि: 10 दिवस

अनुदान राशि

विभाग द्वारा रूपये 500 प्रति हजार मत्स्य अंगुलिका उत्पादन एवं परिवहन व्यय |

अन्य जानकारी

प्रदेश में नदियों से मत्स्याखेट नि:शुल्क है ।

नदियों में मध्यप्रदेश फिशरीज एक्ट, 1948 के नियमों का पालन अनिवार्य है ।

मत्स्यबीज उत्पादन योजना

योजना का उद्देश्य

पालने योग्‍य मछलियों का मत्स्यबीज उत्पादन, कर प्रदेश के मत्स्यपालकों को निर्धारित शासकीय दर पर मत्स्यबीज उपलब्ध कराना , विभागीय जलाशयों एवं नदियों में मत्स्यबीज संचयन हेतु उपलब्ध कराना ।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

सम्पूर्ण प्रदेश

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

विभागीय मत्स्यबीज उत्पादन इकार्इयों व्दारा अधुनिक तकनीक से मिश्रित एवं सुदृढ कतला मत्स्यबीज उत्पादित करना इस कार्य हेतु व्यय राज्य बजट से सामान्य योजना,अनुसूचित जाति विशेष घटक योजना तथा आदिवासी उपयोजना मदों से प्राप्त होता है । विक्रय किये गये मत्स्य बीज सें प्राप्त आय विभागीय मद में जमा की जाती है । मत्स्य बीज की दरें संलग्न है । निजी क्षेत्र में मत्स्य बीज उत्पादन को प्रोत्साहित करने हेतु बैंक से ऋण प्राप्त कर हैचरी कम्पोनेन्ट निर्माण पर अधिकतम रूपये 1.00 लाख की सहायता उपलब्ध करार्इ जाति है ।

हितग्राही की अर्हताएं

सभी वर्ग के मत्स्य कृषक ।

अनुदान राशि

निजी क्षेत्र में मत्स्य बीज उत्पादन को प्रोत्साहित करने हेतु बैंक से ऋण प्राप्त कर हैचरी कम्पोनेन्ट के निर्माण पर अधिकतम रूपये 1.00 लाख की सहायता उपलब्ध करार्इ जाती है ।

ग्रामीण तालाब/नगर निकाय के तालाबो के मत्स्य पालको को अनुदान सहायता

योजना का उद्देश्य

ग्रामीण तालाब/नगर निकाय के तालाबो के मत्स्यपालको को मत्स्यपालन के विभिन्न कार्यो के लिये आर्थिक सहायता दे कर एवं उत्पादकता में  वृद्धि कर मछुआरों की आर्थिक एवं सामाजिक स्थिति के सुधार के उद्देश्य से योजना प्रस्तावित है,

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

योजना का कार्य क्षेत्र सम्पूर्ण प्रदेश में  रहेगा,

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

  1. विभागीय जिला अधिकारी एवं विभागीय मैदानी अधिकारी योजना का व्यापक प्रचार प्रसार करेगे तथा बैठक आदि आयोजित कर योजना के बारे में  विस्तृत जानकारी देगे।
  2. मत्स्यपालक हितग्राही निर्धारित प्रारूप में  योजना के तहत आर्थिक   सहायता प्राप्त करने हेतु आवेदन पत्र विभागीय जिला अधिकारी को देगे |
  3. संबंधित विभागीय क्षेत्रीय अधिकारी प्रस्ताव का कंडिका क्र. 4 एवं 6 अनुसार परीक्षण कर उचित पाये जाने पर अनुशंसा सहित प्रस्ताव विभागीय जिला कार्यालय में  प्रस्तुत करेगें|
  4. विभागीय जिला अधिकारी, हितग्राही का आवेदन योजना प्रावधानो के तहत उचित पाये जाने पर, कंडिका क्र. 6 अनुसार निर्धारित मापदण्डों के आधार पर गणना कर, 15 दिवस की समयावधि में अनुदान राशि का निर्धारण करेंगे, तथा उचित पाए गए समस्त आवेदन पत्रो को सूचीबद्ध कर प्रस्ताव स्वीकृति हेतु जिला पंचायत की कृषि स्थाई समिति को प्रस्तुत करेगें|
  5. विभागीय जिला अधिकारी, वित्तीय वर्ष के लिये घटकवार (सामान्य श्रेणी, अनुसूचित जाति एवं अनुसूचित जन जाति) आवंटित धन राशि की जानकारी कृषि स्थाई समिति को देगे तथा आवंटित धन राशि की सीमा तक घटकवार हितग्राहियो को सूचीबद्ध कर अनुदान प्रदाय हेतु अनुमोदन प्राप्त करेगें।
  6. जिला पंचायत की कृषि स्थाई समिति द्वारा यदि 45 दिवस में प्रस्ताव का अनुमोदन नही करती है, तो जिले के कलेक्टर अधिकृत होगें, कि वे विभागीय जिला अधिकारी द्वारा प्रस्तुत प्रस्ताव का अनुमोदन कर अग्रिम कार्यवाही करावें।
  7. विभागीय जिला अधिकारी, कृषि स्थाई समिति के अनुमोदन उपरान्त मुख्य कार्यपालन अधिकारी जिला पंचायत से स्वीकृति प्राप्त कर योजना अनुसार भुगतान की कार्यवाही करेंगे ।
  8. किसी भी दशा में  किसी भी संस्था, ऐजेन्सी, व्यक्ति को नगद भुगतान पूर्णतः वर्जित है । भुगतान बैंक खाते या बैंक ड्राफ्ट के माध्यम से किया जाना अनिवार्य होगा|

हितग्राही की अर्हताएं

  1. जाति का बंधन नही है सभी जातियों के मत्स्यपालक योजना का लाभ प्राप्त कर सकते है ।
  2. वे ही हितग्राही, जिन्होने मछुआ नीति 2008 के तहत ग्राम पंचायत/नगर निकाय के तालाबो को नियमानुसार पट्टे पर प्राप्त कर मछली पालन का कार्य कर रहे हो, योजना हेतु पात्र होगें|
  3. तालाब पट्टा अनुबंध की शर्ते, एवं मत्स्यपालन नीति 2008 के तहत दोषी/बकायादार मत्स्यपालक, योजना हेतु पात्र नही होगें|

प्रशिक्षण अवधि

विभागीय मछुआ प्रशिक्षण योजना के तहत हितग्राहियो को 15 दिवसीय प्रशिक्षण दिया जाता है जिनमें  योजना के तहत लाभांवित हितग्राहियो को प्रशिक्षण के लिये चयनित कर प्रशिक्षित किया जायेगा |

अनुदान राशि

  1. मत्स्यपालक हितग्राही को 10 वर्षीय पट्टा अवधि में  योजना प्रावधानो के तहत लगातार 10 वर्षो तक पात्रता अनुसार अनुदान प्रदाय किया जायेगा ।
  2. अनुदान की सीमा 1 हेक्टेयर जलक्षेत्र हेतु निम्न तालिका अनुसार निर्धारित है। तालाब के जलक्षेत्र के मान से अनुदान की गणना की जाकर अनुदान स्वीकृत किया जायेगा |
  3. अनुदान राशि एक अप्रेल से प्रारंभ होने वाले तथा 31 मार्च को समाप्त होने वाले एक वित्तीय वर्ष की अवधि में  किये गए वास्तविक व्यय पर आधारित होगी।
  4. मछुआ हितग्राही को तालाब की पट्टा राशि, मछली बीज, नाव , जाल एवं मत्स्य खादय, उर्वरक, खाद, दवा, क्रय की कार्यवाही, हितग्राही को स्वयं करनी होगी|
  5. पंचायतों/निकायों में तालाब की जमा पट्टा राशि की रसीद, प्रदेश के मत्स्यबीज उत्पादकों से मत्स्यबीज तथा अधिकृत विक्रेताओं से क्रय किए गए नाव एवं जाल एवं मत्स्य खादय, उर्वरक, खाद, दवा, क्रय की रसीद प्रस्तुत करने पर विभागीय जिला अधिकारी द्वारा कण्डिका क्रमांक 6.6 से 6.9 के तहत परीक्षण उपरांत उचित पाए जाने पर पात्रता अनुसार अनुदान का भुगतान हितग्राही के बैंक खाते में किया जायेगा  ।
  6. तालाब की पट्टा राशि मत्स्यपालन नीति वर्ष 2008 की कंडिका 1.5 के निर्धारित प्रावधानो के तहत ही मान्य होगी, किसी भी दशा में  निर्धारित दर से अधिक पट्टा राशि स्वीकृत नही की जाये  ।
  7. तालाब में  मत्स्यबीज संचयन दस हजार फ्राई प्रति हेक्टेयर के मान से, विभाग द्वारा मत्स्यबीज के निर्धारित दर अनुसार गणना कर, राशि स्वीकृत की जाये  । किसी भी दशा में  निर्धारित मान तथा दर से अधिक राशि स्वीकृत नही की जाये ।
  8. नाव, जाल हेतु प्रस्तावित कुल अनुदान की सीमा का अधिकतम 50 प्रतिशत, द्वितीय वर्ष अधिकतम 25 प्रतिशत तथा तृतीय वर्ष अधिकतम 25 प्रतिशत या जो भी जलक्षेत्र के गणना के मान से कम हो स्वीकृत की जाये  ।
  9. मत्स्य खादय, उर्वरक, खाद एवं दवा आदि हेतु प्रस्तावित कुल अनुदान की सीमा का प्रथम वर्ष अधिकतम 33 प्रतिशत, द्वितीय वर्ष अधिकतम 25 प्रतिशत एवं तृतीय वर्ष अधिकतम 25 प्रतिशत, चतुर्थ वर्ष शेष राशि या जो भी जलक्षेत्र के गणना के मान से कम हो स्वीकृत की जाये ।
  10. हितग्राही को प्रथम वर्ष यदि अनुदान का लाभ दिया गया है तो उसे आगामी वर्षो में  भी योजना के प्रावधानो के तहत लाभांवित किया जाना अनिवार्य है ।
  11. मत्स्यपालको को द्वितीय एवं आगामी वर्षो में  अनुदान की पात्रता पूर्व वर्षो की स्वीकृत अनुदान के सदुपयोग किये जाने की दशा में  पंचायत एवं विभाग के मार्गदर्शन अनुसार नवीन मत्स्यपालन तकनीक अपनाने एवं मूल्यांकन हेतु नियमित जानकारी देते रहने की दशा में  हो सकेगी|
  12. योजनान्तर्गत लाभार्थी को किसी दशा में अन्य योजनाओं में  मछलीपालन के लिये अनुदान की पात्रता नही होगी ।
  13. पूर्व स्वीकृत एवं संचालित योजना के तहत् लाभांवित सतत् मत्स्यपालक पूनरीक्षित दर पर शेष सहायता के लिये पात्र रहेगें ।

वित्तीय व्यवस्था

योजना के तहत सामान्य जाति, (पिछड़ा वर्ग सहित) अनुसूचित जाति एवं अनुसूचित जनजाति के मत्स्यपालक हितग्राहियो को अनुदान सहायता राज्य आयोजना मद से प्रदान की जायेगी । विकासात्मक गतिविधियों  के परिपेक्ष्य में  उक्त योजना की वित्तीय व्यवस्था अन्य योजनाओं  से भी की जा सकेगी ।

अन्य जानकारी

मॉनिटरिंग एवं रिर्पोटिग :

जिले के मछली पालन विभाग के जिला अधिकारी शत प्रतिशत कार्यो की गुणवत्ता व समय क्रियान्वन की नियमित मानिटरिग करेगे|

योजना की प्रगति की मासिक, त्रैमासिक जानकारी विकास खण्ड प्रभारी सहायक मत्स्य अधिकारी या मत्स्य निरीक्षक द्वारा विभाग के जिला अधिकारी के माध्यम से संचालनालय को नियमित रूप से निर्धारित प्रपत्र पर प्रेषित की जायेगी ।

संभागीय अधिकारी उक्त योजना नोडल अधिकारी होगे।

केन्द्रक प्रवर्तित योजनाएं

स्वयं की भूमि में नवीन तालाब निर्माण,तालाब पुनर्रूद्वार

मत्स्य कृषक विकास अभिकरण अन्तर्गत स्वयं की भूमि में नवीन तालाब निर्माण,तालाब पुनर्रूद्वार/सुधार, इन्पुटस् लागत ।

योजना का उद्देश्य

आर्थिक रूप से कमजोर वर्ग के लोगों को ग्रामीण तालाब 10 वर्षीय पट्टे पर उपलब्ध कराकर मछली पालन के स्वरोजगार के साधन उपलब्ध कराकर उनकी आर्थिक तथा सामाजिक उन्नति करना, तालाब की मरम्मत तथा मत्स्य पालन व्यवसाय प्रारंभ करने के लिये प्रथम वर्ष की पूजी के लिये बैंक से लंबी अवधि का ऋण तथा शासकीय अनुदान उपलब्ध कराना ।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

सम्पूर्ण म0प्र0

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

ग्रामीण तालाब पट्टे पर लेकर मत्स्य पालन का व्यवसाय करना , स्वंय की भूमि में तालाब निर्माण कर मत्स्य पालन का व्यवसाय करना

हितग्राही की अर्हताएं

  1. आर्थिक रूप से कमजोर वर्ग के लोग, जो गरीबी रेखा के नीचे जीवन यापन कर रहे है को हितग्राही वनाया जाता हैं। इस संबंध में प्राथमिकतायें निम्नानुसार निर्धारित हैं
  2. वंशानुगत मछुआ जाति /अनुसूचित जनजाति /अनु सूचित जाति /पिछड़ावर्ग / सामान्यवर्ग की पंजीकृत मछुआ सहकारी समिति ।,
  3. वंशानुगत मछुआ जाति /अनुसूचित जनजाति /अनु सूचित जाति /पिछड़ावर्ग / सामान्यवर्ग के स्व सहायता समूह /मछुआ समूह
  4. वंशानुगत मछुआ जाति /अनुसूचित जनजाति /अनु सूचित जाति /पिछड़ावर्ग / सामान्यवर्ग का व्यक्ति विशेष ।

अनुदान राशि

योजनान्तर्गत मत्स्य पालको को निम्नानुसार सहायता/ अनुदान उपलब्ध करायी जाती है:

  1. स्वंय की भूमी में नवीन तालाब निर्माण की योजनान्तर्गत राशि रू. 3.00 लाख प्रति हेक्टेयर लागत का सामान्य वर्ग के हितग्राहियों को 20 प्रतिशत (अधिकतम सीमा रू. 60,000/) प्रति हेक्टेयर एवं अनुसूचित जाति तथा अनुसूचित जनजाति वर्ग के हितग्राहियो को लागत का 25 प्रतिशत (अधिकतम सीमा रू. 75,000/) प्रति हेक्टेयर अनुदान देने का प्रावधान हैं। (अधिकतम 5 हेक्‍ट. तक अनुदान देने का प्रावधान है)
  2. पटटे पर आवंटित ग्रामीण तालाबों के पुनरूद्वार/सुधार योजनान्तर्गत राशि रू. 75000/ प्रति हेक्टेयर लागत का सामान्य वर्ग के हितग्राहियों को 20 प्रतिशत (अधिकतम सीमा रू. 15,000/) प्रति हेक्टेयर एवं अनुसूचित जाति तथा अनुसूचित जनजाति वर्ग के हितग्राहियो को लागत का 25 प्रतिशत (अधिकतम सीमा रू. 18750/) प्रति हेक्टेयर अनुदान देने का प्रावधान हैं। (अधिकतम 5 हेक्‍ट. तक अनुदान देने का प्रावधान है)
  3. पटटे पर आवंटित ग्रामीण तालाबों को प्रथम वर्ष इनपुट पर राशि रू. 50,000/ प्रति हेक्टेयर लागत का सामान्य वर्ग के हितग्राहियों को 20 प्रतिशत (अधिकतम सीमा रू. 10,000/) प्रति हेक्टेयर एवं अनुसूचित जाति तथा अनुसूचित जनजाति वर्ग के हितग्राहियो को लागत का 25 प्रतिशत (अधिकतम सीमा रू. 12500/) प्रति हेक्टेयर अनुदान देने का प्रावधान हैं। (अधिकतम 5 हेक्‍ट. तक अनुदान देने का प्रावधान है)

मछुआ आवास योजना

योजना का उद्देश्य

प्रदेश की अधिकांश मछुआ आबादी, नदी, नालों, तालाबों, एवं जलाशयों के किनारे ग्रामीण/नगर निकाय क्षेत्रों में निवास करती है जिनके आवास प्रायः कच्चे तथा जीर्ण-शीर्ण अवस्था में होते हैं। मध्य प्रदेश के ग्रामीण/निकाय क्षेत्रों के ऐसे मछुआ परिवार जो मछली पालन के व्यवसाय से जुड़े हैं को मूलभूत सुविधाएं जैसे सुरक्षित आवास, शुद्ध पेयजल, सामुदायिक भवन आदि उपलब्ध कराने के उद्देश्य से मछुआ आवास योजना क्रियान्वित है ।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

  1. योजना का क्रियान्वयन प्रदेश के जिलों में किया जायेगा । ग्रामीण/नगर निकाय क्षेत्रों में निवासरत क्रियाशील मछुआरों का प्रारंभिक चयन मत्स्योद्योग विभाग के क्षेत्रीय अधिकारियों द्वारा किया जाकर ग्राम पंचायत/नगर निकाय की अनुशंसा एंव प्रमाणीकरण पश्चात् प्रकरण जिला स्तरीय चयन समिति को हितग्राहियो के चयन हेतु प्रस्तुत किए जायेगे ।
  2. एक मछुआ आवास की न्यूनतम लागत रूपये 50,000/ (पच्चास हजार रूपये मात्र) निर्धारित है, जो हितग्राही को शतप्रतिशत अनुदान के रूप में देय होगी । शासन की अनुदान राशि रूपये 50,000/ में केन्द्रांश एवं राज्यांश 50:50 है ।
  3. मछुआ आवास हेतु प्रस्तावित रूपये 50,000/ की लागत से संलग्न प्लान/प्राक्कलन अनुसार न्यूनतम 35 वर्गमीटर के आवास का निर्माण किया जायेगा ।
  4. आवास में एक कमरा, रसोई का स्थान, बरामदा एवं शौचालय/स्नानगाह का स्थान रहेगा|
  5. मछुआ हितग्राही यदि चाहे तो आवश्यकता अनुसार स्वंय की योगदान राशि बढ़ाकर स्वंय के व्यय से आवास निर्माण कर सकेगा।
  6. मछुआ हितग्राही, आवास का निर्माण पृथक रूप से स्वंय की भूमि पर निर्धारित अभिन्यास के अनुसार करेगा ।
  7. मछुआ आवास निर्माण क्लस्टर में होने पर, एक समान अभिन्यास के अनुसार निर्माण किया जायेगा  तथा बाहरी आवरण एवं रंगरोगन निर्धारित योजना अनुसार किया जाना अनिवार्य होगा ।
  8. 10 से 20 आवासों के निर्माण पर एक ट्यूबवेल लागत रूपये 30,000/ एवं 75 आवास निर्माण पर 1 कम्यूनिटी हॉल लागत रूपये 1,75,000 का निर्माण किया जायेगा |

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

  1. संबंधित विकास खण्ड के मत्स्योद्योग विभाग के अधिकारी मत्स्य पालन / मत्स्याखेट / मत्स्य विक्रय / मत्स्यबीज उत्पादन आदि कार्यों में संलग्न क्रियाशील मछुआरों से निर्धारित प्रपत्र पर आवेदन मय भूमि के नक्शा/खसरा (यदि हो तो) सहित प्राप्त करेंगे ।
  2. मछुआ हितग्राही जहां मछुआ आवास का निर्माण करना चाहता हैं उस संबंधित ग्राम पंचायत/निकाय का निर्धारित आवेदन पत्र में अनुशंसा एवं प्रमाणीकरण अनिवार्य होगा ।
  3. आवेदन पत्र प्राप्त होने पर संबंधित विकास खण्ड के मत्स्य पालन विभाग के अधिकारी, हितग्राही की पात्रता जैसे वह मछुआ है उसकी आजीविका का प्रमुख आधार मत्स्य पालन /मत्स्याखेट/मत्स्य विक्रय/मत्स्यबीज उत्पादन है, हितग्राही के पास आवास हेतु भूमि उपलब्ध है हितग्राही को गरीबी रेखा सर्वे क्रमांक आवंटित है वह समिति/ समूह का सदस्य है अथवा नहीं, संबंधी सत्यापन करेंगे तथा प्रमाण पत्र अंकित करेंगे ।
  4. विभाग के सहायक यंत्री / उपयंत्री स्थल का निरीक्षण कर उपयुक्तता प्रमाण पत्र देगें एवं सतत् निरीक्षण कर निर्धारित प्लान/प्राक्कलन अनुसार कार्य कराए जाने हेतु जिम्मेदार होंगे।
  5. जिला स्तर पर, प्राप्त समस्त आवेदन पत्रों का परीक्षण संबंधित जिले के सहायक संचालक मत्स्योद्योग द्वारा किया जायेगा । आवेदन उपयुक्त पाए जाने पर आवेदन पत्र पर अपनी सहमति अंकित कर अग्रिम कार्यवाही करेंगे ।
  6. मछुआ आवास हेतु प्राप्त आवेदन पत्र पर उपरोक्त कण्डिका क्र0 3.1 से 3.5 अनुसार कार्यवाही पूर्ण करने की अवधि 30 दिवस निर्धारित है। सम्बन्धित विभागीय जिला अधिकारी निर्धारित समयावधि में कार्यवाही पूर्ण करना सुनिश्चित करेंगें।
  7. जिला स्तर पर उपयुक्त पाए गए समस्त आवेदकों का चयन ‘‘जिला स्तरीय चयन कमें टी” द्वारा किया जायेगा  ।
  8. ‘‘जिला स्तरीय चयन कमें टी” में जिला पंचायत की कृषि स्थाई समिति के अध्यक्ष, पदेन अध्यक्ष होंगे । मुख्य कार्यपालन अधिकारी, जिला पंचायत या उनके द्वारा नामांकित अधिकारी एवं जिला पंचायत की कृषि स्थाई समिति द्वारा नामांकित एक अशासकीय सदस्य, सदस्य होंगे । जिले के सहायक संचालक मत्स्योद्योग पदेन सचिव होंगे ।
  9. जिला स्तरीय चयन कमें टी 15 दिवस में हितग्राहियों का चयन करेगी। निर्धारित समय अवधि में चयन न होने की स्थिति में जिले के कलेक्टर अधिकृत होगें, कि वे स्वयं के निर्णय से 07 दिवस में हितग्राहियों का चयन पूर्ण कर अग्रिम कार्यवाही करावें।
  10. चयनित सूची का अनुमोदन जिला पंचायत की कृषि स्थाई समिति से कराया जाना होगा।
  11. जिला पंचायत की कृषि स्थाई समिति द्वारा यदि 45 दिवस में हितग्राहियों की चयनित सूची का अनुमोदन नही करती है, तो जिले के कलेक्टर अधिकृत होगें, कि वे हितग्राहियों की चयनित सूची का अनुमोदन कर अग्रिम कार्यवाही करावें।
  12. हितग्राहियों की चयनित सूची का प्रदर्शन एवं वाचन सम्बन्धित ग्राम सभा में किया जायेगा ।
  13. या कच्चा स्ट्रक्चर हितग्राही की अर्हताएं
  14. मत्स्य पालन विभाग द्वारा चिन्हित मत्स्य पालन / मत्स्याखेट / मत्स्य  विक्रय / मत्स्यबीज उत्पादन आदि कार्यों में संलग्न क्रियाशील मछुए ।
  15. गरीबी रेखा के नीचे जीवन यापन करने वाले एवं भूमि विहीन, आवास विहीन मछुआ को प्राथमिकता ।
  16. मछुआ जिसकी स्वयं की भूमि हो वो भी आवास हेतु मान्य ।
  17. एक मछुआ परिवार को एक आवास की पात्रता होगी ।

अनुदान राशि

आवास निर्माण की लागत रूपये 50,000/ का भुगतान निम्नानुसार चार कि़स्तों में हितग्राही को, बैंक खाते के माध्यम से किया जायेगा  ।

आवास निर्माण की किस्त, अनुदान राशि, कराये जाने वाले कार्य का विवरण निम्न तालिका अनुसार निर्धारित है ।

कि़स्त अनुदान राशि रू. कार्य विवरण

  1. 10000/राशि नीव की खुदाई, कुर्सी भराई,
  2. 15000/ राशि छत स्तर तक पक्की दीवारों का निर्माण,खड़की, दरवाजे लगाना आदि
  3. 15000/ राशि अन्दर, बाहर सीमेंट प्लास्टर, छत निर्माण पुताई सहित समस्त कार्य,
  4. 10000/ राशि आवास से जुडे साधन जैसे रोड, नाली, बिजली की व्यवस्था तथा स्वच्छता से जुडे कार्य आदि|

हितग्राही को प्रथम किस्त का भुगतान अग्रिम किया जायेगा ।

  • उक्त तालिका अनुसार कार्य कराये जाने पर नियमानुसार कार्य के मूल्यांकन पश्चात् क्रमशः अग्रिम किस्त का भुगतान बैंक के माध्यम से किया जायेगा ।
  • कार्य प्रारंभ करने के पूर्व कार्य स्थल का, द्वितीय, तृतीय एवं चतुर्थ किस्त जारी करने के पूर्व किये गये कार्यों के तथा कार्य पूर्ण होने पर आवास के फोटोग्राफ लिये जाये तथा रिकार्ड संधारित किया जाये  ।
  • किस्तों का भुगतान कंडिका 4.2 अनुसार कार्य पूर्ण होने पर तथा हितग्राही के आवेदन पर संबंधित मत्स्य पालन विभाग के अधिकारी तथा सहायक यंत्री /उप यंत्री के स्थल निरीक्षण, मूल्यांकन, प्रस्तुती उपरांत अनुशंसा पर बैंक के माध्यम से प्रदाय की जायेगी |
  • हितग्राही के कार्य पूर्ण होने संबंधि आवेदन पत्र प्राप्त होने के दिनांक से 15 दिवस की अवधि में उक्त कण्डिका 4.5 अनुसार कार्यवाही पूर्ण कर, किस्तों का भुगतान बैंक के माध्यम से तत्काल किया जाना अनिवार्य होगा।
  • मछुआ हितग्राही कच्चा/अर्द्ध पक्के आवास के स्थान पर योजनान्तर्गत् न्यूनतम 35 वर्गमीटर का निर्माण कर सकेगा|
  • हितग्राही अपने स्वामित्व के खाते की भूमि पर भी इन आवासों को बनाने के लिये पात्र होंगे ।
  • स्वंय का भूखण्ड उपलब्ध नहीं होने के स्थिति में ग्राम पंचायत / तहसीलदार से प्राप्त भूखण्ड के पट्टे पर आवास का निर्माण किया जा सकेगा  ।
  • भूमिहीन/आवासहीन मछुआ हितग्राहियों को नियमानुसार आवंटित, शासकीय भूमि में सामूहिक रूप से आवास निर्माण का कार्य भी कराया जा सकेगा ।
  • आवास निर्माण का कार्य, निर्माण सामग्री की व्यवस्था, हितग्राही स्वंय करेगा ।
  • यदि किसी ग्राम में 10 से 20 से अधिक मछुआ आवास का निर्माण होने के स्थिति में आवासों के मध्य 1 ट्यूबवेल खनन किया जाकर पम्प को संधारित किया जायेगा  । जिसका संधारण ग्राम पंचायत / लोक स्वास्थ्य यांत्रिकी विभाग द्वारा कराया जायेगा|
  • 75 मछुआ आवासो के मछुआ ग्राम में, मछुआ हितग्राहियों के सामाजिक कार्यों हेतु 200 वर्ग मीटर का सामुदायिक भवन लागत राशि रूपये 1.75 लाख से कराया जायेगा  ।
  • यदि चयनित हितग्राही योजना अनुसार निर्माण कार्य नहीं करता है तथा राशि का दुरूपयोग करता है तो उसके प्रस्ताव को निरस्त कर, समस्त विभागीय योजनाओं के लाभ से वंचित कर दिया जायेगा  तथा भविष्य में किसी भी विभागीय योजना का लाभ नहीं दिया जायेगा ।

मत्स्य जीवियों का दुर्घटना बीमा योजना

योजना का उद्देश्य

मत्स्य पालन करते समय दुर्घटना की स्थिति निर्मित होने पर मछुआ कल्याण तथा मत्स्य विकास विभाग द्वारा मछुओं को आर्थिक सहायता उपलब्ध कराने हेतु निःशुल्क बीमा सुरक्षा प्रदान की जाती है ।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

योजना का कार्य क्षेत्र सम्पूर्ण प्रदेश में रहेगा|

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

मध्य प्रदेश शासन मछुआ कल्याण तथा मत्स्य विभाग/ मध्य प्रदेश मत्स्य महासंघ (सह) मर्यादित/मत्स्य कृषक विकास अभिकरण के माध्यम से निर्धारित प्रपत्र पर प्रस्ताव प्राप्त होने पर विभाग द्वारा एक वर्ष के लिए मछुआरों को बीमा सुरक्षा राष्ट्रीय मत्स्यजीवि सहकारी संघ मर्यादित नई दिल्ली के माध्यम से प्रदान की जाती है  ।

हितग्राही की अर्हताएं

1870 वर्ष की आयु वर्ग के सदस्य जो मछली पालन से संबंधित समस्त कार्यो में सक्रिय रूप से संलग्न पंजीकृत मछुआ सहकारी समिति/समूह/व्यक्ति योजना का लाभ ले सकते हैं ।

अनुदान राशि

मछुआरों को योजना अंतर्गत बीमा प्रीमियम की राशि केन्द्र एवं राज्य के परस्पर सहयोग (केन्द्रांश रूपये 14.50 एवं राज्यांश 14.50 इस प्रकार कुल रूपये 29/ प्रति मछुआ) बीमा कम्पनी राष्ट्रीय मत्स्यजीवि सहकारी संघ मर्यादित नई दिल्ली को दिया जाता है योजना अंतर्गत मछुआरों को आंशिक अपंगता होने पर रूपये 50,000/ एवं स्थाई अपंगता तथा मृत्यु होने पर रूपये 1.00 लाख की आर्थिक सहायता शत्प्रतिशत अनुदान के रूप में प्रदान की जाती है ।

केन्‍द्र क्षेत्र योजना

अन्तर्देशीय मत्स्योद्योग सांख्यिकीय का विकास योजना

योजना का उद्देश्य

केन्द्रीय अंर्तस्थलीय मात्स्यिकीय अनुसंधान योजना अंतर्गत मत्स्यबीज संचय मत्स्य उत्पादन के आंकड़े एकत्रीकरण एवं स्रोत निर्धारण सर्वेक्षण हेतु कार्य योजना ।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

प्रदेश के 14 जिले जिनमें यह योजना क्रियान्वित है वह निम्नानुसार हैः

1.बालाघाट

2.शहडोल

3.कटनी

4.बैतूल

5.सिवनी

6.सीहोर

7.टीकमगढ़

8.मंडला

9.विदिशा

10.धार

11.रायसेन

12.मुरैना

13.देवास

14.शाजापुर

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

मध्यप्रदेश राज्य को कृषि जलवायु क्षेत्र के आधार पर तीन भागों में  विभक्त किया गया है नमूना सर्वेक्षण हेतु चयनित 14 जिलों को तीन स्टेट्रम में विभक्त कर प्रत्येक स्टेट्रम अन्तर्गत चयनित 20 ग्रामों के 4 कलस्टर बनाए गए प्रत्येक कलस्टर में एक मुख्य ग्राम एवं उसके आसपास के 4 अधीन ग्राम रखे जाते है। उक्त चयनित ग्रामों में स्थित सिंचाई ग्रामीण तालाबों की जानकारी निर्धारित प्रपत्र में प्राप्त की जाती है। केन्द्र शासन को भेजी जाती है। यह योजना वर्ष 2003-04 से क्रियान्वित है।

विश्व बैंक पोषित योजना

मध्य प्रदेश वाटर रिस्ट्रक्चरिंग परियोजना

योजना का उद्देश्य

राज्य के 5 नदी कछार के पूर्व निर्मित जलाशयों एवं उनके कमाण्ड क्षेत्र में स्थित तालाबों में मत्स्य पालन का विकास, मत्स्योत्पादकता में वृद्धि एवं हितग्राहियों की भागीदारी ।

योजना का स्वरूप एवं आच्छादन

  1. मत्स्योद्योग विकास हेतु राज्य की पांच नदी कछार यथा चम्बल, सिंध, बेतवा, केन, टोंस के जलाशय एवं उनके कमाण्ड क्षेत्र में स्थित तालाबों में मत्स्योद्योग विकास
  2. बडे़ आकार के मत्स्य बीजों का उपयोग।
  3. मत्स्य खाद्य की गुणवत्ता में सुधार
  4. उपभोगकर्ताओं का आर्थिक उन्नयन।
  5. मत्स्य सहकारी समितियों का सुदृढ़ीकरण करना, मत्स्याखेट के उपकरण नाव, जाल उपलब्ध कराना
  6. पोस्ट हारर्वेस्टिंग सुविधाएं जैसे लेंडिंग सेन्टर, इन्सुलेटेड बाक्स आदि की व्यवस्था करना
  7. उन्नत तकनीक से मत्स्य पालन हेतु हितग्राहियों को प्रशिक्षित करना ।
  8. जलाशयों में मत्स्योद्योग विकास
  9. कम अवधि के मौसमी तालाबों का मत्स्य पालन उपयोग।
  10. दीर्घ अवधि के मौसमी तालाबों का मत्स्य पालन उपयोग।
  11. बारहमासी तालाबों का मौसमी तालाबों का मत्स्य पालन उपयोग।
  12. प्रदर्शन तालाबों में उच्च तकनीकी से मत्स्य पालन कार्य।

योजना क्रियान्वयन की प्रक्रिया

चयनित जिले के नदी कछार के जलाशय एवं कमाण्ड एरिया के तालाबों में मत्स्योद्योग का विकास करना जिसके लिए मत्स्यपालन कार्य में संलग्न मत्स्य कृषक (सहकारी समिति/समुदाय/कृषक) संबंधित विकासखंड तहसील स्तर पर पदस्थ सहायक मत्स्य अधिकारी /मत्स्य निरीक्षक तथा संबंधित जिले के सहायक संचालक मत्स्योद्योग से सम्पर्क कर परियोजना का निम्नानुसार लाभ ले सकते हैं:

  1. प्रत्येक 100 हैक्टेयर जलक्षेत्र पर एक लेंडिंग सेंटर, 3040 हैक्टेयर पर एक नाव तथा एक नाव में 40 किलो मत्स्याखेट हेतु जाल का प्रावधान
  2. जलाशय के कमाण्ड क्षेत्र में, कम अवधि एवं दीर्घ अवधि के मौसमी एवं बारहमासी तालाबों में भारतीय प्रमुख सफर एवं कामनकार्प मत्स्य बीज संचयन के साथ खाद एवं पूरक आहर का उपयोग के फलस्वरूप 2250 से 2500 किलोग्राम प्रति हैक्टेयर मत्स्योत्पादन संभावित।
  3. प्रदर्शन तालाब अंतर्गत उच्च तकनीकी से मत्स्य पालन करना ।
  4. मत्स्यबीज हैचरी एवं संवर्धन क्षेत्र का विकास तथा निर्मित अधोसंरचना का सुदृढ़ीकरण
  5. अल्प एवं दीर्घ अवधि के मौसमी तालाबों से स्टेण्डर्ड मत्स्यबीज का उत्पादन
  6. मत्स्यबीज की आवश्यकता की पूर्ति हेतु हैचरी का निर्माण
  7. संस्था का सुदृढ़ीकरण
  8. योजना अंतर्गत तकनीकी विशेषज्ञों तथा तकनीकी सहायकों का प्रावधान
  9. जल एवं मिट्टी परीक्षण का प्रावधान
  10. प्रशिक्षण अंतर्गत मछुआ सहकारी समिति, समुदाय को स्थानीय शहर तथा प्रदेश में प्रशिक्षण परियोजना में संलग्न मत्स्य कर्मियों को रिफ्रेशर प्रशिक्षण देश तथा विदेश में कम्प्युटर तथा साफ्टवेयर का प्रशिक्षण भी सम्मिलित है।
  11. स्थानीय कार्यशाला एवं अध्ययन भ्रमण ।

हितग्राही की अर्हताएं

परियोजना अंतर्गत जिलों के चयनित जलाशयों एवं कमाण्ड एरिया में मत्स्यपालन कार्य में संलग्न मत्स्य सहकारी समितियां/मछुआ समूह/मत्स्य कृषक जिनके पास मत्स्य पालन हेतु जलाशय/तालाब पट्टे पर आवंटित है

प्रशिक्षण अवधि:07 से 10 दिवस

अनुदान राशि

शत प्रतिशत अनुदान पर उक्त परियोजना क्रियान्वित की जा रही है।

अन्य जानकारी

उक्त परियोजना वर्ष 2005 से लागू है तथा मध्यप्रदेश के 27 जिलों (नीमच, मंदसौर, शाजापुर, राजगढ, मुरैना, शिवपुरी, श्योपुर, ग्वालियर, दतिया, गुना, विदिशा, टीकमगढ, छतरपुर,रीवा, पन्ना, दमोह, अशोकनगर, भोपाल, सीहोर, सतना, कटनी, रायसेन, सागर, देवास, धार, रतलाम, और उज्जैन) में संचालित है।

स्रोत: मछुआ कल्याण तथा मत्स्य विकास विभाग, मध्यप्रदेश सरकार

बीज संग्रहण मार्गदर्शिका(MP)
बीज संग्रहण मार्गदर्शिका(MP)

प्रस्तावना

मध्यप्रदेश वन विभाग के द्वारा प्रतिवर्ष लगभग 1.25 लाख हेक्टेयर क्षेत्र में वृक्षारोपण किया जाता है इसके साथ ही निजी क्षेत्र में आजकल बड़ी मात्रा में वृक्षारोपण किया जा रहा है। इसलिये विभिन्न वृक्ष प्रजातियों के बीजों का संग्रहण विभाग का प्रमुख कार्य हो गया है।

विश्व बैंक योजना के अंतर्गत 13 विस्तार एवं अनुसंधान केन्द्र स्थापित किये जा रहे हैं। इन केन्द्रों का एक मुख्य कार्य आनुवांशिक रूप में अच्छे गुण श्रेणी के बीज एकत्र करके विभाग,किसानों तथा नर्सरी धारकों को प्रदाय करना है। इसलिये इन केन्द्रों में कार्यरत कर्मचारियों को बीज संग्रहण के बारे में समुचित जानकारी होना आवश्यक है। बीज संग्रहण में निम्नलिखित क्रियायें सम्मिलित है –

  1. वृक्षों से फलों/बीजों का एकत्रीकरण (Collection of fruits/seeds)
  2. बीजों का उपचार (Processing of seeds)
  3. बीजों का भण्डारण (Storage of seeds)
  4. बीजों का परीक्षण (Testing of seeds)

बीजों का एकत्रीकरण

  1. वन विभाग में विभिन्न वृक्ष प्रजातियों एवं दूसरी प्रजातियों के बीजों की बड़ी मात्रा में आवश्यकता पड़ती है। वृक्षारोपण, बिगड़े वनों के सुधार, पड़त भूमि विकास आदि कार्यक्रमों के अंतर्गत किये जाने वाले रोपणों के लिये बड़ी मात्रा में बीज प्रतिवर्ष एकत्र किये जाते है। बीजों की गुणवत्ता मुख्य रूप से वृक्षों के आनुवंशिक गुण पर निर्भर होती है। इसलिये यह आवश्यक है कि बीज उन्हीं वृक्षों से एकत्र किये जायें जो आनुवंशिकीय रूप से श्रेष्ठ हों।
  2. आनुवंशिकीय रूप से श्रेष्ठ गुण श्रेणी के वृक्षों की पहचान करना नितांत कठिन कार्य है, इसलिए प्राकृतिक वनों में बीज उत्पादन क्षेत्र और बीज उद्यान की स्थापना की जाती है ताकि आनुवंशिकीय रूप से अच्छी गुण श्रेणी के वृक्षों से ही बीज एकत्र किये जायें। बीज उत्पादन क्षेत्र एवं बीज उद्यान के निर्माण में समय, धन आदि की आवश्यकता होती है और सभी प्रजातियों के लिये बीज उद्यान एवं बीज उत्पादन क्षेत्र का निर्माण करना भी कठिन है। इसलिए अनेक प्रजातियों के बीज प्राकृतिक वनों से ही एकत्र किये जाते रहेंगे।
  3. बीज एकत्रीकरण से संबंधित निम्नलिखित मुद्दे महत्वपूर्ण हैं –

1. बीज कितना एकत्र किया जाये ?

2.  बीज कब एकत्र किये जायें ?

3. बीज किन वृक्षों से एकत्र किये जायें ?

4. बीज कैसे एकत्र किये जायें ?

बीज कितना एकत्र किया जाये ?

  • बीज कितना एकत्र किय जाना है, इसकी जानकारी होना आवश्यक है। आवश्यकता से अधिक बीज एकत्र करने पर उसके खराब हो जाने का खतरा रहता है क्योंकि पुराने बीजों की अंकुरण क्षमता धीरे-धीरे कम होती जाती है। यदि बीज कम मात्रा में एकत्र किया गया तो जितने क्षेत्र में रोपण किया जाना था उसे प्राप्त करने में कठिनाई होगी।
  • बीज की मात्रा निम्निलखित बातों पर निर्भर करेगी

(1) प्रजाति

  • प्रति किलों बीजों की संख्या
  • अंकुरण प्रतिशत

(2) रोपण का लक्ष्य

(3) रोपण में अंतराल

(4) वितरण या विक्रय के लिये आवश्यकता

  • जिस प्रजाति का रोपण किया जाना है उसके बारे में, बीजों का आकार, अंकुरण क्षमता, प्रति किलोग्राम बीजों की संख्या आदि बातों की जानकारी होना चाहिये। उदाहरण के लिये सागौन के 2250 बीज एक किलोग्राम में होते हैं। जबकि यूकेलिप्टस के बीज बहुत ही छोटे होते हैं, और प्रतिकिलों उनकी संख्या लगभग 3,50,000 होती है। हल्दू के बीज तो और छोटे होते हैं और प्रति किलो उनकी संख्या 10 लाख तक होती है। इस तरह यह स्पष्ट होगा कि यदि बीज बड़े और भारी हो तो अधिक बीज (वजन में) एकत्र करना होगा।
  • विभिन्न प्रजातियों के बीजों की अंकुरण क्षमता भी अलग-अलग होती है। सागौन की अंकुरण क्षमता लगभग 30-40 प्रतिशत होती है। कुछ प्रजातियां जैसे बबूल, सुबबूल आदि इनकी अंकुरण क्षमता 70-90 प्रतिशत तक पायी जाती है इसलिए जिन प्रजातियों की अंकुरण क्षमता कम होती है, उनके लिए अधिक बीज की आवश्यकता होगी।
  • रोपण का लक्ष्य क्या है तथा कितने अंतराल पर रोपण किया जाना है यह भी जानना आवश्यक है क्योंकि इन्हीं के आधार पर निर्धारित होगा कि वस्तुतः बीज की आवश्यकता कितनी है ? इसके साथ ही बीज एकत्र करने वाले को भी यह भी जानकारी होना चाहिये कि किसानों और दूसरे नर्सरी धारकों के लिये कितने बीज की आवश्यकता होगी ?
  • उपर्युक्त बातों को ध्यान में रखते हुए प्रति हेक्टे० रोपण के लिए विभिन्न प्रजातियों के बीज की मात्रा निर्धारित करनी चाहिये तथा इसी के आधार पर बीज एकत्र करना चाहिए । उदाहरण के लिए तालिका-1 में सागौन, बॉस, शीशम तथा यूकेलिप्टस के लिए प्रति हेक्टे० रोपण हेतु बीज की आवश्यकता का आंकलन किया गया है –

तालिका 1 -एक हेक्टेयर में रोपण के लिये बीज की आवश्यकता का निर्धारण

क्र. आयटम सागौन बांस शीशम  यूकेलिप्टस
1. रोपण का अंतराल/मीटर में 2 x  2 4 x4  3 x 3 2 x 2
2. आवश्यक पौधों की संख्या प्रति हेक्ट. 1670 625 1111 2500
3. अतिरिक्तअ. 50%नर्सरी,परिवहन आदि पर हानिब. 30%मृतक पौधों के स्थान पर रोपण हेतु  835557  363209  556371  1250834
4. प्रति हेक्टेयर आवश्यक पौधों की संख्या 3062 1197 2038 4584
5. बीजों की संख्या/ प्रति किलोग्राम 2250 50000 30000 350000
6. पौध प्रतिशत 25 40 40 20
7. एक किलो बीज से प्राप्त होने वाले पौधों की संख्या 560 20000 12000 70000
8. बीज की आवश्यकता कि.ग्रा./प्रति हेक्टेयर 5.5 0.06 0.17 0.65

  • इसी प्रकार प्रत्येक प्रजाति के लिये रोपण के क्षेत्रफल के अनुसार बीज की आवश्यक मात्रा का अनुमान लगाया जा सकता है। बीज एकत्र करने की योजना बनाने वाले अधिकारी को अपने क्षेत्र में अपने रोपण की आवश्यकता की पूर्ति के पश्चात कुछ बीज दूसरे वृत्तों या किसानों या नर्सरी धारकों के लिये भी एकत्र करना चाहिये।

बीज कब एकत्र किये जाए ?

  • बीज एकत्र करने का समय महत्वपूर्ण है। बीज एकत्र करने वाले को विभिन्न वृक्ष प्रजातियों के फलने-फूलने तथा फल पकने के समय की जानकारी होना आवश्यक है। अनेक वृक्ष प्रजातियों में प्रतिवर्ष अच्छी मात्रा में बीजन (सीडलिंग) नहीं होता है और 2-3 वर्ष के अन्तराल में अच्छी मात्रा में बीजन होता है।
  • सागौन में प्रति वर्ष अच्छी मात्रा में पुष्पन होता है परन्तु अच्छा बीजन (गुड सीडलिंग) आमतौर पर 3-4 वर्ष के अंतराल में होता है। खमार में अच्छी मात्रा में बीजन लगभग प्रतिवर्ष ही होता है। इसी प्रकार यूकेलिप्टस, बबूल, विलायती बबूल, सुबबूल, खैर, शीशम आदि में पर्याप्त बीज प्रतिवर्ष आता है। जिस वर्ष अच्छी मात्रा में बीजन (गुड सीडलिंग) हो उस वर्ष बीज एकत्र करना अधिक अच्छा रहता है क्योंकि

  1. अच्छे बीजन वर्ष में पर्याप्त बीज कुछ ही वृक्षों से एकत्र हो सकता है। अर्थात प्रति किलोग्राम बीज एकत्र करने का व्यय अपेक्षाकृत कम होता है।
  2. अच्छे बीज वर्ष में एकत्र किये गये बीजों में अंकुरण क्षमता अच्छी होती है और इन बीजों की भण्डारण क्षमता भी अधिक होती है।
  3. कीड़ों-मकोड़ों, चिडियों तथा अन्य बीमारियों द्वारा अपेक्षाकृत कम हानि होती है। खराब बीज वर्ष में इन तत्वों से बीजों को बहुत हानि होती है।
  4. अच्छे बीज वर्ष में लगभग सभी वृक्षों में पुष्पन अच्छी मात्रा में होता है। अतः परागण में लगभग सभी वृक्ष भाग लेते हैं। इस प्रकार बीजों में आनुवांशिकीय विभिन्नता बनी रहती है। जिस वर्ष अच्छा पुष्पन नहीं होता है उस वर्ष कुछ ही वृक्ष परागण में भाग लेते हैं। फलतः प्राप्त बीजों को आनुवंशिकीय विभिन्नता कम रहने की संभावना रहती है।

  • उपर्युक्त वर्णन से स्पष्ट होगा कि बीज एकत्रीकरण का कार्य अच्छे बीज वर्ष में किया जाना श्रेयस्कर है। इसके साथ ही यह जानकारी होना आवश्यक है कि वृक्ष से बीज कब एकत्र किये जायें। बीज एकत्र करते समय यह ध्यान देना आवश्यक है कि बीज परिपक्व होना चाहिये। अपरिपक्व बीज में अंकुरण क्षमता नहीं होती है और बीज एकत्रीकरण का व्यय व्यर्थ चला जाता है।
  • बीज परिपक्व हो गया है,  यह कैसे जाना जाए ? यदि बीज शीघ्र एकत्र कर लिया जाता है तो खतरा रहता है कि बीज अपरिपक्व हो। इसके साथ ही यदि बीज एकत्र करने में देरी की गई तो हो सकता है कि बीज अधिक पक जाए और कीड़े-मकोड़ों द्वारा खा लिया जाये अथवा बीज छिटक कर बिखर जाए ।
  • बीज एकत्रीकरण में अनुभव महत्वपूर्ण है। अनुभव से ही ज्ञात होता है कि बीज कब एकत्र किया जाय। फिर भी बीज एकत्र करने के लिए निम्नलिखित बातों की ओर ध्यान देना उपयोगी होगा-

1)वृक्ष में जब फल पककर गिरने लगते हैं तो आम तौर पर माना जाता है कि वृक्ष के फल पक चुके हैं और उन्हें तोड़ा जा सकता है, परन्तु अधिकतर यह पाया जाता है कि यह सोच ठीक नहीं है। जो फल या बीज पककर पहले गिरते हैं अधिकांशतः घटिया श्रेणी के होते हैं अतः इन फलों/बीजों को एकत्र नहीं करना चाहिये। कुछ समय तक प्रतीक्षा की जानी चाहिये और जब अधिकांश फल/ बीज पक जायें तब ही बीज एकत्र करना उत्तम रहता है।सागौन में पहले जो बीज पक कर दिसम्बर जनवरी में गिरते हैं वे खराब गुण श्रेणी के होते हैं जो फल बाद में गिरते हैं अर्थात जनवरी-फरवरी में गिरते हैं वे ही अच्छे होते हैं।

2)कुछ प्रजातियों के फलों के रंग में परिवर्तन को देखकर यह अनुमान लगाया जा सकता है कि फल पकने वाला है। नीम में फल हरे रंग का होता है। जब यह फल पीला होने लगता है तो मान लेना चाहिये कि फल पक गया है, और बीज के लिये ऐसे फलों को तोड़ा जा सकता है।

3)यदि फलों के पक जाने पर बीजों के यत्र-तत्र बिखर जाने का खतरा हो अथवा वृक्ष से पककर फल न गिरते हो तो बीज एकत्र करने में कठिनाई आएगी। फील्ड में यह देखा जा सकता है कि फल पका हुआ है अथवा नहीं। इसके लिये वृक्ष से कुछ फल तोड़ें और देखें कि भ्रूण (एम्ब्र्यो) की स्थिति कैसी है ? यदि भ्रूण दूधिया हो तो फल अभी कच्चा है। यदि फल पक गया है तो भ्रूण कठोर तथा सफेद या भूरे रंग का होगा और ऐसी स्थिति में ही बीज के लिये फल तोड़ना ठीक रहेगा।

4)सीजन के प्रारम्भ में या अंत में आये बीजों के बजाय सीजन के मध्यकाल में बीजों को एकत्र करने का कार्य करना चाहिए। विभिन्न प्रजातियों के बीज पकने के सही समय का ज्ञान होना अत्यावश्यक है। यह ज्ञान इसलिये होना आवश्यक है, कि कुछ वृक्ष प्रजातियों के फल वृक्ष में लगे-लगे ही हवा में उड़ने लगते हैं, या कुछ प्रजातियों के फल केप्सूल पकने पर खुल जाते है जिससे बीज उड़ या गिर न जाये। अतः प्रत्येक प्रजाति के सही बीज एकत्र करने के समय का ध्यान रखना चाहिए , ताकि उत्तम बीज एकत्र किए जा सकें। क्षेत्र की भौगोलिक स्थिति के अनुसार बीजों के एकत्र करने के समय में थोड़ा बहुत अंतर हो सकता है जैसे गरम क्षेत्र में बीज जल्द गिरने लगते है। कुछ प्रजातियों के बीज पकने का समय तालिका में दिया गया है।

तालिका 2 – प्रजातियों के बीज पकने का समय तालिका

प्रजाति बीज एकत्र करने का समय
आकाश मोनी (accacia auriculiformis) मार्च से अप्रैल
खैर (acacia catechu) दिसम्बर से मार्च
बबूल (acacia nilotica) मार्च से मई
कैस्टार (Albizia amara ) अप्रैल
काला सिरस (Albizia lebbeck ) जनवरी से मार्च
सफेद सिरस (albizia procera ) फरवरी से मार्च
सीताफल (Annona squamosa ) नवम्बर
नीम (Azadirachta indica ) जून से जुलाई
कचनार (bauhinia variegata ) मई से जून
केसिया सायामिया ( cassia siamea ) मार्च से अप्रैल
केजूरिना (Casuarina equisetifolia ) दिसम्बर से जनवरी
कर्रा /गरारी (Cliestantus collinus ) मई से जून
सिस्सू (Dalbergia sissoo) दिसम्बर से जनवरी
बांस (dendrocalamus strictus ) मार्च से मई
नीलगिरि (Eucalyptus ) दिसम्बर से मई
आंवला (Emblica officinalis ) जनवरी से फरवरी
खमैर (Gmelina arborea ) मई से जून
चिरोल (Holoptelia integrifolia ) अप्रैल से मई
लेंडिया (Lagestroemia parviflora ) फरवरी से अप्रैल, नवम्बर एवं दिसम्बर
सुबबूल (Leucaena leucocphala) मई से जून
करंज (Pongomia pinnata ) अप्रैल से मई
विलायती बबूल (Prosopis juliflora ) अप्रैल से मई
सागौन(Tectona grandis ) फरवरी से मार्च
अर्जुन (Terminalia arjuna ) अप्रैल से मई
महारुख (Ailanths excelsa ) मई से जून
मुनगा (Moringa olifera ) मई से जून
शेवरी (Sesbania aegyptica ) दिसम्बर से फरवरी
अगस्त (Sesbania grandiflora ) जनवरी से फरवरी
अंजन (Hardwickia binata ) अप्रैल से मई
जामुन (Sygygium cumini ) जून
आम (Mangifera indica ) जून से जुलाई
महुआ (Madhuca latifolia ) जून से जुलाई
बड़ (Ficus bengalensis ) अप्रैल से मई
पीपल (-Ficus religiosa ) अप्रैल से मई
काजू ( Anacardium occidentale ) अप्रैल से मई
बकायत (Melia azadirach ) फरवरी से मई
पर्किन्सोनिया (Parkinsonia aculeata ) दिसम्बर
विलायती इमली (Pithecellobium dulce) अप्रैल
बेर (Ziziphus jujuba ) दिसम्बर से जनवरी
कैथा ( Feronia elephantum ) जनवरी से मार्च
इमली (Tamarindus indica ) मार्च से अप्रैल
भूसरोडा/अंजन घास (Cenchrus ciliaris) अक्टूबर से फरवरी
पीला अंजन घास (Cenchrus setigerus) अक्टूबर से फरवरी
सेनघास (Chrysopogon fulvus ) अक्टूबर
छोटी मरबेल घास (dichanthium annulaum) अक्टूबर
दीनानाथ घास (Pennisetum pedicilatum) अक्टूबर से नवम्बर
शेड़ा,पुनिया घास (Sehima nervosum) अक्टूबर

उपर्युक्त तालिका में जो समय दिया गया है वह बड़ा है। प्रदेश में भौगोलिक स्थिति के अनुसार पुष्पन एवं बीजन होता है। यह देखा गया है कि उत्तरी जिलों जैसे सीधी, शहडोल की अपेक्षा बस्तर में उसी प्रजाति में पुष्पन एवं फलन 15-20 दिन पहले हो जाता है। अतः इतने समय का अंतर बीज एकत्र करने में भी हो सकता है।

बीज एकत्र करने के लिये वृक्ष का चयन

  1. यदि बीज एकत्रीकरण का कार्य बीज उद्यान या बीज उत्पादन क्षेत्र से किया जाना है तो उस स्थिति में सभी वृक्ष बीज वृक्ष हैं और ऐसी स्थिति में बीज एकत्रित करने के लिये वृक्षों के चयन का विशेष महत्व नहीं रहता है परन्तु यदि बीज सामान्य वनों से एकत्र किया जाना है तो बीज एकत्रित करने में बीज वृक्ष के चयन का विशेष महत्व रहता है।
  2. बीज वृक्ष के चयन में निम्नलिखित बातों पर ध्यान दिया जाना आवश्यक है –

i. बीज ऐसे वृक्षों से एकत्र किया जाये जिनका आकार अच्छा हो, वे स्वस्थ हों और अच्छी वृद्धि कर रहे हों।

ii. अति प्रौढ़ वृक्षों और अल्प वयस्क वृक्षों से बीज एकत्र नही किया जाना चाहिये, क्योंकि ऐसे वृक्षों से प्राप्त बीज कम अंकुरण क्षमता वाले होते हैं।

iii. दूर-दूर खड़े हुये वृक्षों से से बीज एकत्र नहीं करना चाहिये क्योंकि ऐसे वृक्षों से प्राप्त बीज अंतत- आपस में परागण से प्राप्त होते हैं जिनकी अंकुरण क्षमता कम होती है।

iv. बीज हमेशा अच्छे वन क्षेत्रों से ही एकत्र किये जाना चाहिये। जिस वन में खराब, पतले तथा निम्न गुण श्रेणी के वृक्ष हों वहां से बीज एकत्र नहीं किया जाना चाहिये।

v.यदि बीज की आवश्यकता कम है और 2-4 वृक्षों से ही पर्याप्त बीज प्राप्त किया जा सकता हो फिर भी यह उचित रहेगा कि 10-15 वृक्षों से बीज एकत्र किया जाये। यदि बीज उत्पादन क्षेत्र से बीज एकत्र किया जाना है तो भी यही बात ध्यान में रखना उचित होगी।

बीज कैसे एकत्र किया जाए ?

वृक्षों से बीज एकत्र करने के अनेक तरीके प्रचलित हैं, परन्तु किस प्रजाति के लिए कौन सा तरीका उचित होगा, यह निर्धारित करने के लिये निम्न लिखित बातों पर ध्यान देना आवश्यक है –

i. जिन प्रजातियों के फल/बीज बड़े आकार के होते हैं और जिनके बीज या फल आसानी से जमीन पर एकत्र किये जा सकते हैं उन प्रजातियों में प्राकृतिक रूप से फलों के गिरने पर उन्हें एकत्र किया जा सकता है। उदाहरण के लिये सागौन,महुआ, साल, अर्जुन आदि के फल बड़े आकार के होते हैं उन्हें जमीन पर गिरने के पश्चात एकत्र किया जा सकता है। इसके विपरीत यूकेलिप्टस, हल्दू जैसी प्रजातियों जिनके बीज बहुत छोटे होते हैं उनके बीज, वृक्ष से ही एकत्र करना आवश्यक होगा।

ii.वृक्ष के गुण – वृक्ष की ऊँचाई, तने की लम्बाई, मोटाई, शाखाओं के गुण, छत्र की ऊँचाई, आकार आदि, वृक्ष पर चढ़ने उतरने में कठिनाई आदि।

iii.फल के गुण – फल का प्रकार, फल के पकने तथा बीज के बिखरने के बीच का  समय, पेड़ को हिलाने से फल के गिरने या न गिरने का गुण।

iv.बीज प्रक्षेत्र का गुण – वृक्षों का घनत्व,  भूमि,  धरातल का स्वरूप आदि।

v.उपर्युक्त कारकों को ध्यान में रखते हुये आमतौर पर बीज एकत्र करने के लिए निम्न लिखित विधियाँ अपनाई जाती है –

  1. भूमि से गिरे हुये फल या बीज एकत्र करना
  2. खड़े वृक्षों से बीज एकत्र करना

(क) भूमि पर खड़े होकर

(ख) वृक्ष पर चढ़कर

(ग) दूसरे तरीके अपनाकर

भूमि से गिरे हुये फल या बीज एकत्र करना

2 बीज एकत्र

अनेक प्रजातियों जैसे, सागौन, साजा, अर्जुन, महुआ, तेंदू, नीम, बबूल, सिरस,खमार आदि प्रजातियों के फल जमीन से एकत्र किये जा सकते हैं। यह काम निम्न प्रकार से हो सकता है –

  • प्राकृतिक रूप से गिरे हुये बीज एकत्र किये जाए,
  • वृक्ष को हिलाकर फल गिरा लिये जाए,
  • हाथ से हिलाकर
  • मशीन से हिलाकर

प्राकृतिक रूप से गिरे हुए फल/बीज एकत्र करने का सबसे अधिक नुकसान यह है कि प्राकृतिक रूप से गिरे फल/बीज खराब, कीड़ों-मकोड़ों द्वारा खाये हुये, सड़े हुये और निम्न गुण श्रेणी के होते हैं। वृक्षों की शाखाओं को इंडे या रस्सी या हाथ लगाकर हिलाया जा सकता है जिससे पके फल आसानी से गिर जाते हैं। और इस प्रकार फल/बीज एकत्र किये जा सकते हैं। चित्र 1 में शाखाओं को रस्सी से हिलाने की विधि बताई गई है, भूमि पर फल या बीज गिरने पर तुरंत एकत्र कर लेना चाहिये अन्यथा रोडेन्टस (Rodents) एवं दूसरे प्राणियों द्वारा बीज खा लिये जाने का खतरा रहता है। यदि वृक्ष छोटे आकार के हों तो बीज एकत्र करने के लिये फनेल (Funnel) के आकार का सीड कलेक्टर (Seed collector) बनाया जा सकता है। (चित्र – 2)

खड़े हुये वृक्षों से बीज एकत्र करना

i. छोटे वृक्षों, झाडियों आदि के बीज भूमि पर खड़े होकर श्रमिक एकत्र कर सकते हैं। इन्हें हंसिया (Sicket) में फंसाकर फलदार शाखा/टहनी को तोड़ा या काटा जा सकता है और फिर बीज/फल एकत्र किया जा सकता है। वृक्षों पर चढ़कर बीज निम्न तरीके से एकत्र किये जा सकते हैं –

  • हाथ से तोड़कर
  • शाखाओं को हिलाकर फल/बीज नीचे गिराकर।

ii.खड़े हुये वृक्षों पर चढ़ना आसान काम नहीं है। कुछ श्रमिक जो वृक्षों पर चढ़ने में दक्ष होते हैं वे ही यह कार्य आसानी से कर सकते है। अकुशल श्रमिकों को यह काम नहीं देना चाहिये। वृक्षों पर चढ़ने में सहायता के लिये सीढियों का उपयोग किया जा सकता है । सीढियाँ 10 फीट से लेकर 25-30 फीट की बनाई जा सकती हैं। सीढियों के लिये अल्यूमीनियम का उपयोग होने से सीढियाँ हल्की तथा पोर्टेबल रहेगी। सीढियों के अतिरिक्त, चढ़ने के यंत्र भी उपलब्ध हैं जिनकी सहायता से बहुत ऊचे वृक्षों पर भी चढ़ा जा सकता है (चित्र स.-4)।

इसके अतिरिक्त दूसरे यंत्र ट्रेक्टर पर लगाये जा सकते हैं जिसकी सहायता से सीधे वृक्ष छत्र से फल या बीज एकत्र किये जा सकते हैं। जितना बीज एकत्र किया जाये उसका रिकार्ड रखना चाहिये। बीज एकत्र करने की डेटाशीट प्रपत्र-1 में वर्णित है।

बीज का उपचार

1)वृक्ष से फल/बीज प्राप्त कर लेने के पश्चात अनेक कार्य करने आवश्यक होते हैं। ये कार्य निम्नलिखित हैं –

i.फल/बीजों की प्राथमिक सफाई

ii.बीजों का पकाना

iii.बीज को फल से निकालना

  • सूखे फलों से बीज निकालना
  • गीले फलों से बीज निकालना

iv.फल/बीजों का सुखाना

छाया में सुखाना धूप में सुखाना

v. बीज तथा भूसा अलग करना

vi. बीजों की ग्रेडिंग

2)फल तथा बीजों की प्राथमिक सफाई

वन क्षेत्र से जब बीज/फल एकत्र किये जाते हैं तो उनके साथ पत्तियाँ, पतली-पतली टहनियाँ भी एकत्र हो जाती है, इसलिए सबसे पहले काम यह किया जाना चाहिए कि फल/बीज के अतिरिक्त जो भी वस्तु हो उसको अलग कर लिया जाये।

3)फलों/बीजों का पकाना

जब फल तोड़े जाते हैं तो पूर्ण पके हुये नहीं रहते। कुछ दिन रखे रहने पर फल पूरी तरह से पक जाते हैं। अतः आवश्यकतानुसार फलों के पूर्ण रूप से पक जाने पर ही बीजों को निकाला जाना चाहिये।

4)फल से बीजों को निकालना

सूखे फलों से बीजों को निकालने की प्रक्रिया और गीले फलों से बीज निकालने की प्रक्रिया अलग-अलग है। सूखे फलों जैसे बबूल, खैर, सुबबूल आदि की फलियों के चटकने से कुछ बीज अलग हो जाते हैं और सूखी फलियों को एकत्र करके इंडे से मारने पर बीज अलग-अलग हो जाते हैं। गीले फलों से बीज निकालने के लिये यह आवश्यक है कि बीज से गूदे को अलग कर दिया जाये। यह काम फलों को हाथ से मसलकर और पानी से धोकर किया जा सकता है। इस विधि से आम, जामून, नीम आदि के फलों के बीज निकाले जाते हैं।

5)बीजों को सुखाना

बीजों को भली-भांति सुखाकर रखना आवश्यक होता है। कुछ बीजों को तेज धूप में सुखाने पर उनकी अंकुरण क्षमता कम हो जाती है इसलियो उन्हें कमरे या छाया में सुखाना अधिक अच्छा है। नीम, साल आदि के बीजों को छाया में सुखाना अधिक अच्छा रहता है। बबूल, खैर, सागौन आदि के बीजों को धूप में सुखाया जा सकता है। सुखाने के लिये सवच्छ प्लेटफार्म का उपयोग किया जा सकता है।

6)बीज एवं भूसा अलग करना

बीज और भूसा अलग करने के लिये सबसे सरल तरीका यह है कि हवा में भूसा युक्त बीज उड़ाया जाय तो साफ बीज, हल्के बीज और भूसा अलग-अलग गिरेंगे (चित्र-5) यदि बीज की मात्रा कम हो तो सूपे का उपयोग किया जा सकता है (चित्र-6)।

7) बीजों की ग्रेडिंग

बीजों की ग्रेडिंग मुख्य रूप से आकार के आधार पर की जाती है। इसके लिये आवश्यक है कि विभिन्न आकार की छन्नी का प्रयोग किया जाये और छन्नी से छानकर बड़े, मध्यम और छोटे आकार के बीजों को अलग-अलग ग्रेड में रखा जा सकता है। बीज के उपचार का वर्णन भी शीडलाट के साथ दिया जाना आवश्यक है। बीज उपचार शीट प्रपत्र-2 में वर्णित है।

बीज भण्डार

1)बीज एकत्रित तथा उपचारित करने के पश्चात यदि तुरंत उपयोग कर लिया जाता है तो भण्डारण की आवश्यकता नहीं पड़ती है परन्तु यदि पर्याप्त मात्रा में विभिन्न प्रजातियों का बीज एकत्र किया जाता है तो विभिन्न संस्थाओं एवं किसानों को माँग आने पर बीज उपलब्ध कराने के लिये बीज के भण्डारण की समुचित व्यवस्था अनुसंधान तथा विस्तार केन्द्रों पर होना आवश्यक है। भण्डारण की दृष्टि से बीजों को दो श्रेणियों मेंविभक्त किया जाता है –

आर्थोडक्स बीज

  • रिकैलसीट्रेन्ट

2)आर्थोडक्स बीज वे बीज हैं जिनको 5 प्रतिशत जल रहने तक बिना अंकुरण क्षमता को प्रभावित किये सुखाया जा सकता है, और उन्हें दीर्घ अवधि तक कम तापमान में संग्रहित रखा जा सकता है। कुछ ऐसे बीज है। जिन्हें यदि 20-40 प्रतिशत जल की मात्रा से कम तक सुखाया जाता है तो उनकी अंकुरण क्षमता नष्ट हो जाती है साथ ही इन बीजों को दीर्घ अवधि के लिये भण्डारित नहीं किया जा सकता। ऐसे बीजों को रिकैलसीट्रेन्ट कहा जाता है। सागौन, बबूल, खैर, प्रोसोपिस, काला सिरस, सफेद सिरस, सिस्सू इत्यादि प्रजातियों के बीज सुखाकर भण्डारित किये जा सकते हैं परन्तु आम, जामुन, नीम, महुआ, साल, वकायन इत्यादि के बीजों की अंकुरण क्षमता 1-2 सप्ताह के बाद ही कम होने लगती है इसलिये इन बीजों का भण्डारण कठिनाई से ही होता है। इन बीजों को एकत्र करने के तुरंत बाद उपयोग कर लेना चाहिये।

3)अधिकांश वृक्ष प्रजातियों के बीज वर्ष के प्रारम्भ में या कुछ समय पूर्व पकते हैं। कुछ प्रजातियों के बीज सर्दियों में पकते हैं। इन प्रजातियों के बीज वर्षा के आगमन तक आसानी से सुरक्षित रखे जा सकते हैं लेकिन तैलीय बीज ज्यादा समय तक भण्डारण करके नहीं रखे जा सकते है। बीज के भण्डारण में निम्न बातों की ओर ध्यान देना आवश्यक है –

  • बीज भली-भांति सूखे होना चाहिये। यदि बीज सूखे रहते हैं तो कीड़े-मकोड़ों का  आक्रमण नहीं होता है और फफूद और वेक्टेरिया से भी हानि नहीं होती है।
  • बीज भण्डारण यदि लम्बी अवधि के लिये किया जाना हो तो कम तापमान में भण्डारण आवश्यक होगा, इसलिये डीप फ्रिज या कोल्ड स्टोरेज  में भण्डारण किया जाना चाहिये।
  • बीज भण्डारण के पूर्व बीजों को भली-भांति सुखा लेना चाहिये और सुखाने के पश्चात उन्हें फहूँद से बचाने के लिये फफूदनाशक दवा मिला देनी चाहिये। कीड़े मकोड़ों की राकथाम के लिये गमेक्सीन पाउडर या नीम से बनी कीटनाशक दवाई का प्रयोग करना चाहिये।
  • बीज भण्डारण के लिये अलग से बीज भण्डार बनाया जाना चाहिये। बीज भण्डारण के लिये ऐसे बर्तनों का प्रयोग किया जाय कि उनमें हवा प्रवेश न कर सके। बीज भण्डारण के लिये टीन के बने ड्रम जिसमें वायुरोधी ढक्कन हो, का उपयोग करना चाहिये।
  • बीज भण्डार गृह में पर्याप्त प्रकाश की व्यवस्था होनी चाहिये। कमरे में बड़े तथा छोटे ड्रमों को रखने के लिये अलग व्यवस्था होनी चाहिये।
  • बीज भण्डार करते समय बीज का पूर्ण विवरण एक टैग में लिखा होना चाहिये जिसमें प्रजाति, एकत्र करने का स्थल, दिनांक, एकत्र करने वाले कर्मचारी का नाम आदि की जानकारी दी जाना चाहिये।

कुछ महत्वपूर्ण प्रजातियों की अंकुरण क्षमता की अधिकतम अवधि की जानकारी तालिका 3 में दी गई है। बीज का वर्णन बीज के स्टाक रजिस्टर में दर्ज किया जाना चाहिए (प्रपत्र-3)।

तालिका 3 – उत्तम भण्डारण होने पर विभिन्न प्रजातियों की अंकुरण क्षमता की अवधि

खैर

30,000 से 40,000
बबूल 7,000 से 9,000
महारुख 8,000 से 10,000
कालासिरस 8,000 से 9,000
नीम 3,000 से 3,500
सफेद सिरस 18,000 से 20,000
सिस्सू 53,000
चिरोल 27,000
सुबबूल 20,000 से 26,000
मुनगा 8,000 से 9,000
करंज 800 से 1,000
खमार 1,000
बांस 32,000
प्रोसपिस जूलीफ्लोरा 25,000
कचनार 2,800 से 3,520
पलास 1,500 से 3,520
कसोंदन 37,040
केजुरिना 7,60,000
कर्रा 8,000 से 9,000
नीलगिरी 3 से 6 लाख (शुद्ध) 15-20000 (हस्कचाफ के साथ )
आंवला 55,000 से 60,000
लेंडिया 28,000 से 30,000
प्रोसोपिस 25,000
काजू 250 से 300
खमेर 1,000
विलायती इमली 6,000
इमली 1,500

बीज परीक्षण

  • विस्तार एवं अनुसंधान केन्द्रों में बीज परीक्षण के लिये एक छोटी सी प्रयोगशाला भी स्थापित की जा रही है। अतः इन केन्द्रों में बीज एकत्रीकरण, उपचार एवं भण्डारण के पश्चात विभाग के विभिन्न वन मण्डलों, नर्सरी धारकों एवं दूसरे विभागों को बीज प्रदाय करना एक प्रमुख कार्य होगा। इसलिये इन केन्द्रों में बीजों के परीक्षण की सुविधा होना आवश्यक है।
  • 7.2 इन केन्द्रों में मुख्य रूप से निम्नलिखित 3 परीक्षण किये जाना आवश्यक हैं –

  1. बीज शुद्धता परीक्षण
  2. जल की मात्रा का परीक्षण
  3. अंकुरण क्षमता संबंधी परीक्षण

  • जब भी इन केन्द्रों से वन मण्डलों या दूसरे विभागों या अन्य किसी को बीज प्रदाय किये जाते हैं तो उनमें उनके साथ इन परीक्षणों का विवरण भी उपलब्ध रहना चाहिये ताकि बीज प्राप्त करने वाले को बीज के संबंध में जानकारी उपलब्ध रहे। बीज परीक्षण हेतु विस्तार एवं अनुसंधान केन्द्र के कम से कम दो लोगों को प्रशिक्षित किया जाना उचित होगा ताकि वे बीज परीक्षण का कार्य सफलतापूर्वक कर सकें। उपर्युक्त परीक्षणों की प्रक्रिया नीचे बतलाई जा रही है।

बीज शुद्धता परीक्षण

इस परीक्षण से यह पता लगाया जाता है कि एकत्रित बीज कितना शुद्ध है। अर्थात् उसमें शुद्ध बीज तथा अन्य पदार्थ जैसे कंकड़, पत्थर, पत्तियाँ या दूसरे पदार्थों की मात्रा कितनी है ? इसके लिये आवश्यक है कि जिस सीडलाट (Seed lot) से परीक्षण किया जाना है, उसमें से विधिवत सेंपल प्राप्त किया जाय। सीडलाट से जो सेंपल निकाला जाय उसका सर्वप्रथम वजन (Weight) ज्ञात कर लेना चाहिये फिर सेंपल के बीजों को फैलाकर शुद्ध बीज, अन्य बीज तथा अन्य पदार्थ इस प्रकार तीन भागों में बाँट लेना चाहिये।

  • अंतरराष्ट्रीय बीज परीक्षण ऐसोसियेशन (ISTA) के नियम के अनुसार यदि सीड लाट से लिया गया सेंपल एक ग्राम से कम है तो तीनों अलग-अलग भागों का वजन दशमलव के 4 अंक तक ज्ञात किया जाना चाहिये। यदि सैंपल का वजन 1 ग्राम और 9.999 ग्राम के बीच है तो विभिन्न भागों का वजन दशमलव के 3 अंक तक निकाला जाना चाहिये। इसी प्रकार यदि सेंपल का वजन 10 ग्राम और 99.99 ग्राम के बीच है तो विभिन्न भागों का वजन दशमलव के 1 अंक तक निकाला जाना पर्याप्त होगा।

निम्न फार्मूले से शुद्धता प्रतिशत ज्ञात किया जा सकता है –

शुद्धता प्रतिशत =   शुद्ध बीज का वजन सेंपल का कुल वजन x 100

  • बीज में पानी की मात्रा ज्ञात करना

बीजों में पानी की मात्रा ज्ञात करना इसलिये आवश्यक है क्योंकि बीजों की आयु भण्डारण में बहुत कुछ पानी की मात्रा पर निर्भर करती है। विभिन्न प्रकार के बैक्टीरिया, कीड़े-मकोड़े आदि का आक्रमण पानी की मात्रा के प्रतिशत पर निर्भर करता है। बीजों को यदि 5-7 प्रतिशत पानी की मात्रा तक सुखा लिया जाय तो कीड़े-मकोड़ों का आक्रमण इन पर बहुत कम होता है। बीजों में पानी की मात्रा इलेक्ट्रोनिक मोइश्चयर मीटर (Electronic moisture metter) से आसानी से ज्ञात की जा सकता है। बड़े आकार के बीज तथा दूसरे बीज जिसमें इलेक्ट्रोनिक मोइश्चयर मीटर काम नहीं कर सकता है वहाँ बीज में पानी की मात्रा ज्ञात करने के लिये ओवन (Oven) की आवश्यकता होगी। भट्टी या ओवन को पहले 105 डिग्री तक गरम किया जाना चाहिये। बीजों का प्रारम्भिक वजन लेकर इनको भट्टी में 16-24 घण्टे तक रखना चाहिये इसके बाद बीजों का वजन लेकर बीज से जल की मात्रा निम्न सूत्र से ज्ञात कर लेना चाहिये –

जल की मात्रा =   शुष्क बीजों का वजन बीजों का प्रारम्भिक वजन x 100

अंकुरण परीक्षण

यह परीक्षण बहुत महत्वपूर्ण है क्योंकि इस परीक्षण से ज्ञात होता है कि कितने पौधे उपलब्ध बीज में बन सकेंगे। अंकुरण संबंधी परीक्षण करने के लिये निम्नलिखित बातों की ओर ध्यान दिया जाना आवश्यक है –

  1. पर्याप्त नमी (आद्रता लगभग 95 प्रतिशत)
  2. समुचित तापमान (20-35)
  3. पर्याप्त हवा
  4. पर्याप्त प्रकाश

अंकुरण परीक्षण करने के लिये कई प्रकार से सीड जरमिनेटर प्रयोग में लाये जाते हैं जहाँ नमी, तापमान, हवा, प्रकाश आदि को प्रजाति की आवश्यकतानुसार नियंत्रित किया जा सकता है। अंकुरण परीक्षण करने के लिये 30 से.मी. x 30 से.मी. तथा 10 से.मी. गहरी ट्रे का उपयोग करना उचित रहेगा। इस ट्रे में बालू या वरमीकुलाइट (Vermiculite) भर लेना चाहिये। बालू की सतह के ऊपर फिल्टर पेपर का प्रयोग किया जा सकता है। परीक्षण करने के शुद्ध 400 बीज लेकर इसे 100-100 बीजों के चार सैम्पल में बाँट लेना चाहिये। ट्रे में बालू या बरमीकुलाईट भरकर लगभग आधा लीटर पानी प्रत्येक ट्रे में डाल देना चाहिये। अब लिए गये बीजों को 2-3 से.मी. के अंतराल में बो देना चाहिये इसके बाद मिस्ट स्प्रेयर (Mist sprayer) से पानी इन ट्रे में ऊपर से दे देना चाहिये। तत्पश्चात पारदर्शी पोलीथिन शीट (Transparent Polythene sheet) से ढक देना चाहिये। पोलीथिन शीट पर पानी के कण दिखेंगे। यदि पानी के कण न दिखाई दें तो मिस्ट स्प्रेयर से और पानी दे देना उचित रहेगा। जब बीजों का अंकुरण प्रारम्भ हो जाय तो पोलीथिन शीट, ट्रे के ऊपर से हटा लेना चाहिये इसके पश्चात अंकुरण के आँकड़े लेना चाहिये।

अंतर्राष्ट्रीय बीज परीक्षण एसोसियेशन (ISTA) के अनुसार बीज अंकुरित तब माना जाता है जब बीजांकुर की ऊँचाई 1.0 से.मी. तथा बीज पत्र खुल गये हैं। 28 दिनों तक अंकुरण के आँकड़े लिये जाने चाहिये। उदाहरण के लिये 400 बीजों में यदि 220 बीज 28 दिवस तक अंकुरित पाये गये शेष 180 बीजों को काट कर देखने पर ज्ञात हुआ कि उनमें 60 बीज स्वस्थ है और शेष 120 बीज खराब हैं तब अंकुरण प्रतिशत तथा अंकुरण क्षमता निम्न प्रकार से ज्ञात की जा सकती है –

अंकुरण प्रतिशत = 220/ 40 x 100

अंकुरण क्षमता = 220+600/ 40 x 100

यदि बीजों का अंकुरण सातवे दिन से प्रारम्भ हुआ और जो बीज सातवे, आठवे, नौवे, दसवे तथा ग्यारहवे दिन अंकुरित हुये उनकी संख्या 20, 60, 80, 70 तथा 55 पाई गई तो अंकुरण शक्ति तथा अंकुरण अवधि निम्नानुसार ज्ञात की जाती है –

अंकुरण शक्ति = 20+60+80/ 400 x  100

अंकुरण अवधि = अधिकतम अंकुरण का दिन अर्थात् 9 दिन

अंकुरण का प्रयोग करके प्रतिवेदन संलग्न प्रपत्र 4 में दिया जाना चाहिये।

अभिलेख-

बीज एकत्रीकरण में निम्नलिखित जानकारी रखी जाना चाहिये –

  1. बीज एकत्रीकरण अभिलेख (प्रपत्र 1)
  2. बीज उपचार अभिलेख (प्रपत्र 2)
  3. बीज संग्रहण अभिलेख (प्रपत्र 3)
  4. बीज परीक्षण अभिलेख (प्रपत्र 4)

प्रपत्र 1 – बीज एकत्र करने की डेटाशीट(प्रत्येक बीज लाट के साथ)

दिनांक परीक्षण अवधि अंकुरित बीजों की संख्या
कुल अंकुरित बीज    
अंकुरण क्षमता वाले बीज    

शुद्ध बीजों की संख्या

कुल बीजों की संख्या अंकुरित बीज अंकुरण प्रतिशत

परीक्षण करने वाले अधिकारी का नाम

स्रोत: मध्यप्रदेश सरकार का आधिकारिक वेबसाइट

बीज योजना(MP)
बीज योजना(MP)

सीड रोलिंग प्लान

उत्तम गुणवत्ता के बीजों को उपलब्ध कराने के लिये मध्यप्रदेश में सीड रोलिंग प्लान बनाया गया है। विभाग द्वारा सभी फसलों की बीज प्रतिस्थापन दर बढ़ाने के लिये निरन्तर प्रयास किये जा रहे हैं जिसके कारण प्रमाणित बीजों की मांग प्रतिवर्ष बढ़ती जा रही है। नवीन किस्मों के विकास पर भी विशेष ध्यान दिया जा रहा है। प्रमाणित बीज के उत्पादन और वितरण में प्रदेश का स्थान देश में सर्वोच्च क्रम पर है। प्रदेश के आर्थिक रूप से पिछड़े अनुसूचित जाति एवं जन जाति के किसान अपने अल्प उत्पादक बीजों के स्थान पर नई किस्मों के उन्नत बीज क्रय कर सकें इस हेतु राज्य शासन द्वारा दो प्रमुख योजनाएं अन्नपूर्णा एवं सूरजधारा संचालित की जा रही हैं। अन्नपूर्णा योजना में अनाज के बीज तथा सूरजधारा योजनान्तर्गत दलहन व तिलहन बीजों के उन्नत बीज किसानों को दिये जाते हैं।

अन्नपूर्णा योजना

योजना का लाभ किसे

योजना सम्पूर्ण मध्यप्रदेश में प्रचलित है। अनुसूचित जाति एवं अनुसूचित जनजाति के लघु एवं सीमांत कृषक जो विपुल उत्पादन देने वाली खाद्यान्न फसलों की उन्नत किस्मों के बीज क्रय करने मे असमर्थ होते हैं, ऐसे कृषकों को उन्नत बीज उपलब्ध कराये जाते हैं, जिससे उत्पादकता एवं उत्पादन बढ़ाकर उनकी आर्थिक स्थिति में सुधार लाया जा सके।

किस तरह के लाभ हैं

बीज अदला-बदली

कृषक द्वारा दिये गये अलाभकारी फसलों के बीज के बदले 1 हैक्टर की सीमा तक खाद्यान्न फसलों के उन्नत एवं संकर बीज प्रदाय किये जाते हैं। प्रदाय बीज पर 75 प्रतिशत अनुदान, अधिकतम रू. 1500/- की पात्रता होती है। कृषक के पास बीज उपलब्ध नहीं होने पर प्रदाय बीज की 25 प्रतिशत नगद राशि कृषक को देनी होती है।

बीज स्वावलम्बन :- कृषकों की धारित कृषि भूमि के 1/10 क्षेत्र के लिये आधार/प्रमाणित बीज, 75 प्रतिशत अनुदान पर प्रदाय।

बीज उत्पादन

शासकीय कृषि प्रक्षेत्रों की 10 किलोमीटर की परिधि में अनुसूचित जाति/ अनुसूचित जनजाति के लघु एवं सीमांत कृषकों के खेतों पर कम से कम आधा एकड़ क्षेत्र में बीज उत्पादन कार्यक्रम लिये जाते हैं। कृषकों को आधार /प्रमाणित -1 श्रेणी का बीज 75 प्रतिशत अनुदान पर प्रदाय किया जाता है। अधिकतम 1 हैक्टर तक अनुदान की पात्रता होती है। पंजीयन हेतु प्रमाणीकरण संस्था को देय राशि का भुगतान योजना मद से किया जाता है। उत्पादित प्रमाणित बीज, आगामी वर्ष में अनुसूचित जाति/अनुसूचित जनजाति के कृषकों को निर्धारित कीमत पर वितरण किया जाता है।

सूरजधारा योजना

योजना का लाभ किसे

यह योजना भी सम्पूर्ण मध्यप्रदेश में प्रचलित है। इसका उद्‌देद्गय अनुसूचित जाति एवं अनुसूचित जनजाति के लघु एवं सीमांत कृषकों को अलाभकारी फसलों/किस्मों के स्थान पर लाभकारी दलहनी/तिलहनी फसलों के उन्नत एवं विपुल उत्पादन देने वाली किस्मों के बीज उपलब्ध कराना है।

क्या लाभ मिलेगा-

बीज अदला बदली –

कृषकों द्वारा दिये गये अलाभकारी बीज के बदले में लाभकारी दलहनी/तिलहनी फसलों के उन्नत बीज 1 हैक्टर की सीमा तक प्रदाय किये जाते हैं। कृषकों द्वारा दिये गये बीज के बराबर उसी फसल का उन्नत बीज (1 हैक्टर सीमा तक) प्रदाय किया जावेगा। अन्य फसल का बीज चाहने पर, प्रमाणित बीज की वास्तविक कीमत का 25 प्रतिशत मूल्य का बीज अथवा नगद राशि कृषक को देनी होगी।

बीज स्वावलम्बन –

कृषक की धारित कृषि भूमि के 1/10 क्षेत्र के लिये आधार/ प्रमाणित बीज, 75 प्रतिशत अनुदान पर दिया जाएगा।

बीज स्वावलम्बन –

कृषक की धारित कृषि भूमि के 1/10 क्षेत्र के लिये आधार/ प्रमाणित बीज, 75 प्रतिशत अनुदान पर दिया जाएगा।

स्त्रोत : किसान पोर्टल, भारत सरकार

जैविक खेती प्रोत्साहन योजना(MP)
जैविक खेती प्रोत्साहन योजना(MP)

छूट और अनुदान की सुविधा

देश में जैविक खेती के कुल रकबे का लगभग 40 प्रतिशत मध्यप्रदेश में है। अतः उत्पादन तथा क्षेत्रफल की दृष्टि से प्रदेश, पूरे देश में पहले स्थान पर है। वर्ष 2011 में प्रदेश की अपनी जैविक कृषि नीति बनाई गई है। जैविक खेती विकास के संबंध में निर्णय लेने के जैविक खेती विकास परिषद का गठन प्रदेश के मुख्यमंत्री की अध्यक्षता में बनाया गया है। किसानों को जैविक कृषि पद्धति अपनाने के लिये कई सुविधाएं प्रदेश में

दी जा रहीं हैं तथा उत्पादों के लाभकारी विपणन के लिये जैविक उत्पाद प्रमाणीकरण की व्यवस्था है, जिसमें पंजीयन कराने के लिये भी निर्धारित शुल्क में राज्य सरकार द्वारा छूट व अनुदान दिये जाते हैं।

समन्वित पोषक तत्व प्रबन्धन एवं उर्वरकों के संतुलित व समन्वित उपयोग द्वारा भूमि के स्वास्थ्य को बनाये रखते हुए दीर्घकाल तक टिकाऊ उत्पादन प्राप्त करना इस योजना का प्राथमिक उद्देश्य है। इसका कार्यक्षेत्र सम्पूर्ण राज्य है। समस्त श्रेणी के कृषक इन सुविधाओं के लिये पात्रता रखते हैं।

लाभ एवं सहायता

क्र किसानों को क्या लाभ है कितनी सहायता दी जाती है

1 आर्गेनिक फार्म फील्ड स्कूल रू. 1700 प्रति एफएफएस 2 एक दिवसीय जैविक कार्यशाला  के लिये रूपये 3 लाख मात्र
3 राज्य के अन्दर कृषक भ्रमण/प्रशिक्षण 30 किसानों के लिये कुल रू. 90 हजार प्रत्येक भ्रमण/प्रशिक्षण
4 भ्रमण राज्य स्तर 30 किसानों के लिये राज्य के बाहर कृषक प्रशिक्षण/ भ्रमण के लिये रू. 1.80 लाख प्रत्येक प्रद्गिा./भ्रमण
5 एक दिवसीय कृषक प्रशिक्षण जिला स्तर पर एक दिवसीय 30 कृषकों के प्रशिक्षण हेतु रूपये 10000 का प्रावधान
6 वर्मीकम्पोस्ट वर्मी कम्पोस्ट निर्माण पर लागत का 50 प्रतिशत अधिकतम रू. 3000 जो भी कम हो
7 जैव कीटनाशक लागत का 50 प्रतिशत अधिकतम रू. 500 8 जैव उर्वरक/हार्मोन्स लागत का 50 प्रतिशत, अधिकतम रू. 500
1 आर्गेनिक फार्म फील्ड स्कूल रू. 1700 प्रति एफएफएस 2 एक दिवसीय जैविक कार्यशाला एक दिवसीय कार्यशाला के लिये रूपये 3 लाख मात्र
3 राज्य के अन्दर कृषक भ्रमण/प्रशिक्षण 30 किसानों के लिये कुल रू. 90 हजार प्रत्येक भ्रमण/प्रशिक्षण
4 भ्रमण राज्य स्तर 30 किसानों के लिये राज्य के बाहर कृषक प्रशिक्षण/ भ्रमण के लिये रू. 1.80 लाख प्रत्येक प्रति/भ्रमण

जैविक प्रमाणीकरण प्रक्रिया

मध्यप्रदेश में जैविक प्रमाणीकरण संस्था राज्य के किसानों का जैविक कृषि उत्पादन प्रमाणीकृत करने के लिये कार्यरत है। इसका मुख्य उद्देश्य  जैविक उत्पादों का राष्ट्रीय एवं अन्तर्राष्ट्रीय स्तर के मानकों के अनुरूप प्रमाणीकरण करना है।

स्त्रोत : किसान पोर्टल, भारत सरकार

सिंचाई क्षमता विकास एवं अध्ययन सहायता(MP)
सिंचाई क्षमता विकास एवं अध्ययन सहायता(MP)

सिंचाई-एक महत्वपूर्ण कारक

कृषि उत्पादन वृद्धि में सिंचाई अत्यंत महत्वपूर्ण कारक है। मध्यप्रदेश में सिंचाई का रकबा, कुल बोवाई के रकबे का लगभग एक तिहाई है। वर्तमान में अधिकाधिक फसल उत्पादन की आवश्यकताओं को देखते हुए सिंचाई का क्षेत्र बढ़ाया जाना आवश्यक है। हाल ही के 4-5 वर्षों में शासन द्वारा सिंचाई प्रबंधन के क्षेत्र में महत्वपूर्ण प्रयासों के कारण सिंचित क्षेत्रफल में उल्लेखनीय वृद्धि हुई है। विभाग द्वारा भी स्प्रिंकलर व ड्रिप सिंचाई पद्धति को प्रोत्साहित किया जाना सिंचाई जल की उपयोगिता में तथा बलराम ताल योजना, एवं जल संरक्षण के कार्य भू-जल संवर्धन में सहायक सिद्ध हो रहे हैं। सिंचाई से संबंधित योजनाओं की जानकारी निम्नलिखित है।

नलकूप खनन

कौन लाभान्वित होगा 

अनुसूचित जाति/जनजाति के कृषक इस योजना के वास्तविक हितग्राही हैं। यद्यपि सामान्य वर्ग के किसानों को पृथक योजना के अंतर्गत अनुदान दिया जाता है। यह योजना सम्पूर्ण मध्यप्रदेश में केवल शाजापुर, इन्दौर को छोड़कर प्रभावी है।

क्या लाभ मिलेगा-

सफल/असफल नलकूप खनन पर लागत का 75 प्रतिशत अधिकतम रू. 25,000-/ जो भी कम हो अनुदान दिया जाता है। सफल नलकूप पर पंप स्थापना हेतु लागत का 75 प्रतिशत अधिकतम रू. 15000/- जो भी कम हो अनुदान दिया जाता है।

राज्य माइक्रोइर्रीगेशन मिशन योजना

योजना  है

उपलब्ध सिंचाई जल का अधिकतम उपयोग कर कृषि उत्पादन में वृद्धि करना इस योजना का उद्देश्य है।

योजना का लाभ किसे मिलेगा-

समस्त वर्गों के कृषक जिनके पास स्वयं की भूमि हो इस योजना के हितग्राही है ।

क्या लाभ मिलता है-

स्प्रिंरकलर :- लागत का 80 प्रतिशत या अधिकतम राशि रू.12000/- प्रति हेक्टेयर, जो भी कम हो, अनुदान

ड्रिप सिंचाई :- लागत का 80 प्रतिशत या अधिकतम राशि रू.40000/- प्रति हेक्टेयर, जो भी कम हो,अनुदान ।

मोबाईल रेनगन :- लागत का 50 प्रतिशत या अधिकतम राशि रू.15000/- प्रति रेनगन, जो भी कम हो, अनुदान

बलराम ताल योजना

योजना यह है –

सतही तथा भूमिगत जल की उपलब्धता को समृद्ध करना है।ये तालाब किसानों द्वारा स्वयं के खेतों पर बनाये जाते हैं, इनसे फसलों में जीवन रक्षक सिंचाई तो की ही जा सकती है किन्तु भू जल संवर्धन तथा समीप के कुओं और नलकूपों को चार्ज करने के लिये भी ये अत्यंत उपयोगी सिद्ध हुए हैं।

किसे लाभ मिलेगा –

योजना सम्पूर्ण मध्य प्रदेश में संचालित है जिसमें सभी वर्ग के पात्र किसानों को ताल निर्माण के लिये अनुदान दिया जाता है। योजना का लाभ चयनित कृषक केवल एक बार ही ले सकते हैं।

कैसे लाभ ले सकते हैं-

इच्छुक कृषकों द्वारा क्षेत्रीय ग्रामीण कृषि विस्तार अधिकारी को ताल बनाने हेतु दिये गये आवेदन के आधार पर उनका पंजीयन किया जाता है। ताल की तकनीकी स्वीकृति जिले के उप संचालक कृषि तथा प्रशासनिक स्वीकृति जिला पंचायत/जनपद पंचायत द्वारा प्रदाय की जाती है। अनुदान हेतु ताल निर्माण होने पर ‘प्रथम आये-प्रथम पाये’ के आधार पर वरीयता दी जाती है।

क्या लाभ मिलेगा-

बलराम ताल के निर्माण कार्य की प्रगति एवं मूल्यांकन के आधार पर पात्रतानुसार निम्न वित्तीय सहायता का प्रावधान है :-

अनुदान-

  • सामान्य वर्ग के कृषकों को लागत का 40 प्रतिशत अधिकतम रू. 80,000/-
  • लघु सीमांत कृषकों के लिये लागत का 50 प्रतिशत अधिकतम रू. 80,000/-
  • अनुसूचित जाति, अनुसूचित जनजाति हितग्राहियों को लागत का 75 प्रतिशत, अधिकतम रू.1,00,000/-

किसानों के लिये अध्ययन एवं प्रशिक्षण के अवसर

तकनीकी प्रसार के लिये उन्नतशील किसानों को परस्पर देख कर सीखने की प्रवृत्ति अधिक प्रभावी पाई गई है। अपने अनुभव और ज्ञान से उत्पादन बढ़ाने के लिये किसानों को अन्य उन्नतशील किसानों के प्रक्षेत्र पर, अनुसंधान केन्द्रों तथा राज्य के अंदर तथा राज्य के बाहर भी अध्ययन भ्रमण के अवसर दिये जाते हैं। इस संबंध में अधिक जानकारी नीचे दी जा रही है।

मुख्यमंत्री विदेश अध्ययन यात्रा

योजना है-

किसानों को विकसित देशों में प्रचलित कृषि तकनीकों का प्रत्यक्ष अवलोकन कराने तथा प्रायोगिक जानकारी दिलवाने के लिये तकनीकी रूप से अग्रणी देशों में भेजा जाता है।

लाभ किसे और कितना-

सम्पूर्ण मध्यप्रदेश के सभी वर्ग के लघु एवं सीमांत कृषकों को विदेद्गा अध्ययन यात्रा में चयनित किये जाने पर कुल व्यय का 90 प्रतिशत, अ.ज.जा. एवं अ.जा. वर्ग के कृषकों को 75 प्रतिशत तथा अन्य कृषकों को 50 प्रतिशत अनुदान विभाग द्वारा दिया जाता है। विगत वर्ष में, इस यात्रा के विभिन्न दल उन्नत कृषि, उद्यानिकी, कृषि अभियांत्रिकी, पद्गाुपालन, मत्स्यपालन आदि के लिये प्रतिष्ठित तकनीकी का अध्ययन करने के लिये भेजे गये।

मुख्यमंत्री खेत तीर्थ योजना

योजना क्या है ?

प्रगतिशील किसान नवीन कृषि शोध का प्रत्यक्ष अनुभव स्वयं लेकर, अन्य सम्पर्कित कृषकों तक उन्नत तकनीकों, को पहुँचाये, इस उद्देश्य से राज्य के अंदर अथवा अन्तर्राज्यीय शासकीय कृषि प्रक्षेत्र, कृषि विज्ञान केन्द्र, अनुसंधान केन्द्र एवं कृषि विश्वविद्यालय तथा जिले के किसानों के चयनित खेत तीर्थो पर भीं भ्रमण करवाया जाता है। इसके अलावा शासकीय एवं अर्धद्गाासकीय प्रक्षेत्रों को भी रबी, खरीफ तथा जायद फसलों के आदर्द्गा मॉडल प्रक्षेत्र विकसित करने के लिये सहायता दी जाती है।

योजना का लाभ किसे

योजनान्तर्गत किसानों को राज्य के बाहर तथा अपने प्रदेश में ही चयनित उन्नत कृषि केन्द्रों, प्रक्षेत्रों और कृषि विज्ञान केन्द्रों का भ्रमण करवाया जाता है तथा प्रगतिद्गाील किसानों के साथ विशेषज्ञों से मार्गदर्शन दिलवाया जाता है।

स्त्रोत : किसान पोर्टल,भारत सरकार

जय किसान फसल कर्ज माफी योजना(MP)
जय किसान फसल कर्ज माफी योजना(MP)

ऋणग्रस्तता निवारण पहल

कृषि क्षेत्र में विगत कई वर्षों से किसानों को प्रतिकूल परिस्थितियों का सामना करना पड़ा है। इसके फलस्वरूप कई किसान चाहते हए भी बैंकों/समितियों से फसल ऋण प्राप्त करने के उपरांत नियमित भुगतान नहीं कर पाते हैं। कृषि क्षेत्र की ऋणग्रस्तता निवारण के लिए बैंकों दवारा कोई विशेष कदम नहीं उठाये जा सके हैं।

जारी होने की तिथि

इसी परिप्रेक्ष्य में किसानों को राहत देने उद्देश्य से शासन द्वारा लिये गये निर्णय के क्रम में किसान कल्याण तथा कृषि विकास विभाग द्वारा 05 जनवरी, 2019 जय किसान फसल ऋण माफी योजना स्वीकृत की गई।
1. योजनांतर्गत सहकारी बैंक, क्षेत्रीय ग्रामीण बैंक तथा राष्ट्रीयकृत बैंक से फसल ऋण प्राप्त करने वाले किसानों को अधिकतम रूपये 2.00 लाख (रूपये दो लाख) की सीमा तक पात्रता अनुसार निम्नानुसार लाभ दिया जाएगा:-
(अ)दिनांक 31 मार्च, 2018 की स्थिति में किसान के नियमित ऋण खाते में ऋणप्रदाता संस्था द्वारा प्रदाय फसल ऋण की बकाया राशि (Regular Outstanding loan) के रूप में दर्ज है। जिन किसानों द्वारा दिनांक 31 मार्च, 2018 की स्थिति में Regular Outstanding loan था तथा दिनांक 12 दिसम्बर, 2018 तक पूर्णत: अथवा आंशिक रूप से पटा दिया है, उन्हें भी योजना का लाभ दिया जाएगा
(ब) दिनांक 01 अप्रैल, 2007 को अथवा उसके उपरांत ऋण प्रदाता संस्था से लिया गया फसल ऋण जो दिनांक 31 मार्च, 2018 की स्थिति में सहकारी बैंकों के लिए कालातीत अथवा अन्य ऋणप्रदाता बैंकों के लिए Non-Performing Asset (NPA) घोषित किया गया हो। जिन किसानों द्वारा दिनांक 31 मार्च, 2018 की स्थिति में NPA अथवा कालातीत घोषित फसल ऋण दिनांक 12 दिसम्बर, 2018 तक पूर्णत: अथवा आंशिक रूप से पटा दिया है, उन्हें भी योजना का लाभ दिया जाएगा।

ऋण माफी योजना हेतु परिभाषाएं

मुख्यमंत्री फसल ऋण माफी योजना हेतु परिभाषाएं

1 फसल ऋण
भारतीय रिजर्व बैंक/नाबार्ड दवारा परिभाषित फसल की पैदावार के लिए ऋणप्रदाता संस्थाओं द्वारा दिया जाने वाला अल्पकालीन फसल ऋण।
2.ऋणमान (Scale of Finance): प्रत्येक हेक्टेयर फसल ऋण का निर्धारण, जो उक्त कृषि सीजन में, जिला स्तरीय तकनीकी समिति द्वारा निश्चित किया गया हो।

ऋण प्रदाता संस्थाएं

प्रदेश में कार्यरत एवं ऋण प्रदान करने वाली निम्न वित्तीय संस्थाएं एवं इनकी शाखायें स्कीम के क्रियान्वयन के लिए पात्र हैं:
(i) राष्ट्रीकृत बैंक
(ii) क्षेत्रीय ग्रामीण बैंक
(iii) सहकारी बैंक (प्राथमिक कृषि सहकारी समितियों द्वारा प्रदत्त. फसल ऋण शामिल)।

फसल ऋण मुक्ति प्रमाण पत्र

ऋण प्रदाता संस्था के प्रबंधक के हस्ताक्षर से किसान को जारी किया जाने वाला समायोजित फसल ऋण खाता का ऋण मुक्ति प्रमाण पत्र।

किसान सम्मान पत्र
नियमित रूप से फसल ऋण चुकाने वाले किसानों को दिया जाने वाला सम्मान पत्र।

योजना के लिए मापदण्ड

मध्यप्रदेश में निवास करने वाले किसान जिनकी कृषि भूमि मध्यप्रदेश में स्थित हो एवं उनके द्वारा मध्यप्रदेश स्थित ऋण प्रदाता संस्था की बैंक शाखा से अल्पकालीन फसल ऋण लिया गया हो, योजना हेतु पात्र होगा। प्राथमिक कृषि साख सहकारी समितियों द्वारा प्रदत्त अल्पकालीन फसल ऋण भी योजना में शामिल हैं।ऐसा किसान जिसके फसली ऋण को रिजर्व बैंक/नाबार्ड के दिशा निर्देशों के अनुसार प्राकृतिक आपदाओं के होने के कारण पुर्नरचना (Restructuring) कर दी गई हो, योजना में पात्र होगा।कंडिका 1 अथवा 2 में निम्न शामिल नहीं होंगे:

  • कम्पनियों या अन्य कार्पोरेट संस्थाओं द्वारा किसानों को प्रत्याभूत ऋण, जो भले ही ऋण प्रदाता संस्थाओं द्वारा वितरित किया गया हो।
  • किसानों के समूह द्वारा लिया गया फसल ऋण, फार्मर प्रोड्यूसर कम्पनी अथवा फार्मर प्रोड्यूसर संस्था (FPO) द्वारा लिया गया फसल ऋण।
  • सोना गिरवी रख प्राप्त किया गया कोई भी ऋण।

डायरेक्ट बेनिफेट ट्रांसफर (DBT)

योजनांतर्गत डायरेक्ट बेनिफेट ट्रांसफर DBT से राज्य के कोष से राशि पात्र किसान के फसल ऋण खाते में जमा कराई जाएगी। अतः योजना का लाभ प्राप्त करने के लिए किसानों को फसल ऋण खातों में आधार नम्बर सीडिंग एवं अभिप्रमाणित कराया जाना आवश्यक होगा। जिन किसानों के फसल ऋण खाते में आधार नम्बर सीडिंग नहीं है, को इस प्रयोजन हेतु एक अवसर प्रदान किया जाएगा।

गैर निष्पादित आस्तियाँ (NPA)

रिजर्व बैंक के मानको के अनुरूप गैर-निष्पादित आस्तियों (NPA) के रूप में दिनांक 31 मार्च, 2018 तक वर्गीकृत फसल ऋण योजनांतर्गत मान्य होंगें, यदि उक्त फसल ऋण 1 अप्रैल, 2007 अथवा उसके उपरांत ऋण प्रदाता संस्था से प्राप्त किया गया हो। सहकारी बैंकों (तथा PACS) से 1 अप्रैल, 2007 या उसके उपरांत लिया गया फसल ऋण, जो दिनांक 31 मार्च, 2018 को कालातीत ऋण के रूप में दर्ज हो, योजनांतर्गत पात्र होगा। 3.6 पात्र किसानों के फसल ऋण खाते में योजनांतर्गत पात्रता अनुसार राशि जमा कराई जावेगी। लघु एवं सीमांत किसानों को प्राथमिकता प्रदान की जाएगी।

योजना के लिए निरहर्ता/अपात्रता

निम्न श्रेणी के फसल ऋण योजना अंतर्गत निरर्हत/अपात्र रहेंगे

  • निम्न श्रेणियों के वर्तमान एवं भूतपूर्व पदाधिकारी:- मान. सांसद, मान. विधायक, जिला पंचायत अध्यक्ष, नगरपालिका। नगर पंचायत । नगर निगम के अध्यक्ष/महापौर, कृषि उपज मण्डी के अध्यक्ष,सहकारी बैंकों के अध्यक्ष, केन्द्र एवं राज्य सरकार द्वारा गठित निगम, मण्डल अथवा बोर्ड के अध्यक्ष तथा उपाध्यक्ष।
  • समस्त आयकर दाता।
  • भारत सरकार तथा प्रदेश सरकार के समस्त शासकीय अधिकारी ।
  • कर्मचारी तथा इनके निगम / मण्डल / अर्धशासकीय संस्थाओं में कार्यरत अधिकारी/कर्मचारी, (चतुर्थ श्रेणी कर्मचारियों को छोड़कर) ।
  • रूपये 15,000/- प्रतिमाह या उससे अधिक पेंशन प्राप्तकर्ता (भूतपूर्व सैनिकों को छोड़कर)
  • GST में दिनांक 12 दिसम्बर, 2018 या उससे पूर्व पंजीकृत व्यक्ति/फर्म/ फर्म के संचालक/ फर्म के भागीदार।

दिये गये बिंदुओं की स्थिति में किसी भी निरर्हता की स्थिति में उक्त फसल ऋण प्राप्त कर्ता किसान निरर्हत/ अपात्र होगा। उपरोक्त निरर्हता/अपात्रता के लिए पात्र किसान द्वारा स्वप्रमाणीकरण किया जाना योजना हेतु मान्य होगा।निरर्हता / अपात्रता की सूची में बदलाव या सुधार करने के लिए एवं ऋणमान के युक्तियुक्तकरण के लिए राज्य स्तरीय क्रियान्वयन समिति अधिकृत रहेगी।

क्रियान्वयन प्रक्रिया

इस योजना के क्रियान्वयन के लिए एम.पी. ऑनलाईन (MP-online) दवारा पोर्टल तैयार किया गया है। पोर्टल का प्रबन्धन का कार्य सक्षम तकनीकी संस्था के सहयोग से किसान कल्याण तथा कृषि विकास विभाग द्वारा किया जा रहा है।

आवेदन की प्रक्रिया

किसान दवारा जिस ग्राम पंचायत की सीमा में कृषि भूमि है, उस ग्राम पंचायत में ऑफ-लाईन आवेदन पत्र जमा कराया जाता है। नगरीय क्षेत्र में स्थित कृषि भूमि होने पर संबंधित नगरीय निकाय में आवेदन पत्र जमा कराया जाता है। आवेदन पत्र में आधारकार्ड की छायाप्रति तथा ऋण प्रदाता संस्था राष्ट्रीकृत बैंक अथवा क्षेत्रीय ग्रामीण बैंक होने की स्थिति में संबंधित बैंक शाखा द्वारा प्रदत्त. बैंक ऋण खाता पास बुक के मुख्य पृष्ठ की प्रतिलिपि संलग्न करना अनिवार्य होगा। सहकारी बैंक अथवा प्राथमिक कृषि साख सहकारी समिति (PACS) से ऋण की स्थिति में बैंक ऋण खाता पास बुक की आवश्यकता नहीं होगी। यदि किसान की कृषि भूमियाँ अनेक ग्राम पंचायतों में हैं तो उसे एक ही ग्राम पंचायत में (जिसमें सामान्यत: निवास हो) समस्त कृषि भूमियों के लिए फसल ऋण की जानकारियाँ एक ही आवेदन पत्र में जमा करनी होती। प्रत्येक ऑफ लाईन आवेदन पत्र जमा करने की रसीद ग्राम पंचायत (नगरीय क्षेत्र की सीमा में कृषि भूमि होने पर नगरीय निकाय) द्वारा आवेदक को प्रदान की जाती है।

स्त्रोत: किसान कल्याण एवं कृषि विकास विभाग, मध्यप्रदेश सरकार

कृषि अभियांत्रिकी योजनाएं (MP)
कृषि अभियांत्रिकी योजनाएं (MP)

मशीन ट्रैक्टर स्टेशन योजना (टै्रक्टरों द्वारा मशीनी कार्य)

योजना

यह राज्य योजना है जिसके अंतर्गत कृषकों को कृषि कायों हेतु शासन द्वारा निर्धारित दर पर शासकीय टै्रक्टर व कृषि यंत्र उपलब्ध कराये जाते है। सभी कृषक इसका लाभ ले सकते हैं।यह प्रदेश के मध्यप्रदेश के 37 जिलों में प्रभावी है।

योजना का लाभ क्या है-

यंत्रदूत ग्रामों की स्थापना

प्रदेश में सामन्यतः अनुसूचित जाति/जनजाति तथा आर्थिक रूप से कमजोर कृषकों की बाहुल्यता वाले ग्राम चयनित किये जाते है। इन ग्रामों का माडल ग्राम के रूप में विकसित किया जाता है। इन्हें यंत्रदूत ग्राम के नाम से पहचाना जाता है।

पावर टिलर पर 25 प्रतिशत टॉपअप अनुदान

इसके अंतर्गत लघु एवं सीमांत वर्ग के हितग्राहियों को सब मिशन ऑन एग्रीकल्चर मेकेनाइजेशन के अंतर्गत देय अनुदान के अतिरिक्त राज्य शासन की ओर से 25 प्रतिशत या अधिकतम 25000/- की राशि दी जाती है।

कृषि यंत्रीकरण की प्रोत्साहन योजनाएं

इस योजना के अंतर्गत दो उप योजनाएं हैं-

योजना

कृषकों को अच्छी गुणवत्ता के कृषि यंत्र उपलब्ध कराना तथा कमजोर वर्ग के कृषकों हेतु कस्टम हायरिंग सुविधाओं का विस्तार करना।

कृषि यंत्र खरीदने पर क्या सहायता मिलती है –

शक्ति चलित कृषि यंत्रों पर टॉप अप अनुदान

शासन द्वारा विशेष कृषि क्रियाओं हेतु अथवा कृषकों की विशेष समस्याओं के निराकरण हेतु चिन्हित शक्ति चलित कृषि यंत्रों पर अन्य योजनाओं में उपलब्ध अनुदान के अतिरिक्त निम्नानुसार टॉपअप अनुदान दिया जाता है। रिज फरो अटेचमेंट पर वर्तमान में किसी अन्य योजना में अनुदान उपलब्ध नहीं है अतः इस परविशेष अनुदान देय होगा।

क्र. चिन्हित कृषि क्रियायें चिन्हित यंत्र
1 सोयाबीन की बुवाई की रिज फरोपद्धति को प्रोत्साहन रिज-फरो अटैचमेंट (कृषकों के पास वर्तमान मेंउपलब्ध सीड ड्रिल/सीड कम फर्टिलाइजर ड्रिल हेतु)
2 धान कटाई उपरांत गेहूँ कीसमय पर बुवाई जीरोटिल सीड कम फर्टिलाइजर ड्रिल
3 फसलों की कतार में बुवाई सीड कम फर्टिलाइजर ड्रिल
4 फसलों की एरोबिक खेत रेज्ड बेड प्लांटर
5 गहरी जुताई कार्य रिवर्सिबल प्लाऊ, एम.बी. प्लाऊ, डिस्क प्लाऊ
6 फसल कटाई कार्य रीपर कम बाइंडर
7 नरवाई से भूसा प्राप्त करना स्ट्रा रीपर
8 सघन कीट नियंत्रण एरोब्लास्ट स्प्रेयर

कहां सम्पर्क करना होगा-

योजना का लाभ लेने के लिये विकासखण्ड के वरिष्ठ कृषि विकास अधिकारी या अपने ग्रामीण कृषि विस्तार अधिकारी से संपर्क करें।

कस्टम हायरिंग केन्द्र की स्थापना हेतु सहायता –

केन्द्र स्थापित करने के लिये टे्रक्टर एवं कृषि यंत्रों की लागत का 50 प्रतिशत अधिकतम रू. 10 लाख तक का अनुदान दिया जाता है।

अ)निजी क्षेत्र में कस्टम हायरिंग केन्द्रों की स्थापना इसके अतंर्गत 40 वर्ष की आयु तक के व्यक्ति केन्द्र की स्थापना कर सकेंगे। केन्द्र की स्थापना हेतु प्रकरण बनाकर बैंक से स्वीकृत कराया जाना होगा तथा अनुदान राशि भी बैंक के माध्यम से ही प्रदाय की जाएंगी।

ब) प्राथमिक कृषि सहकारी समितियां, जिला सहकारी केन्द्रीय बैंक से ऋण प्राप्त कर कस्टम हायरिंग सेन्टर स्थापित कर सकती हैं।

कहां सम्पर्क करना होगा-

संबंधित जिले के निकटतम सहायक कृषि यंत्री से

स्त्रोत : किसान पोर्टल,भारत सरकार

उद्यानिकी एवं खाद्य प्रसंस्करण विभाग योजना (MP)
उद्यानिकी एवं खाद्य प्रसंस्करण विभाग योजना (MP)

फलपौध रोपण अनुदान योजना

प्रदेश की भूमि, जलवायु तथा सिंचाई सुविधा की उपलब्धता के आधार पर यह योजना प्रदेश में संचालित है। इस योजना में कृषक द्वारा बैंक ऋण लेने पर अमरूद, अनार, ऑवला, आम, संतरा, मौसम्बी, नीबू, केला, पपीता एवं अंगूर के रोपण पर नाबार्ड के इकाई लागत पर 25 प्रतिशत अनुदान दिया जाता है। किन्तु जो कृषक बैंक ऋण नहीं लेना चाहते हैं, उन्हें विभागीय फलोद्यान योजना अंतर्गत केवल संतरा, मौसम्बी, अमरूप, अनार, आंवला, आम एवं नीबू पर 25 प्रशित अनुदान नाबार्ड के इकाई लागत पर दिया जाता है।

अंगूर की खेती

अंगूर की खेती को बढ़ावा देने के लिये प्रदेश के हरदा, धार , खरगौन, गुना, अशोकनगर, उज्जैन, देवास एवं रतलाम जिले के कृषकों को टेबलग्रेप्स के लिये बैंक ऋण पर नावार्ड द्वारा निर्धारित इकाई लागत रू. 391060 प्रथम वर्ष का 25 प्रतिशत रूपये 98000 का अनुदान तथा द्वितीय वर्ष की लागत रूपये 66560 का 25 प्रतिशत अनुदान रूपये 16640 इन प्रकार कुल प्रति हेक्टर रूपये 4,57,620 का 25 प्रतिशत रूपये 1,14,640 का अनुदान देय है।

बाड़ी (किचन गार्डन) के लिये आदर्श कार्यक्रम

राज्य शासन की प्राथमिकता के अंतर्गत गरीबी रेखा के नीचे रहने वाले लघु/सीमान्त किसानों एवं खेतिहर मजदूरों को इस योजना के अंतर्गत प्रति हितग्राही को रूपये 57/- की सीमा तक उनकी बाड़ी हेतु स्थानीय कृषि जलवायु के आधार पर सब्जी बीजों के पैकेट वितरित करने का प्रावधान है।

सब्जी क्षेत्र विस्तार योजना

सब्जी क्षेत्र विस्तार की नवीन योजना अंतर्गत उन्नत/संकर सब्जी फसल के लिये आदान सामग्री का 50 प्रतिशत अधिकतम 12500 रूपये प्रति हैक्टर तथा सब्जी के कंदवाली फसल जैसे-आलू, अरबी के लिये आदान सामग्री का 50 प्रतिशत अधिकतम रूपये 25000/- अनुदान दिये जाने का प्रावधान किया गया है। योजना में एक कृषक को 0.25 हैक्टर से लेकर 2 हैक्टर तक का लाभ दिया जाना प्रावधानित है।

मसाला क्षेत्र विस्तार योजना

प्रदेश में मसाला क्षेत्र विस्तार की नवीन योजना अंतर्गत सभी वर्ग के कृषकों के लिये उन्नत/संकर मसाला फसल के क्षेत्र विस्तार के लिये आदान सामग्री का 50 प्रतिशत अधिकतम रूपये 12500/- प्रति हैक्टर तथा कंदवाली फसल जैसे-हल्दी, अदरक, लहसुन के लिये आदान सामग्री का ५० प्रतिशत अधिकतम रूप 25000/- दिये जाने का प्रावधान किया गया है।

प्रदर्शन/मिनिकिट की योजना

समस्त उद्यानिकी फसलों के प्रदेर्शन/मिनीकिट की नवीन योजनान्तर्गत आगामी तीन वर्षो का कार्यक्रम निर्धारित जिले की जलवायु एवं मिट्‌टी को देखते हुए किया जायेगा।

एकीकृत शीतश्रृंखला से संबंधित सहायता

उद्यानिकी फसलोत्तर प्रबंधन अंतर्गत एकीकृत शीतश्रृंखला की अधोसंरचना विकास की प्रोत्साहन योजना

अभी तक प्रदेश में इस तरह की योजना मिशन योजना अंतर्गत केवल मिशन जिलों के लिये क्रियान्वयन थी। नवीन योजना सभी जिलों के लिये वर्ष 2011-12 से प्रारंभ की जा रही है जिसके अंतर्गत एकीकृत शीतश्रृंखला की अधोसंरचना का विकास कर उद्यानिकी फसलों के उत्पादन की सेल्फ लाईफ बढ़ाना, कृषकों के उत्पादों का सही मूल्य उपलब्ध करवाना, प्रदेश एवं प्रदेश के बाहर निर्यात को बढ़ावा देना है, ताकि उद्यानिकी फसलों की खेती को लाभ का धंधा बनाया जा सकें।

संरक्षित खेती की प्रोत्साहन योजना

व्यावसायिक उद्यानिकी फसलों की संरक्षित खेती की प्रोत्साहन योजना

अभी तक प्रदेश में इस तरह की योजना मिशन अंतर्गत मिशन जिलों में लागू है। उसी अनुसार प्रदेश के सभी जिलों में नवीन योजना वर्ष 2011-12 से प्रारंभ की गई है। योजना में प्रावधान अनुसार राष्ट्रीय उद्यानिकी मिशन द्वारा निर्धारित मापदण्ड एवं बागवानी में प्लास्टिक कल्चर उपयोग संबंधी राष्ट्रीय समिति के द्वारा निर्धारित ड्राईंग डिजाइन के अनुसार ग्रीनहाऊस, शेडनेट एंव प्लास्टिक लो-टनल इत्यादि का निमार्ण किया जाएगा।

उद्यानिकी के विकास हेतु यंत्रीकरण को बढ़ावा देने की योजना

उद्यानिकी के क्षेत्र में यंत्रीकरण को बढ़ावा देने के लिये कोई योजना संचालित नहीं थी।वर्ष 2011-12 से नवीन योजना प्रारंभ की गई है। उद्यानिकी फसलों की खेती में उपयोग में आने वाले आधुनिक यंत्रों की इकाई लागत ज्यादा होने से सामान्य कृषक इसका उपयोग नहीं कर पाते है।

उद्यानिकी अधिकारी/कर्मचारी प्रशिक्षण योजना

योजनान्तर्गत संचालनालय उद्यानिकी एवं प्रक्षेत्र वानिकी के अधीन पदस्थ अधिकारी एवं कर्मचारियों को कृषि वैज्ञानिकों द्वारा विकसित नई तकनीक के विषय में जानकारी से अवगत कराने हेतु प्रशिक्षण एवं रिफ्रेसर कोर्स आयोजित किये जाते है, तथा राज्य शासन के बाहर विभिन्न संस्थाओंद्वारा आयोजित प्रशिक्षण कार्यक्रमों में भेजा जाता है।

कृषक प्रशिक्षण सह भ्रमण कार्यक्रम

कृषकों को उद्यानिकी फसलों की खेती की नवीन तकनीक एवं उससे होने वाले लाभ से अवगत कराया जाता है।

प्रदर्शनी मेला एवं प्रचार-प्रसार योजना

जिला एवं ब्लाक स्तर पर फल, फूल एवं सब्जी आदि की प्रदर्शनी एवं सेमिनार आयोजित कर कृषकों को नवीन तकनीकी विकास के कार्यक्रम प्रदर्शित किये जाते है।

कहां सम्पर्क करें

संबंधित जिले के उप संचालक/सहायक संचालक/वरिष्ठ उद्यान विकास अधिकारी

स्त्रोत : किसान पोर्टल,भारत सरकार

आईटी के माध्यम से कृषि विस्तार एवं प्रयोगशाला परीक्षण (MP)
आईटी के माध्यम से कृषि विस्तार एवं प्रयोगशाला परीक्षण (MP)

सूचना प्रौद्योगिकी संबंधी कार्य

योजना है-

आधुनिक ई तकनीकी के माध्यम से किसानों को खेती से जुड़ी नवीनतम सूचनाएं त्वरितता से पहुँच जाती हैं। भारत शासन द्वारा प्रारंभ इस केन्द्र प्रवर्तित कार्यक्रम अंतर्गत मुखय रुप से किसानों को चयनित सेवाओं के प्रदाय हेतु राज्य कृषि पोर्टल एवं केन्द्रीय कृषि पोर्टल का विकास तथा इनके कुशल संचालन एवं संधारण हेतु आवश्यक व्यवस्थाएँ की जा रही है।

योजना का क्या लाभ है-

इस कार्यक्रम अंतर्गत कुल 12 सेवाएँ यथा उर्वरक, बीज एवं पौध संरक्षण दवाओं के प्रदायकर्ता, मृदा स्वास्थ्य, उत्तम कृषि क्रियाएँ, मौसम अनुमान, कृषि मूल्य, प्रमाणीकरण, आयात निर्यात, विपणन अधोसंरचना, च्ंहम 14 वि 25 मूल्यांकन एवं पर्यवेक्षण, सिंचाई, सूखा, मत्स्य एवं पशुपालन के संबंध में तकनिकी जानकारी प्राप्त की जा सकती है।

सेवाएं कहां उपलब्ध हैं

राज्य (मुख्यालय), संभाग (10), जिला (51), कृषि विस्तार प्रशिक्षण केन्द्र (19) अनुविभागीय कृषि अधिकारी कार्या.(100), सहायक भूमि संरक्षण अधिकारी कार्या.(81), बीज/ उर्वरक/कीटनाशक/मिट्‌टी परीक्षण प्रयोगशालाएं (22), मृदा सर्वेक्षण अधिकारी कार्यालयों (08) एवं विकास खण्ड कार्यालयों (313) में क्रियान्वित है। साथ ही अन्य विभाग उद्यानिकी एवं खाद्य प्रसंस्करण, पशुपालन, मत्स्य पालन को भी संबद्ध किया गया है।

कृषि जलवायु क्षेत्र हेतु पायलेट प्रोजेक्ट

योजना यह है

प्रदेश की क्षेत्रीय समस्याओं के समाधान करने की दिशा में कृषि क्षेत्रीय जलवायु क्षेत्र हेतु पायलेट परियोजना (नवीन योजना) संचालित की जा रही है। योजना के अंतर्गत समस्याओं को क्षेत्रवार चिन्हित कर उनके समाधान हेतु कृषि की सर्वोत्तम विधियों को सघनता से अपनाने के प्रयास खोजना है। पायलेट क्षेत्र में समन्वित रूप से योजनाओं का अभिसरण होने से कृषकों को विभिन्न योजनाओं का समेकित लाभ अच्छे रूप में मिल सकेगा।

योजना यहां प्रचलन में है-

फसलों के आधार पर परियोजना का कार्यक्षेत्र निम्नानुसार है :-

  1. एस.आर.आई. पद्धति से धान की उत्पादकता में वृद्धि हेतु 11 जिले सिंगरौली, उमरिया, मुरैना सीधी, जबलपुर, सिवनी, श्योपुर, भिंड, ग्वालियर, बालाघाट, एवं छतरपुर चयनित हैं।
  2. हाईब्रिड मक्का बीज हेतु प्रदेश के 4 जिले झाबुआ, छिंदवाड़ा, बैतूल एवं अलीराजपुर परियोजना अंतर्गत चयनित है।
  3. रिज एवं फरो एंड रेज्ड बैड प्लांटिंग पद्धति से सोयाबीन फसल बोआई हेतु योजना प्रदेश के 27 सोयाबीन उत्पादक जिलों हेतु चयनित है।

क्या लाभ मिलते हैं-

  1. धान की एस.आर.आई. पद्धति के लिये प्रति प्रदर्शन हेतु अनुदान रू.3000/- देय है।
  2. रिज एवं फरो एंड रेज्ड बैड प्लांटिंग पद्धति से सोयाबीन फसल बोआई हेतु प्रतियंत्र अनुदान 50प्रतिशत या 2500 रू. अधिकतम अनुदान देय होगा।
  3. हाईब्रिड मक्का बीज हेतु कीमत का 90 प्रतिशत या 500 रू. प्रति एकड़ जो भी कम हो अनुदान देय होगा।

प्रदेश में गुण नियंत्रण तथा परीक्षण प्रयोगशालाए

महत्व

फसल उत्पादन में प्रयोग किये जाने वाले कृषि रसायन जैसे उर्वरक, बीज और कीटनाशक आदि मंहगे कृषि आदान हैं। उत्पादन वृद्धि के लिये इनकी मात्रा निश्चित होती है। यदि यह शुद्ध न हों या मानक स्तर के न हों तो किसानों को इनसे लाभ की जगह हानि हो सकती है। इसलिये निजी स्त्रोत तथा सहकारिता के माध्यम से किसानों को उपलब्ध होने वाले कृषि रसायनों का परीक्षण, अधिकृत विभागीय प्रयोगशालाओं किया जाता है।

इस तरह किया जाता है

किसानों को गुणवत्ता पूर्ण आदान सामग्री उपलब्ध कराने के लिये उर्वरक, बीज तथा कीटनाशक रसायन गुण नियंत्रण प्रयोगशालाएं संचालित हैं। विभागीय आदान निरीक्षकों द्वारा संकलित किये गये नमूनों का परीक्षण इन प्रयोगशालाओं में कर आदानों की गुणवत्ता की परख की जाती है। अमानक पाये गये नमूनों के प्रकरणों से संबंधित के विरूद्ध विभिन्न अधिनियमों में निहित प्रावधानों के तहत्‌ कार्यवाही की जाती है।

प्रयोगशालाएं यहां हैं

  • उर्वरक गुण नियंत्रण प्रयोगशाला – भोपाल, इंदौर, जबलपुर, ग्वालियर।
  • बीज परीक्षण प्रयोगशाला – ग्वालियर।

कीट गुण नियंत्रण प्रयोगशाला – जबलपुर में स्थापित है तथा परीक्षण की सुविधा संभाग स्तर पर उपलब्ध कराने हेतु प्रदेश के सभी 10 संभागों में बीज एवं उर्वरक प्रयोगशालाओं की स्थापना प्रक्रियाधीन है।

स्त्रोत : किसान पोर्टल,भारत सरकार

Zero Cost Farming
Zero Cost Farming
मधुमक्खी उत्पाद
मधुमक्खी उत्पाद

भूमिका

मधुमक्खियां अनेक उत्पाद जैसे शहद, मधुमक्खी का मोम, पराग, प्रापलिस, रॉयल जैली और विष उपलब्ध कराती हैं। छत्तों के विभिन्न उत्पादों के उत्पादन के लिए प्रौद्योगिकियां अब भारत में उपलब्ध हैं, तथापि इन्हें किसानों के खेतों में मानकीकृत करने की आवश्यकता है। इन उत्पादों का कार्यान्वयन तथा वाणिज्यीकरण आवश्यक है, ताकि हरियाणा राज्य में मधुमक्खी पालकों की आमदनी बढ़ सके।

शहद

शहद एक जैविक पदार्थ है तथा इसका भोजन तथा औषधियों के रूप में उपयोग होता है, अतः इसकी गुणवत्ता व साज-संभाल पर अधिक ध्यान देने की जरूरत है। शहद में मौजूद नमी अंश उसकी गुणवत्ता के बारे में निर्णय लेने में महत्वपूर्ण भूमिका निभाता है। जिस शहद में 20 प्रतिशत से अधिक नमी होती है उसे पतला माना जाता है। शहद में नमी का अंश उसकी जलावशोषी प्रकृति के कारण बढ़ जाता है जिसके अंतर्गत शहद अपने आस-पास के वातावरण की नमी को सोख लेता है। यदि शहद में नमी का अंश 20 प्रतिशत से अधिक हो तो किण्वन होने और शहद के दाने बन जाने के कारण इसके खराब होने की अधिक संभावना रहती है। अनियंत्रित दशाओं जैसे प्रतिकूल मौसम संबंधी कारकों के अंतर्गत शहद के संकलन, भंडारण तथा साज-संभाल की वर्तमान विधि को ध्यान में रखते हुए शहद के ऐसे प्रसंस्करण की आवश्यकता है जिससे उसमें नमी का अंश कम रहे। इस दृष्टि से शहद के बहुमूल्य प्राकृतिक गुणों की सुरक्षा के लिए उसे पैक बंद करने पर अत्यधिक ध्यान देने की जरूरत है।

इसके अलावा शहद में पराग, धूल और हवा के बुलबुले होते हैं जिससे उसमें दाने पड़ जाते हैं (केलासीकरण होता है)। दाना पड़ने की इस क्रिया को शहद को 450 से. तक गर्म करके रोका जा सकता है क्योंकि इससे शहद में मौजूद रवे या दाने घुल जाते हैं। छानने से शहद से पराग, बाहरी अवांछित कण और मोम भी हट जाते हैं। किण्वन से बचने व यीस्ट को नष्ट करने के लिए शहद को क्रमशः 20 मिनट तक 650 से. पर, 10 मिनट तक 650 से. पर व 2.5 मिनट तक 700 से. पर गर्म किया जाना चाहिए। उचित तापमान नियंत्रण तथा शहद को गर्म करने का समय उसकी प्रसंस्करण क्रिया का सबसे महत्वपूर्ण कारक हैं। ज्यादा गर्म करने से शहद में एचएमएफ (हाइड्रोक्सिल- मेथाइलफरफ्यूरॉल) की मात्रा बढ़ जाती है जो वांछित नहीं है। उच्च तापमान से शहद के रंग व स्वाद भी प्रभावित होते हैं। शहद को पैक बंद करने के पूर्व ठंडा कर लिया जाता है, ताकि यह बिना किसी मिलावट के दीर्घावधि तक टिका रहे और उसमें दाने भी न पड़े। खाद्य श्रेणी के शहद को बोतल में बंद करके बिक्री के लिए उसे कोई ब्राण्ड नाम दिया जाना चाहिए। भंडारण की स्थितियां शहद में एचएमएफ के स्तर तथा उसके स्वाद में मुख्य भूमिका निभाती हैं। यदि शहद को उच्च तापमान (300 से. से अधिक) पर भंडारित किया जाता है तो उसमें एचएमएफ का स्तर 3-5 महीनों में ही 40 मि.ग्रा./कि.ग्रा. से अधिक हो जाता है। यह शहद अंतरराष्ट्रीय बाजार में स्वीकार नहीं किया जाता है, अतः इसे बिक्री से पहले उचित रूप में प्रसंस्कृत किया जाना चाहिए।

शहद का प्रसंस्करण

हरियाणा में मध्यम श्रेणी के चार प्रसंस्करण संयंत्र मुरथल (1), अम्बाला (1) और यमुनानगर (2) में व चार छोटे पैमाने के शहद प्रसंस्करण संयंत्र करनाल (1), सोनीपत (1), हिसार(1) तथा रोहतक (1) में हैं। हरियाणा कृषि उद्योग निगम (एचएआईसी) लिमिटेड एक पंजीकृत सोसायटी है जिसका अनुसंधान एवं विकास अथवा आरडी केन्द्र मुरथल, सोनीपत में है। इस केन्द्र में प्रतिदिन एक मीट्रिक टन शहद के प्रसंस्करण की क्षमता है। इसने शहद की बिक्री के लिए हैफेड (हरियाणा सरकार फेडरेशन) के साथ एक समझौते पर हस्ताक्षर किए हैं जो इस केन्द्र द्वारा खरीदे गए व प्रसंस्कृत शहद को हरियाणा मधु’ के ब्राण्ड नाम से बाजार में बेचेगी। यह केन्द्र किसानों के शहद को भी 5/रु. प्रति कि.ग्रा. की दर से प्रसंस्कृत करता है लेकिन किसानों की प्रतिक्रिया बहुत उत्साहजनक नहीं है। मधुमक्खी पालक श्रेष्ठ गुणवत्ता वाला शहद उत्पन्न करते हैं लेकिन वे केवल कच्चा शहद ही बेचते हैं तथा अपने शहद को प्रसंस्कृत कराने के लिए आगे नहीं आ रहे हैं।

राज्य सरकार को अनुदानित दरों पर किसानों के शहद को प्रसंस्कृत करने की संभावना तलाश करनी चाहिए तथा राज्य में कार्य न करने वाले प्रसंस्करण संयंत्रों को पुनः उपयोग में लाने की दिशा में कदम उठाने चाहिए। इसके अलावा शहद प्रसंस्करण संबंधी नीति बनाए जाने की जरूरत है, तथा हरियाणा में नए प्रसंस्करण संयंत्र स्थापित किए जाने चाहिए।

शहद का परीक्षण, गुणवत्ता नियंत्रण, मानकीकरण तथा प्रमाणीकरण

सदियों से शहद का उपयोग प्राकृतिक मिठास एजेंट के रूप में किया जा रहा है। इसके अतिरिक्त औषधियों, सौंदर्य प्रसाधनों तथा कॉनफेक्सनरी उद्योग में भी इसका व्यापक उपयोग होता है। उच्च पोषक तथा उच्च चिकित्सीय गुणों के कारण शहद की सदैव अधिक मांग बनी रहती है। शहद को अंतरराष्ट्रीय बाजार में बेचने के लिए उसका गुणवत्ता नियंत्रण व मानकीकरण बहुत जरूरी है। यूरोपीय यूनियन (ईयू) तथा कुछ अन्य देशों में निर्यात के लिए नाशकजीवों और कीटनाशी अपशिष्टों, आविषालु धातुओं के अपशिष्टों तथा एंटीबायोटिक्स अपशिष्टों के स्तर पर नियंत्रण रखना अति आवश्यक है।

एक सक्षम निर्यातक बनने के लिए भारतीय निर्यात प्राधिकारियों ने शहद की गुणवत्ता की निगरानी शुरू की है। गुणवत्ता संबंधी भौतिक–रासायनिक प्राचलों के अतिरिक्त शहद में आविषालु धातुओं, नाशकजीवनाशियों और एंटीबायोटिक्स के अपशिष्टों की उपस्थिति पर भी अधिक जोर दिया जा रहा है। एक बार जब शहद की गुणवत्ता स्थापित हो जाती है तो यह सुनिश्चित किया जा सकता है कि उपभोक्ताओं को केवल श्रेष्ठ गुणवत्ता वाला शहद ही बेचा जाए। इसे ध्यान में रखते हुए हरियाणा में एक उच्च स्तर की आधुनिक शहद परीक्षण प्रयोगशाला स्थापित करने की जरूरत है।

शहद का भंडारण और बोतलबंदी

यदि शहद साफ हो और उसे किसी वायुरुद्ध पात्र में सीलबंद किया जाए तो लंबे समय तक भंडारित किया जा सकता है लेकिन यदि उसने जल सोख लिया हो तो वह जल्दी खराब होता है व किण्वित हो जाता है। शहद तैयार करने में यह बहुत महत्वपूर्ण चरण है। जरूरी है कि शहद प्रसंस्करण के सभी उपकरण तथा उसके भंडारण में प्रयुक्त होने वाली बोतलें पूरी तरह सूखी हों। भंडारण के पूर्व शहद को मलमल के कपड़े से छाना जाता है ताकि उसे मोम के अंश या कचरे को हटाया जा सके। यह बहुत आवश्यक है कि यह क्रिया स्वच्छतापूर्वक की जाए तथा शहद को वायु के सम्पर्क में न लाया जाए क्योंकि ऐसा होने पर उसमें नमी आ जाएगी और वह जल्दी खराब हो जाएगा। शहद को वायुरुद्ध, रंजनहीन पात्रों में भंडारित किया जाना चाहिए, ताकि उसमें नमी न आए तथा परिणामस्वरूप किण्वन न हो। प्रसंस्करण के पश्चात शहद को चौड़ी मुंह वाली कांच की बोतलों में रखकर बेचा जाना चाहिए।

शहद का लेबलीकरण/चीनीकरण तथा पैकेजिंग

शहद की बोतलों पर लेबल लगाना चाहिए जिसमें शहद के स्रोत (उदाहरण के लिए सूरजमुखी, मिश्रित पुष्पों, सरसों के शहद), जहां उत्पन्न किया गया है, उस राज्य व जिले का नाम, पात्र में मौजूद शहद का भार या मात्रा तथा मधुमक्खी पालक का नाम व पता दर्ज होना चाहिए। प्रत्येक पात्र पर ग्रेड निर्धारक चिहन मजबूती से लगाया जाना चाहिए। इसके अतिरिक्त पैकेजिंग के पूर्व पैकर का नाम, शहद की खेप संख्या, पैकिंग की तिथि व स्थान, निवल भार तथा अंतिम उपयोग की तिथि भी इंगित की जानी चाहिए।

शहद के उत्पादों का मूल्यवर्धन

मधुमक्खी पालन उद्योगों के प्राथमिक मूल्यवर्धक उत्पाद शहद, मधुमक्खी का मोम, पराग, प्रापलिस, रॉयल जैली, विष तथा रानी मधुमक्खी, आदि हैं। आजकल शहद के अनेक उपयोग हैं तथा इसे खाद्य व खाद्य घटकों के रूप में द्वितीयक उत्पादों के रूप में इस्तेमाल किया जा सकता है। आहार के रूप में शहद का उपयोग केक, बिस्कुटों, ब्रेड, कांफेक्शनरी, कैंडी, जैम, स्प्रिट्स व दुग्धोत्पादों में किया जा सकता है। शहद के किण्वन से प्राप्त होने वाले उत्पाद शहद का सिरका, शहद की बीयर व एल्कोहॉली पेय हैं। शहद का उपयोग तम्बाकू उद्योग में तम्बाकू की गंध को सुधारने व उसे बनाए रखने के लिए किया जाता है। इसके अतिरिक्त शहद को अनेक सौंदर्य प्रसाधन उत्पादों जैसे मलहम, ऑइंटमेंट, क्रीम, शैम्पो, साबुन, टूथपेस्ट, डियोडरेंट, चेहरे की मास्क, मेक-अप, लिपस्टिक, इत्र आदि के रूप में भी किया जाता है।

सरकारी संगठनों नामतः पंजाब कृषि विश्वविद्यालय (पीएयू), लुधियाना, केन्द्रीय खाद्य प्रौद्योगिकी अनुसंधान संस्थान (सीएफटीआरआई), मैसूर, केन्द्रीय मधुमक्खी अनुसंधान एवं प्रशिक्षण संस्थान (सीबीआरटीआई), पुणे; व निजी उद्योग (विशेष रूप से मैसर्स काश्मीर एपीरीज़ एक्सपोर्ट्स), मधुमक्खी पालकों व मधुमक्खी उद्योग को अधिक लाभ कमाने में पहले से ही सहायता पहुंचाने लगे हैं। काश्मीर एपीरीज़ एक्सपोर्ट व लिटिल बी इम्पेक्स, दोराहा, लुधियाना पादप मूल के विभिन्न प्रकार के शहद उत्पन्न कर रहे हैं जैसे धनिया शहद, लीची शहद, सूरजमुखी शहद, बहुपुष्पीय शहद, शिवालिक शहद, जामुन शहद तथा जैविक/वन शहद आदि । इन फर्मों के कुछ मूल्यवर्धित उत्पाद हैं  – हनी ‘एन’ लैमन, हनी ‘एन’ जींजर, हनी ‘एन’ सिनामोन, हनी ‘एन’ तुलसी आदि। अनेक प्रकार के शहद व फल स्प्रिट, हनी ‘एन’ नट्स, हनी ‘एन’ ड्राइफ्रटस, शहद आधारित चाय; शहद आधारित सॉस/सीरप/शेक भी उत्पन्न करके बाजार में बेचे जा रहे हैं।

हमारे देश में शहद की खपत अभी कम है। इसे भोग विलास की वस्तु के रूप में बढ़ावा दिया जा रहा है और मुख्यतः इसका उपयोग औषधियों में हो रहा है। वर्तमान में शहद के कुछ मूल्यवर्धित उत्पाद विकसित किए गए हैं तथा ये भारतीय बाजारों में उपलब्ध हैं। । इस उद्योग का अभी तक इसकी क्षमता के अनुसार उपयोग नहीं हुआ है जबकि इसकी अपार संभावना है। वाणिज्यिक मधुमक्खी पालक मूल्यवर्धित उत्पाद संबंधी गतिविधियों में सहायता प्रदान कर सकते हैं, ताकि जहां एक ओर रोजगार सृजन में वृद्धि हो वहीं दूसरी ओर मधुमक्खी पालन में लगे कर्मियों को शहद का लाभदायक मूल्य मिलना सुनिश्चित हो सके। इस संबंध में राज्य में शहद के अनेक मूल्यवर्धित उत्पाद तैयार करने के लिए बुनियादी ढांचे संबंधी सुविधाएं सृजित करने की आवश्यकता है।

मधुमक्खी का मोम

मधुमक्खी मोम केवल मधुमक्खियां ही सृजित करती हैं। यह मोम 14-18 दिन आयु की कमेरी मधुमक्खियों द्वारा बनाया जाता है जिनके उदर के प्रतिपृष्ठ छोर पर 4 जोड़ी ग्रंथियां होती हैं। इसका उपयोग मुख्यतः छत्ते के आधार या नीव की चादर बनाने के लिए किया जाता है। इसके अतिरिक्त यह छत्ता बनाने के लिए प्राथमिक निर्माण सामग्री है। मोम का उपयोग पके हुए शहद पर ढक्कन लगाने के लिए तब किया जाता है जब इसे कुछ प्रापलिस के साथ मिलाया जाता है। इससे मधुमक्खी के झुण्ड को संक्रमण या रोग भी नहीं होता है। मधुमक्खियों का ताजा मोम सफेद होता है। लेकिन छत्ते में पराग के साथ उपयोग किए जाने पर यह गहरे रंग का हो जाता है तथा इसमें डिम्भकों का कचरा भी अनिवार्य रूप से मिल जाता है। अनुपचारित मधुमक्खी का मोम पीले रंग की विभिन्न आभाओं वाला हो जाता है। एक मधुमक्खी कालोनी से एक वर्ष में लगभग 800 ग्राम मधुमक्खी मोम इकट्ठा किया जा सकता है। राज्य में 2.5 लाख मधुमक्खी क्लोनियाँ उपलब्ध हैं। इसे ध्यान में रखते हुए यह कहा जा सकता है कि यहां प्रति वर्ष लगभग 180 टन मधुमक्खी का मोम (संकलन का अधिक से अधिक 90 प्रतिशत) एकत्र किया जा सकता है। चूंकि हरियाणा में लगभग 4.0 लाख मधुमक्खी क्लोनियाँ हैं, अतः यहां प्रति वर्ष लगभग 288 टन मधुमक्खी मोम एकत्रित किए जाने की क्षमता है।

मधुमक्खी के मोम का उपयोग मोमबत्तियां बनाने, औषधीय तथा सौंदर्य प्रसाधन उद्योग में किया जाता है।

पराग

परागकण नर उत्पादन इकाइयां हैं जो पुष्पों के परागकोष में उत्पन्न होती हैं। मधुमक्खियों द्वारा एकत्र किए गए पराग में सामान्यतः पुष्प रस होता है जिससे पराग परस्पर चिपके रहते हैं और मधुमक्खियों की पिछली टांगों से भी चिपक जाते हैं। परिणामस्वरूप मधुमक्खी कालोनी से एकत्र की गई पराग गुटिकाएं सामान्यतः स्वाद में मीठी होती हैं। तथापि, कुछ प्रकार के पराग तेलों से समृद्ध होते हैं तथा पुष्प रस या शहद के बिना ही चिपक जाते हैं। उड़ती हुई मधुमक्खी अपने एक भ्रमण के दौरान पुष्पों की एक से अधिक प्रजातियों से यदा-कदा ही पराग और पुष्प रस दोनों एकत्र करती है। इसके परिणामस्वरूप पराग गुटिकाओं का विशिष्ट रंग होता है जो अक्सर पीला होता है लेकिन यह लाल, बैंगनी, हरे, नारंगी अथवा किसी अन्य प्रकार के रंग का भी हो सकता है। मधुमक्खी के छत्तों में भंडारित आंशिक रूप से किण्वित पराग मिश्रण को ‘बी ब्रेड’ भी कहा जाता है तथा इसकी खेत से एकत्र किए गए पराग की गुटिकाओं की तुलना में भिन्न संरचना व पोषणिक गुण होते हैं। यह युवा कमेरी मधुमक्खियों द्वारा भोजन के रूप में खाया जाता है और इससे रॉयल जैली उत्पन्न होती है। एक औसत आकार की एपिस मेलिफेरा मधुमक्खी कालोनी को अपनी सामान्य जनसंख्या वृद्धि तथा सामान्य कार्य प्रणाली के लिए प्रति वर्ष लगभग 50 कि.ग्रा. या इससे अधिक पराग की आवश्यकता होती है।

यह पराग छत्ते के प्रवेश द्वार पर पराग फंदा लगाकर आसानी से एकत्र किया जा सकता है। पराग फंदा एकल या दोहरे ग्रिड की युक्ति है जिससे मधुमक्खियां छत्ते में प्रवेश करते समय डगमगा जाती हैं और इस प्रकार उनकी पिछली टांगों से चिपकी पराग गुटिकाएं ट्रे में गिर जाती हैं। एक श्रेष्ठ पराग प्रवाह मौसम के दौरान एपिस मेलीफेरा के एक छत्ते से कुछ कि.ग्रा. पराग गुटिकाएं प्राप्त करना संभव है। इस पराग फंदे का उपयोग सक्रिय पराग एकत्रीकरण अवधि के दौरान किया जाना चाहिए। पराग फंदे का उपयोग एक सप्ताह में दो दिन से अधिक नहीं किया जाना चाहिए (अधिक से अधिक 25 प्रतिशत संकलन के लिए)। वर्तमान में हरियाणा में उपलब्ध मधुमक्खी क्लोनियों  से लगभग 250 टन पराग एकत्र करना संभव है तथा इस राज्य में प्रति वर्ष लगभग 400 टन पराग उत्पन्न करने की क्षमता है।

पराग अथवा परागोत्पादों को सामान्यतः मनुष्यों के लिए लाभदायक उपयोग के रूप में दर्शाया गया है। इसके एंटीबायोटिक प्रभाव हैं जिससे भूख में सुधार होता है और शरीर का वजन भी बढ़ता है।

प्रापलिस

प्रापलिस एक चिपचिपा हल्के भूरे रंग का गोंद है जो मधुमक्खियां वृक्षों और कलियों से एकत्र करती हैं। मधुमक्खी कालोनी में प्रापलिस का उपयोग दरारों और खांचों को भरने तथा बाहरी अवांछित पदार्थों/परभक्षियों से बचने के लिए किया जाता है। चूंकि प्रापलिस विभिन्न प्रकार के वृक्षों तथा पौधों की अन्य प्रजातियों से एकत्र किया जाता है इसलिए ये गुणवत्ता तथा मात्रात्मक संघटन के मामले में एक दूसरे से प्राकृतिक रूप से भिन्न होते हैं।

प्रापलिस का संकलन छोटे छिद्रों वाली विशेष प्लेटों या छन्नों को रखकर किया जाता है। जिन्हें आंतरिक आवरण पर रखकर इस्तेमाल किया जाता है। इससे छत्ते की दीवारों में दरारें आ जाती हैं। मधुमक्खियां छेदों को बंद करने की कोशिश करती हैं और इस प्रकार उन्हें प्रापलिस से भर देती हैं।

प्रापलिस का उपयोग छत्तों की सभी भीतरी सतहों में वार्निश के लिए किया जाता है और इससे न केवल छत्तों तथा फ्रेमों के लिए लकड़ी का काम किया जाता है बल्कि वास्तविक मोमिया कोष्ठ भी तैयार किए जाते हैं। मधुमक्खियों के मोम तथा प्रापलिस का मिश्रण केवल मधुमक्खियों के मोम की तुलना में अधिक मजबूत होता है और मधुमक्खियां इस मिश्रण का उपयोग छत्ते के जुडाव वाले स्थान को मजबूत बनाने के लिए करती हैं। एक वर्ष में मधुमक्खी की एक कालोनी से लगभग 300 ग्राम प्रापलिस एकत्र करना संभव है। इस प्रकार, वर्तमान में हम लगभग 67.5 टन प्रापलिस एकत्र कर सकते हैं (संकलन का अधिक से अधिक 90 प्रतिशत) और हरियाणा राज्य में प्रति वर्ष लगभग 108 टन प्रापलिस एकत्र करने की क्षमता है।

प्रापलिस में विभिन्न विषाणुओं, जीवाणुओं और फफूदियों के विरुद्ध प्रतिसूक्ष्मजैविक गुण होते हैं। ऐसी रिपोर्टें हैं कि द्वितीय विश्व युद्ध के दौरान प्रापलिस घायल सैनिकों के घाव भरने में बहुत प्रभावी सिद्ध हुआ था। वर्तमान में प्रापलिस ओंठों पर लगाए जाने वाले बाम, त्वचा की क्रीमों, टिंचर, टूथपेस्ट आदि के लिए कैप्सूल के रूप में उपलब्ध है।

रॉयल जैली

रॉयल जैली युवा नर्स मक्खियों का दूधिया सफेद रंग का स्राव है। इसका उपयोग रानी मधुमक्खी जीवन पर्यन्त करती है तथा इसे कमेरी तथा नर मक्खियों के डिम्बकों को आरंभिक डिम्बक जीवन काल के दौरान ही दिया जाता है। मधुमक्खियों में इसका संश्लेषण हाइपोफेरिंजियल तथा मेंडिबुलर ग्रंथियों में होता है। इसे भंडारित नहीं किया जाता है तथा रानी मधुमक्खी और डिम्बकों को स्रवित होते ही सीधे खिला/पिला दिया जाता है।

रॉयल जैली के मुख्य घटक प्रोटीनों, शर्कराओं, वसाओं तथा खनिज लवणों के जलीय क्षार में घुले पायस हैं। ताजी रॉयल जैली में दो तिहाई पानी होता है। तथापि, शुष्क भार के अनुसार प्रोटीन व शर्कराओं का अंश अपेक्षाकृत काफी अधिक होता है।

छोटे पैमाने पर रॉयल जैली उत्पन्न करने के लिए मधुमक्खी पालक कालोनी से रानी मधुमक्खी को हटाकर आपातकालीन रानी मक्खी की कोशिकाओं से रॉयल जैली निकाल सकता है। वाणिज्यिक पैमाने पर रॉयल जैली का उत्पादन बड़े पैमाने पर रानी मक्खी के पालन की मानक तकनीकों में सुधार करके किया जा सकता है। एक वर्ष में एक कालोनी से लगभग 823 ग्राम रॉयल जैली एकत्र करना संभव है। इस प्रकार, वर्तमान में हम लगभग 10.28 टन रॉयल जैली एकत्र कर सकते हैं (संकलन का अधिक से अधिक 5 प्रतिशत) तथा हरियाणा राज्य में प्रति वर्ष लगभग 16.46 टन रॉयल जैली एकत्र करने की क्षमता है।

रॉयल जैली अत्यधिक पोषणिक है तथा इससे शक्ति व ऊर्जा के साथ-साथ उर्वरता में भी वृद्धि होती है।

मधुमक्खी का विष

मधुमक्खी विष मधुमक्खियों का जहर है। इस विष के सक्रिय अंश में प्रोटीनों का जटिल मिश्रण होता है जिससे स्थानीय प्रदाह उत्पन्न होता है और यह प्रति स्कंदक या रक्त का थक्का न जमने देने वाले पदार्थ के रूप में कार्य करता है। मधुमक्खी विष कमेरी मक्खियों के उदर में अम्लीय तथा क्षारीय स्रावों के मिश्रण से उत्पन्न होता है। मधुमक्खी विष प्रकृति में अम्लीय होता ह।

मधुमक्खियां अपने विष का उपयोग अपने शत्रुओं, विशेषकर परभक्षियों के विरुद्ध अपनी रक्षा के लिए करती हैं। नई जन्मी मधुमक्खी डंक मारने में अक्षम होती है क्योंकि इसका डंक किसी के शरीर में प्रवेश करने में अक्षम होता है। इसके अतिरिक्त इनके विष थैले में बहुत कम मात्रा में विष भंडारित होता है। दो सप्ताह आयु की मधुमक्खी के विष थैले में सबसे अधिक विष होता है।

पिछले वर्ष के 50वें दशक से मधुमक्खियों को डंक मारने हेतु प्रेरित करने के लिए बिजली के झटके देने की विधि का उपयोग किया जा रहा है। संग्राहक फ्रेम को सामान्यतः छत्ते के प्रवेश द्वार पर रख दिया जाता है तथा बिजली के झटके देने के लिए एक युक्ति जोड़ दी जाती है। संग्राहक फ्रेम लकड़ी या प्लास्टिक का बना होता है और इसमें तारों का एक घेरा होता है। इन तारों के नीचे कांच की एक शीट होती है जिसे प्लास्टिक या रबड़ की सामग्री से ढक दिया जाता है ताकि विष प्रदूषित न हो। संकलन के दौरान मधुमक्खियां तार की ग्रिड के सम्पर्क में आती हैं और उन्हें बिजली का हल्का झटका लगता है। वे संग्राहक शीट की सतह पर डंक मारती हैं क्योंकि वे उसे खतरे का स्रोत समझती हैं। डंक से निकला विष कांच तथा सुरक्षात्मक सामग्री के बीच जमा हो जाता है जहां इसे सुखाकर बाद में खुरच दिया जाता है। एक मधुमक्खी कालोनी से लगभग 50 मि.ग्रा. मधुमक्खी विष एकत्र करना संभव है। इस प्रकार हम हरियाणा में प्रति वर्ष लगभग 11.25 कि.ग्रा. मधुमक्खी विष एकत्र कर सकते हैं, हरियाणा में प्रति वर्ष लगभग 18.00कि.ग्रा.मधुमक्खी विष एकत्र करने की क्षमता हैI मधुमक्खी विष का उपयोग गठिया तथा अस्थि शोथ के साथ-साथ जोड़ों के दर्द को ठीक करने के लिए भी किया जाता है I

स्रोत: हरियाणा किसान आयोग, हरियाणा सरकार

उच्च उत्पादकता के लिये मधुमक्खियों की कॉलोनियों का प्रबंध
उच्च उत्पादकता के लिये मधुमक्खियों की कॉलोनियों का प्रबंध

भूमिका

मधुमक्खी क्लोनियों  की उत्पादकता संबंधित वनस्पतियां, मौसम की दशाओं व मधुमक्खियों की क्लोनियों  के प्रबंध पर निर्भर है। शहद उत्पादन के मौसम के दौरान तथा इसका मौसम न होने पर, दोनों ही स्थितियों में मधुमक्खियों की क्लोनियों  का प्रबंध उच्च कालोनी उत्पादकता प्राप्त करने के लिए बहुत महत्वपूर्ण है। मधुमक्खी पालन संबंधी उपकरण भी वैज्ञानिक मधुमक्खी पालन के बहुत महत्वपूर्ण घटक हैं, अतः इनकी अच्छी गुणवत्ता व इनके उचित उपयोग से क्लोनियों  के निष्पादन में अत्यधिक सुधार होता है। उपरोक्त में से कुछ तथ्यों पर नीचे चर्चा की गई है।

मानक उपकरणों का उपयोग

यदि छत्ते और फ्रेम निर्धारित मानक आयामों व गुणवत्ता वाले न हों तो मधुमक्खियों की क्लोनियों  का प्रबंध अपर्याप्त और कठिन हो जाता है। अतः यह सुनिश्चित किया जाना चाहिए कि पंजीकृत मधुमक्खी उपकरण निर्माता द्वारा निर्मित व आपूर्त किए गए छत्तों की गुणवत्ता की जांच मधुमक्खी पालन, वन विभाग अथवा वानिकी और राज्य के बागवानी तथा कृषि विभाग के विशेषज्ञों के एक दल द्वारा नियमित रूप से और जल्दी-जल्दी की जाए। मानक छत्तों के उपयोग से किसानों व मधुमक्खी पालकों को आसानी होती है और इसके परिणामस्वरूप क्लोनियों  का बेहतर प्रगुणन होता है। मानक गुणवत्तापूर्ण श्रेष्ठ छत्तों से नाशकजीवों के आक्रमण में कमी आती है क्योंकि नाशकजीवों के प्रवेश के लिए छत्ते के किसी भी भाग में न तो कोई अंतराल रहता है और न ही दरारें होती हैं।

क्लोनियों  का चयन

किसी मधुमक्खी पालन शाला में सभी मधुमक्खी क्लोनियों  का निष्पादन वृद्धि व उत्पादकता के संदर्भ में एक समान नहीं होता है। अतः क्लोनियों  के विद्यमान स्टॉक की छंटाई करना सर्वाधिक महत्वपूर्ण हो जाता है, ताकि उन क्लोनियों  को चुना जा सके जिनसे अधिक शहद उत्पन्न हुआ है, ज्यादा छत्ते बने हैं, अधिक मधुमक्खी झुण्डों का पालन हुआ है, मधुमक्खियों के रोगों तथा शत्रुओं की अपेक्षाकृत कम समस्याएं सामने आई हैं तथा पिछले वर्ष की तुलना में मधुमक्खियों के उड़ जाने की कम घटनाएं हुई हैं।

सशक्त क्लोनियों  का रखरखाव

मधुमक्खी पालकों के लिए क्लोनियों  की संख्या का उतना महत्व नहीं है जितना महत्व इनसे प्राप्त होने वाले पदार्थ का है। हमें मधुमक्खी पालकों को इस तथ्य से अवगत कराना होगा कि बड़ी संख्या में निर्बल या औसत शक्ति की क्लोनियाँ रखने के बजाय उन्हें सशक्त क्लोनियाँ रखनी चाहिए, ताकि वे उच्च उत्पादकता ले सकें। सशक्त क्लोनियों  में अपेक्षाकृत मधुमक्खियों की अधिक संख्या होती है जिसके परिणामस्वरूप शहद का अधिक उत्पादन होता है। इसके अलावा सशक्त क्लोनियों  की चोरी से तो सुरक्षा होती ही है, ये मधुमक्खियों का उनके शत्रुओं से भी बचाव करती हैं।

रानी एक्सक्लूडर का उपयोग

शहद के प्रमुख प्रवाह के दौरान मधुमक्खियों की क्लोनियों  में अतिरिक्त नैक्टर और पराग होता है। इससे मधुमक्खियों की क्लोनियों  में अधिक मधुमक्खियां पल सकती हैं। जिन क्लोनियों  में 10 से अधिक मधुमक्खी फ्रेम होते हैं उनमें अधिक स्थान बनाने के लिए एक सुपर चैम्बर उपलब्ध कराया जाता है। वैज्ञानिक दृष्टि से रानी एक्सक्लूडर को ब्रूड तथा सुपर चैम्बरों के बीच रखा जाना चाहिए, ताकि सुपर चैम्बर से ब्रूड-मुक्त शहद के छत्ते प्राप्त किए जा सकें । तथापि, हमारे अधिकांश मधुमक्खी पालक ब्रूड तथा सुपर चैम्बरों के बीच रानी एक्सक्लूडर का उपयोग नहीं करते हैं जिसके कारण सुपर चैम्बर में मधुमक्खी के छत्तों में ब्रूड भी हो सकते हैं। हमारे मधुमक्खी पालक इस प्रकार के छत्तों से शहद तो प्राप्त कर लेते हैं लेकिन शहद निकालने की प्रक्रिया के दौरान ब्रूड मक्खियों के मर जाने के कारण मधुमक्खियों की संख्या कम हो जाती है। अतः गुणवत्तापूर्ण रानी एक्सक्लूडर की उपलब्धता सुनिश्चित करने तथा उनके उपयोग को लोकप्रिय बनाने की आवश्यकता है।

चयनशील विभाजन

क्लोनियों  की संख्या बढ़ाने के लिए अधिकांश मधुमक्खी पालक अपनी क्लोनियों  को विभाजित कर देते हैं। यह तकनीक बहुत आसान है लेकिन इस परिणामस्वरूप स्टॉक का अनियंत्रित या आंशिक रूप से नियंत्रित प्रगुणन होता है। बेहतर निष्पादन देने वाली तथापि घटिया निष्पादन देने वाली नर मधुमक्खियों और रोग के प्रति संवेदनशील क्लोनियों  में भी ये नर मधुमक्खियां नई पाली गई रानी मधुमक्खियों का निषेचन कर देती हैं। मधुमक्खी क्लोनियों  के तेजी से विकास के लिए विभाजन की परंपरागत विधियों के स्थान पर छोटे मधुमक्खी पालन केन्द्रों में चयनशील विभाजन को अपनाया जाना चाहिए तथा उच्च शहद उत्पादन लेने वाले रोगों के प्रति प्रतिरोधी/सहिष्णु मक्खियों के प्रजनन के लिए चुनी हुई क्लोनियों  से बड़े पैमाने पर रानी मधुमक्खियों के पालन की विधि अपनाई जानी चाहिए।

संक्रमित/प्रभावित क्लोनियों  को चिह्नित व विलगित करना

सामान्य रूप से कार्यशील स्वस्थ क्लोनियों  का प्रबंध रोग या नाशकजीवों से संक्रमित क्लोनियों  के प्रबंध से पर्याप्त भिन्न है लेकिन यह तभी संभव है जब रोगी क्लोनियों  को चिह्नित व विलगित कर लिया गया हो। मधुमक्खियों की कुटकियों व रोगों के तेजी से फैलने के कारण हमारे मधुमक्खी पालकों को काफी नुकसान होता है क्योंकि वे यह सामान्य दिशानिर्देश नहीं अपनाते हैं। मधुमक्खियों के रोगों व शत्रुओं के प्रसार को कम करने में यह पहलू महत्वपूर्ण है, अतः प्रशिक्षण कार्यक्रमों में रसायनों के उपयोग से बचने पर बल दिया जाना चाहिए।

उचित व समय पर प्रवासन

हरियाणा में मधुमक्खी पालकों को किसी बड़े क्षेत्र में वर्षभर मधुमक्खियों के लिए इतनी वनस्पतियां उपलब्ध नहीं होती हैं कि वे शहद का उच्च उत्पादन ले सकें और क्लोनियों  की भी वृद्धि होती रहे। इससे विभिन्न समयावधियों पर मधुमक्खी क्लोनियों  को एक स्थान से दूसरे स्थान पर ले जाने या प्रवासन की आवश्यकता होती है। राज्य में या राज्य के बाहर यह प्रवासन मधुमक्खी क्लोनियों  का उचित रूप से पैक बंद करके किया जाना चाहिए। यदि छत्तों में प्रवेश द्वार को खुला रखकर प्रवासन किया जाता है तो स्वस्थ व रोगी अथवा कुटकियों से संक्रमित क्लोनियाँ आपस में मिल जाती हैं। इससे मधुमक्खियों के रोगों व कुटकियों के प्रसार को बढ़ावा मिलता है। गर्मियों के मौसम में क्लोनियों  के परिवहन के दौरान मधुमक्खियां न मरे इससे बचने के लिए क्लोनियों  में ऊपर की ओर यात्रा पटल तथा प्रवेश द्वारों पर तार की जाली लगाई जानी चाहिए।

झुण्ड से बचाव

यदि समय पर देखभाल न की जाए तो झुण्ड बनने के कारण मधुमक्खियों को बहुत नुकसान होता है। कम से कम झुण्ड बनाने की प्रवृत्ति के साथ क्लोनियों  में रानी मधुमक्खी का पालन तथा पकड़े गए झुण्डों से रानियों को न एकत्र करने से इस नुकसान को कम किया जा सकता है। हरियाणा के मधुमक्खी पालकों को, विशेष रूप से सरसों की फसल के मौसम के दौरान मधुमक्खियों के झुण्ड की समस्या का सामना करना पड़ता है। इससे मधुमक्खियों के शत्रुओं व रोगों के अप्रभावित/असंक्रमित क्षेत्रों में फैलने की संभावना रहती है। अतः मधुमक्खी पालकों को झुण्डों का प्रबंध करने के अपने उपाय अपनाने की बजाय चौधरी चरण सिंह हरियाणा कृषि विश्वविद्यालय द्वारा सुझाए गए सुरक्षात्मक उपायों को अपनाने के लिए प्रोत्साहित किया जाना चाहिए।

बाहरी झुण्डों के छत्ते बनाना

पकड़े गए झुण्डों से मधुमक्खी पालन से प्राप्त होने वाला लाभ बढ़ जाता है लेकिन इन पकड़े गए झुण्डों की कुछ दिनों तक निगरानी की जानी चाहिए, ताकि यह सुनिश्चित हो सके कि ये झुण्ड नाशकजीवों और रोगों से मुक्त हैं।

चोरी पर नियंत्रण

चोरी पर नियंत्रण न केवल मधुमक्खियों के नुकसान से बचने के लिए महत्वपूर्ण है बल्कि इससे चोरों द्वारा फैलने वाले कुटकियों और रोगों से भी बचाव होता है। कमजोर क्लोनियाँ चोरी होने पर रोगों व नाशकजीवों के प्रति अधिक संवेदनशील होती हैं।

खुले में भोजन उपलब्ध कराने से बचना

हरियाणा तथा इसके आस-पास के राज्यों में कई मधुमक्खी पालक मधुमक्खी क्लोनियों  में खुले में भोजन उपलब्ध कराते हैं। हालांकि यह मधुमक्खियों को भोजन देने की आसान व त्वरित विधि है लेकिन यह अत्यंत वैज्ञानिक है और इससे मधुमक्खी पालन शाला व इसके आस-पास की अन्य मधुमक्खी पालन शालाओं में कुटकियां तथा रोग फैल सकते हैं।

बे-मौसम में कालोनी प्रबंध

क्लोनियों  से उच्चतर उत्पादकता लेने के लिए मधुमक्खी क्लोनियों  को शहद प्रवाह का मुख्य मौसम शुरू होने से ही अत्यंत सशक्त होना चाहिए। इसके लिए शहद का मौसम न होने पर क्लोनियों  का बेहतर प्रबंध करना जरूरी हो जाता है। भोजन उपलब्ध कराने या कालोनी प्रबंध के किसी भी दिशानिर्देश की उपेक्षा करने से क्लोनियाँ और भी कमजोर हो जाती हैं और इस प्रकार वे चोरी तथा नाशीजीव संक्रमण के प्रति अधिक संवेदनशील हो जाती हैं। पराग की कमी की अवधि के दौरान मधुमक्खी झुण्ड के पालन के लिए पराग के स्वादिष्ट तथा प्रभावी विकल्प के विकास से शहद का मौसम न होने के दौरान भी क्लोनियों  को सशक्त बनाए रखने में सहायता मिलती है।

गुणवत्तापूर्ण शहद का उत्पादन

निर्यात किए जाने के लिए शहद के गुणवत्तापूर्ण प्राचलों को पूरा करने के लिए यह जरूरी है। कि शहद एंटीबायोटिक्स, रसायनों, नाशकजीवनाशियों से मुक्त हो और उसमें कोई मिलावट न हो। इसके लिए अच्छी तरह पके हुए शहद को निकालने को प्रोत्साहित किया जाना चाहिए। इसे दो-आयामी दृष्टिकोण अपनाकर प्राप्त किया जा सकता है। इसके अंतर्गत मधुमक्खी पालकों को शिक्षित करने, प्रशिक्षण देने व प्रोत्साहित करने के अलावा रोगों तथा शत्रुओं से मुक्त मधुमक्खियों के लिए प्रभावी गैर-रासायनिक नियंत्रण उपायों को विकसित करने की जरूरत है। अनेक मधुमक्खी पालक ऐसे रसायनों व उपचार की विधियों का उपयोग कर रहे हैं जिनकी सिफारिश नहीं की जा सकती है। अतः हमारे प्रशिक्षण कार्यक्रमों में मधुमक्खी पालकों को इन मुद्दों का प्रशिक्षण देने पर भी विशेष ध्यान देना चाहिए । गुणवत्तापूर्ण पका हुआ शहद उत्पन्न करने पर प्रीमियम दाम दिए जाने से अन्य मधुमक्खी पालकों को भी इस अभियान में जोड़ने में सहायता मिलेगी। प्राप्त किया गया गुणवत्तापूर्ण शहद भी यदि अस्वच्छ तथा मिलावट पात्रों में रखा जाता है तो उसकी गुणवत्ता कम हो जाती है। अतः सस्ती कीमत पर खाद्य श्रेणी के प्लास्टिक के पात्रों के उपलब्ध होने पर शहद की गुणवत्ता को बरकरार रखा जा सकता है।

गुणवत्तापूर्ण रानियों का नर मधुमक्खियों से युग्मन

चूंकि किसी मधुमक्खी कालोनी की उत्पादकता मुख्यतः उसकी प्रमुख रानी की गुणवत्ता पर निर्भर करती है, इसलिए रानी मक्खियों को सर्वश्रेष्ठ निष्पादन देने वाले स्टॉक से लिया जाना चाहिए। कुछ प्रगतिशील मधुमक्खी पालक ऐसा कर रहे हैं। तथापि, केवल चुनी हुई नर मधुमक्खियों की क्लोनियों  से इन रानी मधुमक्खियों का युग्मन कराया जाना चाहिए, ताकि नव विकसित रानी मधुमक्खियों से सर्वाधिक लाभ उठाया जा सके। प्रगतिशील मधुमक्खी पालकों के लिए चलाए जाने वाले प्रगत प्रशिक्षणों में इस पहलू के महत्व, इसकी तर्कसंगतता व इससे संबंधित दिशानिर्देशों को शामिल किया जाना चाहिए।

स्रोत: हरियाणा किसान आयोग, हरियाणा सरकार

मीठी क्रांति
मीठी क्रांति

कृषि आधारित गतिविधि

मधुमक्खी पालन एक कृषि आधारित गतिविधि है, जो एकीकृत कृषि व्यवस्था (आईएफएस) के तहत ग्रामीण क्षेत्र में किसान/ भूमिहीन मजदूरों द्वारा की जा रही है। फसलों के परागण में मधुमक्खी पालन खासा उपयोगी है, जिससे कृषि आय में बढ़ोतरी के माध्यम से किसानों/ मधुमक्खी पालकों की आय बढ़ रही है और शहद व बी वैक्स, बी पोलेन, प्रोपोलिस, रॉयल जेली, बी वेनोम आदि महंगे मधुमक्खी उत्पाद उपलब्ध हो रहे हैं। भारत की विविधतापूर्ण कृषि जलवायु मधुमक्खी पालन/ शहद उत्पादन और शहद के निर्यात के लिए व्यापक संभावनाएं और अवसर उपलब्ध कराती है।

राष्ट्रीय मधुमक्खी पालन एवं शहद मिशन (एनबीएचएम) 

देश में एकीकृत कृषि प्रणाली के तहत मधुमक्खी पालन के महत्व को ध्यान में रखते हुए सरकार ने तीन साल (2020-21 से 2022-23) के लिए राष्ट्रीय मधुमक्खी पालन एवं शहद मिशन (एनबीएचएम) को 500 करोड़ रुपये के आवंटन को स्वीकृति दे दी है। इस मिशन की घोषणा आत्मनिर्भर भारत योजना के तहत की गई थी। एनबीएचएम का उद्देश्य ‘मीठी क्रांति’ के लक्ष्य को हासिल करने के लिए देश में वैज्ञानिक आधार पर मधुमक्खी पालन का व्यापक संवर्धन और विकास है, जिसे राष्ट्रीय मधुमक्खी बोर्ड (एनबीबी) के माध्यम से लागू किया जा रहा है।

 उद्देश्य

एनबीएचएम का मुख्य उद्देश्य कृषि और गैर कृषि परिवारों के लिए आमदनी और रोजगार संवर्धन के उद्देश्य से मधुमक्खी पालन उद्योग के समग्र विकास को प्रोत्साहन देना, कृषि/ बागवानी उत्पादन को बढ़ाना, अवसंरचना सुविधाओं के विकास के साथ ही एकीकृत मधुमक्खी विकास केन्द्र (आईबीडीसी)/ सीओई,शहद परीक्षण प्रयोगशालाओं, मधुमक्खी रोग नैदानिकी प्रयोगशालाएं, परम्परागत भर्ती केन्द्रों, एपि थेरेपी केन्द्रों, न्यूक्लियस स्टॉक, बी ब्रीडर्स आदि की स्थापना और मधुमक्खी पालन के माध्यम से महिलाओं का सशक्तिकरण है।

इसके अलावा, योजना का उद्देश्य मिनी मिशन-1 के अंतर्गत वैज्ञानिक पद्धति से मधुमक्खी पालन, मधुमक्खी पालन के प्रबंधन, मधुमक्खी उत्पादों के बारे में जागरूकता के प्रसार के साथ ही मिनी मिशन-2 के अंतर्गत संग्रहण, प्रसंस्करण, भंडारण, विपणन, मूल्य संवर्धन आदि और मिनी मिशन-3 के अंतर्गत मधुमक्खी पालन में शोध एवं प्रौद्योगिकी उत्पादन हैं। 2020-21 के लिए एनबीएचएम को 150 करोड़ रुपये का आवंटन किया गया है।

वैज्ञानिक मधुमक्खी पालन को लेकर जागरूकता और क्षमता निर्माण, मधुमक्खी पालन के माध्यम से महिलाओं का सशक्तिकरण, आय बढ़ाने में तकनीक का मधुमक्खियों पर प्रभाव और कृषि/ बागवानी उत्पाद की गुणवत्ता में सुधार के लिए एनबीएचएम के अंतर्गत 2,560 लाख रुपये की 11 परियोजनाओं को स्वीकृति दी गई है। इसका उद्देश्य किसानों को रॉयल जेली, बी वेनोम, कॉम्ब हनी आदि महंगे उत्पादों के उत्पादन के लिए विशेष मधुमक्खी पालन उपकरणों के वितरण और हाई अल्टीट्यूड हनी के लिए संभावनाएं तलाशना, उत्तर प्रदेश के कन्नौजव हाथरस जिलों में विशेष उत्पादन और वर्ष 2020-21 के दौरान पेट के कैंसर के उपचार में मस्टर्ड शहद के इस्तेमाल के बारे जानकारी देना भी है।

मुख्य उपलब्धियां

  • दो विश्व स्तरीय अत्याधुनिक शहद परीक्षण प्रयोगशालाओं की स्थापना के लिए स्वीकृति दी गई है, जिनमें से एक एनडीडीबी, आणंद, गुजरात और दूसरी आईआईएचआर, बंगलुरू, कर्नाटक में होगी। आणंद स्थित प्रयोगशाला को एनएबीएल द्वारा मान्यता दे दी गई है और केन्द्रीय कृषि एवं किसान कल्याण मंत्री द्वारा 24 जुलाई, 2020 को इसका शुभारम्भ कर दिया गया। अब इस प्रयोगशाला में एफएसएसएआई द्वारा अधिसूचित सभी मानदंडों के लिए शहद के नमूनों का परीक्षण शुरू कर दिया गया है।
  • 16  लाख हनीबी कॉलोनीज के साथ 10,000 मधुमक्खी पालकों/ मधुमक्खी पालन एवं शहद समितियां/ फर्म्स/ कंपनियां एनबीबी में पंजीकृत हो गई हैं।
  • शहद एवं अन्य मधुमक्खी उत्पादों के स्रोत का पता लगाने के लिए एक प्रस्ताव को स्वीकृति दे दी गई है और इस दिशा में काम शुरू कर दिया गया है। इससे शहद और अन्य मधुमक्खी उत्पादों में मिलावट को नियंत्रित करने में मदद मिलेगी।
  • किसानों/ मधुमक्खी पालकों को बी पोलेन, प्रोपोलिस, रॉयल जेली, बी वेनोम आदि ऊंची कीमत वाले मधुमक्खी उत्पादों के उत्पादन सहित वैज्ञानिक मधुमक्खी पालन में प्रशिक्षण दिया गया है।
  • बिहार, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, राजस्थान और पश्चिम बंगाल राज्यों में मधुमक्खी पालकों/ शहद उत्पादकों के 5 एफपीओ बनाए गए हैं और कृषि एवं किसान कल्याण मंत्रालय ने 26.11.2020 में इनका शुभारम्भ कर दिया गया।
  • शहद उत्पादन 76,150मीट्रिकटन (2013-14) से बढ़कर 1,20,000 मीट्रिकटन (2019-20) हो गया है, जो 57.58 प्रतिशत बढ़ोतरी है।
  • शहद का निर्यात 28,378.42 मीट्रिकटन से बढ़कर 59,536.74 मीट्रिकटन(2019-20) हो गया है, जो 109.80 प्रतिशत बढ़ोतरी है।
  • रोल मॉडल के रूप में 16 एकीकृत मधुमक्खी पालन विकास केन्द्रों (आईबीडीसी) की स्थापना की गई है, जिनमें से हरियाणा, दिल्ली, बिहार, पंजाब, मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, मणिपुर, उत्तराखंड, जम्मू व कश्मीर, तमिलनाडु, कर्नाटक, हिमाचल प्रदेश, पश्चिम बंगाल, त्रिपुरा, आंध्र प्रदेश और अरुणाचल प्रदेश राज्यों में 1-1 केन्द्र की स्थापना की गई है।
  • विभिन्न फसलों के परागण समर्थन में मधुमक्खियों/ मधुमक्खी पालन की भूमिका और वैज्ञानिक मधुमक्खी पालन को अपनाने के बारे में जागरूकता का प्रसार किया गया है। 

स्त्राेत :  पत्र सूचना कार्यालय, भारत सरकार।

वर्मीकम्पोस्ट बनाने की विधि
वर्मीकम्पोस्ट बनाने की विधि

सामान्य विधि (General method)

वर्मीकम्पोस्ट बनाने के लिए इस विधि में क्षेत्र का आकार (area) आवश्यकतानुसार रखा जाता है किन्तु मध्यम वर्ग के किसानों के लिए 100 वर्गमीटर क्षेत्र पर्याप्त रहता है। अच्छी गुणवत्ता की केंचुआ खाद बनाने के लिए सीमेन्ट तथा इटों से पक्की क्यारियां (Vermi-beds) बनाई जाती हैं। प्रत्येक क्यारी की लम्बाई 3 मीटर, चौड़ाई 1 मीटर एवं ऊँचाई 30 से 50 सेमी0 रखते हैं। 100 वर्गमीटर क्षेत्र में इस प्रकार की लगभग 90 क्यारियां बनाइ र् जा सकती है। क्यारियों को तेज धूप व वर्षा से बचाने और केंचुओं के तीव्र प्रजनन के लिए अंधेरा रखने हेतु छप्पर और चारों ओर टटि्‌टयों से हरे नेट से ढकना अत्यन्त आवश्यक है।

क्यारियों को भरने के लिए पेड़-पौधों की पत्तियाँ घास,सब्जी व फलों के छिलके, गोबर आदि अपघटनशील कार्बनिक पदार्थों का चुनाव करते हैं। इन पदार्थों को क्यारियों में भरने से पहले ढ़रे बनाकर 15 से 20 दिन तक सड़ने के लिए रखा जाना आवश्यक है। सड़ने के लिए रखे गये कार्बनिक पदार्थों के मिश्रण में पानी छिड़क कर ढेऱ को छोड़ दिया जाता है। 15 से 20 दिन बाद कचरा अधगले रूप (Partially decomposed ) में आ जाता है। ऐसा कचरा केंचुओं के लिए बहुत ही अच्छा भोजन माना गया है। अधगले कचरे को क्यारियों में 50 से.मी. ऊँचाई तक भर दिया जाता है। कचरा भरने के 3-4 दिन बाद पत्तियों की क्यारी में केंचुऐं छोड़ दिए जाते हैं और पानी छिड़क कर प्रत्येक क्यारी को गीली बोरियो से ढक देते है। एक टन कचरे से 0.6 से 0.7 टन केंचुआ खाद प्राप्त हो जाती है।

चक्रीय चार हौद विधि (Four-pit method)

इस विधि में चुने गये स्थान पर 12’x12’x2.5’(लम्बाई x चौड़ाई x ऊँचाई) का गड्‌ढा बनाया जाता है। इस गड्‌ढे को ईंट की दीवारों से 4 बराबर भागों में बांट दिया जाता है। इस प्रकार कुल 4 क्यारियां बन जाती हैं। प्रत्येक क्यारी का आकार लगभग 5.5’ x 5.5’ x 2.5’ होता है। बीच की विभाजक दीवार मजबूती के लिए दो ईंटों (9 इंच) की बनाई जाती है। विभाजक दीवारों में समान दूरी पर हवा व केंचुओं के आने जाने के लिए छिद्र छोड़ जाते हैं। इस प्रकार की क्यारियों की संख्या आवश्यकतानुसार रखी जा सकती है।

इस विधि में प्रत्येक क्यारी को एक के बाद एक भरते हैं अर्थात पहले एक महीने तक पहला गड्‌ढा भरते हैं पूरा गड्‌ढा भर जाने के बाद पानी छिड़क कर काले पॉलीथिन से ढक देते हैं ताकि कचरे के विघटन की प्रक्रिया आरम्भ हो जाये। इसके बाद दूसरे गड्‌ढे में कचरा भरना आरम्भ कर देते हैं। दूसरे माह जब दूसरा गड्‌ढा भर जाता है तब ढक देते हैं और कचरा तीसरे गड्‌ढे में भरना आरम्भ कर देते हैं। इस समय तक पहले गड्‌ढे का कचरा अधगले रूप में आ जाता है। एक दो दिन बाद जब पहले गड्‌ढे में गर्मी (heat) कम हो जाती है तब उसमें लगभग 5 किग्रा0 (5000) केंचुए छोड़ देते हैं। इसके बाद गड्‌ढे को सूखी घास अथवा बोरियों से ढक देते हैं। कचरे में गीलापन बनाये रखने के लिए आवश्यकतानुसार पानी छिड़कते रहते है। इस प्रकार 3 माह बाद जब तीसरा गड्‌ढा कचरे से भर जाता है तब इसे भी पानी से भिगो कर ढक देते हैं और चौथे को गड्‌ढे में कचरा भरना आरम्भ कर देते हैं। धीरे-धीरे जब दूसरे गड्‌ढे की गर्मी कम हो जाती है तब उसमें पहले गड्‌ढे से केंचुए विभाजक दीवार में बने छिद्रों से अपने आप प्रवेश कर जाते हैं और उसमें भी केंचुआ खाद बनना आरम्भ हो जाती है। इस प्रकार चार माह में एक के बाद एक चारों गड्‌ढे भर जाते हैं। इस समय तक पहले गड्‌ढे में जिसे भरे हुए तीन माह हो चुके हैं केंचुआ खाद (वर्मीकम्पोस्ट) बनकर तैयार हो जाती है। इस गड्‌ढे के सारे केंचुए दूसरे एवं तीसरे गड्‌ढे में धीरे-धीरे  बीच की दीवारों में बने छिद्रों द्वारा प्रवेश कर जाते हैं। अब पहले गड्‌ढे से खाद निकालने की प्रक्रिया आरम्भ की जा सकती है। खाद निकालने के बाद उसमें पुन: कचरा भरना आरम्भ कर देते हैं। इस विधि में एक वर्ष में प्रत्यके गड्‌ढे में एक बार में लगभग 10 कुन्तल कचरा भरा जाता है जिससे एक बार में 7 कुन्तल खाद (70 प्रतिशत) बनकर तैयार होती है। इस प्रकार एक वर्ष में चार गड्‌ढों से तीन चक्रों में कुल 84 कुन्तल खाद (4x3x7) प्राप्त होती है। इसके अलावा एक वर्ष में एक गड्‌ढे से 25 किग्रा0 और 4 गड्‌ढों से कुल 100 किग्रा0 केंचुए भी प्राप्त होते हैं।

केंचुआ खाद बनाने की चरणबद्ध विधि

केंचुआ खाद बनाने हेतु चरणबद्ध निम्न प्रक्रिया अपनाते हैं।

चरण-1

कार्बनिक अवशिष्ट/ कचरे में से पत्थर,काँच,प्लास्टिक, सिरेमिक तथा धातुओं को अलग करके कार्बनिक कचरे के बड़े ढ़ेलों को तोड़कर ढेर बनाया जाता है।

चरण–2

मोटे कार्बनिक अवशिष्टों जैसे पत्तियों का कूड़ा, पौधों के तने, गन्ने की भूसी/खोयी को 2-4 इन्च आकार के छोटे-छोटे टुकड़ों में काटा जाता है। इससे खाद बनने में कम समय लगता है।

चरण–3

कचरे में से दुर्गन्ध हटाने तथा अवाँछित जीवों को खत्म करने के लिए कचरे को एक फुट मोटी सतह के रुप में फुलाकर धूप में सुखाया जाता है।

चरण–4

अवशिष्ट को गाय के गोबर में मिलाकर एक माह तक सड़ाने हेतु गड्डों में डाल दिया जाता है। उचित नमी बनाने हेतु रोज पानी का छिड़काव किया जाता है।

चरण–5

केंचुआ खाद बनाने के लिए सर्वप्रथम फर्श पर बालू की 1 इन्च मोटी पर्त बिछाकर उसके ऊपर 3-4 इन्च मोटाई में फसल का अवशिष्ट/मोटे पदार्थों की पर्त बिछाते हैं। पुन: इसके ऊपर चरण-4 से प्राप्त पदार्थों की 18 इन्च मोटी पर्त इस प्रकार बिछाते हैं कि इसकी चौड़ाई 40-45 इन्च बन जाती है। बेड की लम्बाई को छप्पर में उपलब्ध जगह के आधार पर रखते हैं। इस प्रकार 10 फिट लम्बाई की बेड में लगभग 500 कि.ग्रा. कार्बनिक अवशिष्ट समाहित हो जाता है। बेड को अर्धवृत्त प्रकार का रखते हैं जिससे केंचुए को घूमने के लिए पर्याप्त स्थान तथा बेड में हवा का प्रबंधन संभव हो सके। इस 17 प्रकार बेड बनाने के बाद उचित नमी बनाये रखने के लिए पानी का छिड़काव करते रहते है तत्पश्चात इसे 2-3 दिनों के लिए छोड़ देते हैं।

चरण–6

जब बेड के सभी भागों में तापमान सामान्य हो जाये तब इसमें लगभग 5000 केंचुए / 500 0ग्रा0 अवशिष्ट की दर से केंचुआ तथा कोकून का मिश्रण बेड की एक तरफ से इस प्रकार डालते हैं कि यह लम्बाई में एक तरफ से पूरे बेड तक पहुँच जाये।

चरण–7

सम्पूर्ण बेड को बारीक / कटे हुए अवशिष्ट की 3-4 इन्च मोटी पर्त से ढकते हैं, अनुकूल परिस्थितयों में केंचुए पूरे बेड पर अपने आप फलै जाते हैं। ज्यादातर केंचुए बेड में 2-3 इन्च गहराई पर रहकर कार्बनिक पदार्थों का भक्षण कर उत्सर्जन करते रहते हैं।

चरण–8

अनुकूल आर्द्रता, तापक्रम तथा हवामय परिस्थितयोंमें 25-30 दिनों के उपरान्त बडै की ऊपरी सतह पर 3-4 इन्च मोटी केंचुआ खाद एकत्र हो जाती हैं। इसे अलग करने के लिए बेड की बाहरी आवरण सतह को एक तरफ से हटाते हैं। ऐसा करने पर जब केंचुए बेड में गहराई में चले जाते हैं तब केंचुआ खाद को बडे से आसानी से अलग कर तत्पश्चात बेड को पुनः पूर्व की भाँति महीन कचरे से ढक कर पर्याप्त आर्द्रता बनाये रखने हेतु पानी का छिड़काव कर देते हैं।

चरण–9

लगभग 5-7 दिनों में केंचुआ खाद की 4-6 इन्च मोटी एक और पर्त तैयार हो जाती है। इसे भी पूर्व में चरण-8 की भाँति अलग कर लेते हैं तथा बेड में फिर पर्याप्त आर्द्रता बनाये रखने हेतु पानी का छिड़काव किया जाता है।

चरण–10

तदोपरान्त हर 5-7 दिनोंके अन्तराल में अनुकूल परिस्थतियों में पुन: केंचुआ खाद की 4-6 इन्च मोटी पर्त बनती है जिसे पूर्व में चरण-9 की भाँति अलग कर लिया जाता है। इस प्रकार 40-45 दिनोंमें लगभग 80-85 प्रतिशत केंचुआ खाद एकत्र कर ली जाती है।

चरण–11

अन्त में कुछ केचुआ खाद केंचुओं तथा केचुए के अण्डों (कोकूनद) सहित एक छोटे से ढेर के रुप में बच जाती है। इसे दूसरे चक्र में केचुए के संरोप के रुप में प्रयुक्त कर लेते हैं। इस प्रकार लगातार केंचुआखाद उत्पादन के लिए इस प्रि क्रया को दोहराते रहते हैं।

चरण–12

एकत्र की गयी केंचुआ खाद से केंचुए के अण्डों अव्यस्क केंचुओं तथा केंचुए द्वारा नहीं खाये गये पदार्थों को 3-4 से.मी. आकार की छलनी से छान कर अलग कर लेते हैं।

चरण–13

अतिरिक्त नमी हटाने के लिए छनी हुई केचुआ खाद को पक्के फर्श पर फैला देते हैं। तथा जब नमी लगभग 30-40 प्रतिशत तक रह जाती है तो इसे एकत्र कर लेते हैं।

चरण–14

केंचुआ खाद को प्लास्टिक/एच0 डी0 पी0 ई0 थैले में सील करके पैक किया जाता है ताकि इसमें नमी कम न हो।

वर्मीकम्पोस्ट बनाते समय ध्यान रखने योग्य बातें

कम समय में अच्छी गुणवत्ता वाली वर्मीकम्पोस्ट बनाने के लिए निम्न बातोंपर विशेष ध्यान देना अति आवश्यक है ।

1. वर्मी बेडों में केंचुआ छोड़ने से पूर्व कच्चे माल (गोबर व आवश्यक कचराद्) का आंशिक विच्छेदन (Partial decomposition) जिसमें 15 से 20 दिन का समय लगता है करना अति आवश्यक है।

2. आंशिक विच्छेदन की पहचान के लिए ढेऱ में गहराई तक हाथ डालने पर गर्मीं महसूस नहीं होनी चाहिए। ऐसी स्थिति में कचरे की नमीं की अवस्था में पलटाई करने से आंशिक विच्छेदन हो जाता है।

3. वर्मी बेडों में भरे गये कचरे में कम्पोस्ट तैयार होने तक 30 से 40 प्रतिशतनमी बनाये रखें। कचरें में नमीं कम या अधिक होने पर केंचुए ठीक तरह से कार्य नही करतें।

4. वर्मीवेडों में कचरे का तापमान 20 से 27 डिग्री सेल्सियस रहना अत्यन्त आवश्यक है। वर्मीबेडों पर तेज धूप न पड़ने दें। तेज धूप पड़ने से कचरे का तापमान अधिक हो जाता है परिणामस्वरूप केंचुए तली में चले जाते हैं अथवा अक्रियाशील रह कर अन्ततः मर जाते हैं।

5. वर्मीबेड में ताजे गोबर का उपयोग कदापि न करें। ताजे गोबर में गर्मी (Heat) अधिक होने के कारण केंचुए मर जाते हैं अतः उपयोग से पहले ताजे गोबर को 4व 5 दिन तक ठण्डा अवश्य होने दें।

6. केंचुआखाद तैयार करने हेतु कार्बि नक कचरे में गोबर की मात्रा कम से कम 20 प्रतिशत अवश्य होनी चाहिए।

7. कांग्रेस घास को फूल आने से पूर्व गाय के गोबर में मिला कर कार्बनिकपदार्थ के रूप में आंशिक विच्छेदन कर प्रयोग करने से अच्छी केंचुआ खाद प्राप्त होती है।

8. कचरे का पी. एच. उदासीन (7.0 के आसपास) रहने पर केंचुए तेजी से कार्य करते हैं अतः  वर्मीकम्पोस्टिंग के दौरान कचरे का पी. एच. उदासीन बनाये रखे। इसके लिए कचरा भरते समय उसमें राख (ash) अवश्य मिलाएं।

9. केंचुआ खाद बनाने के दौरान किसी भी तरह के कीटनाशकों का उपयोग न करें।

10. खाद की पलटाई या तैयार कम्पोस्ट को एकत्र करते समय खुरपी या फावडे़ का प्रयोग कदापि न करें।

स्त्रोत : डॉ. डी कुमार एवं डॉ. धर्म सिंह, जगत सिंह द्वारा लिखित,इंडिया वॉटर पोर्टल,राष्ट्रीय जैविक खेती केंद्र,गाजियाबाद

केंचुआ पालन की विधि
केंचुआ पालन की विधि

परिचय

वर्मी –कंपोस्ट को वर्मी कल्चर या केंचुआ पालन भी कहा जाता है| विदेशों में इसे व्यवसायिक रूप में मछलियों की खाद के लिए सन 1950 से इसका उत्पादन प्रारंभ किया गया| धीरे –धीरे यह उद्योग का रूप लेने लगा और 1970 तक अनेक देशों ने इसे मछलियों के खाद्य के लिए इस व्यवसाय को अपनाया| गोबर, सूखे एवं हरे पत्ते, घास फूस, धन का पुआल, मक्का/बाजरा की कड़वी, खेतों के बेस्ट (छोड़े गए पदार्थ), डेयरी/कूक्कूट वेस्ट, सिटी गरवेज (शहरी निष्कासित पदार्थ) इत्यादि खाकर केंचुओं द्वारा प्राप्त मल (कास्ट) से तैयार खाद ही वर्मी कंपोस्ट कहलाती है| यह हर प्रकार के पेड़-पौधों, फल वृक्षों, सब्जियों, फसलों के लिए पूर्णरूप से प्रकृतिक, सम्पूर्ण व सन्तुलित आहार (पोषण खाद) है| इससे बेरोजगार युवकों, ऋणियों एवं भावी-पीढ़ी को रोजगार के अवसर प्रदान किए जा सकते हैं, साथ ही पर्यावरण प्रदूषण की भी समस्या कुछ हद तक सुलझ सकती हैं| केंचुओं को किसानों का सच्चा मित्र कहा जाता है, जो भूमि में नाइट्रोजन, पोटास, फॉस्फोरस, कैल्सियम तथा मैग्नेशियम तत्वों को बढ़ाता है, जो भूमि की उर्वरा शक्ति को बनाए रखने के लिए आवश्यक है|

वर्मी कंपोस्ट तैयार करने की विधि

साधारणत: किसी सुरक्षित, छायादार और नाम स्थानों पर ही कंपोस्ट तैयार किया जाता है| क्योंकि केंचुओं को अत्यधिक सूर्य प्रकाश और पानी से बचाना आवश्यक है| फार्म व घरों के कूड़ा-करवट (मक्का/बाजरा के डंठल, ठूंठ व सूखी पत्तियाँ) एवं खरपतवारों को एकत्रित करके गड्ढे या मिट्टी के बर्तन या सीमेंट के टैंक या प्लास्टिक बैग या लकड़ी के बक्से (गहराई 30 से 50 सेंमी) में परत लगाकर डाल देते हैं| दो – तीन सप्ताह तक उसमें हल्का-हल्का पानी छिड़काव किया जाता है| अब इसमें केंचुए का स्थान (बीज) जो पैकेट के रूप में उपलब्ध होते हैं, छोड़ दिये जाते हैं|

एक मीटर लम्बी, एक मीटर चौड़ी एवं 30 से मी. गहरे बर्त्तनों में (जिसमें खरपतवार है), एक हजार से 1500 वर्म (केंचुआ) पर्याप्त होता है| ये वृद्धि करके इन अवयवों को खाकर मिट्टी के रूप में मल –उर्वरा मिट्टी बनाते हैं, जिसे वर्मी कंपोस्ट कहा जाता है| ये लगभग एक माह के अंदर खाद बना देते हैं, जिसमें अनेक उपयोगी रासायनिक तत्त्व रहते हैं| ऐसे तैयार खाद को खेतों में डालना लाभप्रद है|

तैयार खाद को बर्त्तन से निकालने की विधि

तैयार खाद जो हल्की नयी युक्त भूरभूरी होता है| उसका एक स्थान पर ढेर बना लिया जाता है और दो – तीन घंटो तक छोड़ दिया जाता है| इससे सारे केंचुएँ नीचे की ओर (जमीन) जमा होने लगते हैं| अब ऊपर के खाद को लेकर उसे मोटी चलनी से (दो मिमि. छिद्र) छोटे- छोटे केंचुओं को या स्थान को अलग कर लिया जाता है| इस प्रकार ये छोटे केंचुएँ एवं बड़े केंचुओं (ढेर के नीचे जमा) को पुन: स्थान के रूप में खाद बनाने के लिए उपयोग में लाया जाता है| प्राप्त खाद को खेतों में डाला जाता है या पैकेटों में बेचा जाता है|

लाभ

  1. इससे भूमि की उर्वरा शक्ति बढ़ती है|
  2. मिट्टी की भौतिक दशा, जैविक पदार्थ तथा लाभदायक जीवाणुओं में वृद्धि एवं सुधार होता है|
  3. भूमि की जल सोखने की क्षमता और पर्याप्त नमी वृद्धि, होता है|
  4. खरपतवारों में कमी, सिंचाई की बचत तथा फसलों में बीमारी/कीड़े कम लगते हैं|
  5. सब्जियों एवं फसलों के उत्पादन में वृद्धि होती है|

सावधानी

(i)  वर्मी-कंपोस्ट से अच्छे परिणाम प्राप्त करने के लिए वर्मी –कंपोस्ट को पौधों में डालने के बाद पत्तों आदि से अवश्य ढक देना चाहिए|

(ii)  वर्मी, कंपोस्ट के साथ रसायन उर्वरक, कीटनाशी, फफूंदनाशी, खरपतवार- नाशी का प्रयोग नहीं करना चाहिए|

स्रोत : हलचल, जेवियर समाज सेवा संस्थान, राँची|

केंचुआ खाद (वर्मीकम्पोस्ट) उत्पादन तकनीक
केंचुआ खाद (वर्मीकम्पोस्ट) उत्पादन तकनीक

परिचय

कृषि वैज्ञानिकों ने जैविक व जीवांश खादों को रासायनिक उर्वरकों के विकल्प के रूप में खोज लिया है जो कि सामान्यतया सस्ते और पर्यावरण की दृष्टि से उपयुक्त  पाए गए है| जीवांश खादों को पशुओं के मूत्र व गोबर, कूड़ा-कचरा, अनाज की भूसी, राख, फसलों एवं फलों के अवशेष इत्यादि को सड़ा गलाकर तैयार किया जाता है| कूड़ा-कचरा को सड़ाने गलाने में प्राथमिक योगदान केंचुओं को होने के कारण| इन्हें किसान का मित्र भी कहा जाता है| केंचुए जैविक पदार्थों का भोजन करते हैं और मल के रूप में केंचुआ खाद (वर्मीकम्पोस्ट) प्रदान करते हैं जो जैविक एंव जीवांश खादों की सूची में महत्वपूर्ण खाद है| शोध कार्यों से यह साबित हो चूका है कि व्यर्थ पदार्थ, भूसा, अनाज के दाने, खरपतवार एवं शहरी पदार्थ इत्यादि के एक तिहाई गोबर एवं पशुओं में मल मूत्र तथा बायो गैस स्लरी के साथ मिलाकर अच्छी प्रजाति के केंचुओं दारा बहुत ही उत्तम और पोषक तत्वों से परिपूर्ण केंचुआ खाद बनाई जा सकती है| इसी के साथ इसमें केंचुआ स्राव भी होता है जो पौधों की वृद्धि में लाभदायक होता है| इस खाद को फलों, सब्जियों, कंद, अनाज, जड़ी-बूटी व फूलों की खेती के लिए प्रयोग में लाया जा सकता है| मृदा उर्वरकता को बढ़ाने के साथ-साथ  उपज में वृद्धि एवं गुणवत्ता प्रदान करने में वर्मीकम्पोस्ट या केंचुआ खाद के महत्वपूर्ण भूमिका निभाती है| उत्तम किस्म की केंचुआ खाद, गंध रहित होने के साथ-साथ वातावरण के अनुकूल होती है जो किसी भी तरह का प्रदूषण नहीं फैलाती यह खाद 1, 2, 5, 10 एवं 50 किलो के थैलों में उपलब्ध हो सकती है और इसकी कीमत 5-20 रूपये प्रति किलोग्राम तक की दर से प्राप्त की जा सकती है| इस तरह से यह एक लाभदायक व्यवसाय भी सिद्ध हो सकता है| इन केंचुओं से प्राप्त प्रोटीन को मुर्गी, मछली व पशु पालन उद्योगों में पौष्टिक आहार के रूप में भी प्रयोग किया जा रहा है| इसमें  50-75% प्रोटीन व 7-10% वसा के अलावा कैल्शियम, फास्फोरस एवं अन्य खनिज तत्व प्रचुर मात्रा में विद्यमान होते हैं जो अन्य स्रोतों की तुलना में काफी सस्ते होते हैं| इस तरह से किसानों एवं बागवानी के साथ-साथ व्यापारियों के लिए भी यह तकनीक काफी लाभदायक सिद्ध हो सकती है| केंचुओं की प्रमुख प्रजातियों को को दर्शाया गया है|

केंचुओं की प्रमुख प्रजातियाँ

क्र. सं. प्रजातियाँ उपयोगिता
1 आईसीनिया फीटीडा, आईसीनिया हाटरेनिन्सस  व लुम्ब्रीकस रुबेलस, युड्रीलस यूजेनी ठंढे वातारण के लिए उपयुक्त
2 पैरियोनिक्स ईक्सकैवट्स, युड्रीलस यूजेनी गर्म वातावरण के लिए उपयुक्त
3 डैन्ड्रोबीना रूबीडा घोड़े की लीद व पेपर स्लज के लिए उपयुक्त

केंचुओं को प्रभावित करने वाले कारक

  1. मृदा पी. एच.:6.5-7.5 उपयुक्त है|
  2. विद्युत चालकता: 1.75-3.0 डेसीसाइमेन्स प्रति मीटर
  3. नमी: 40-60% उपयुक्त होती है|
  4. तापमान: 20-300 सै.|
  5. अधिक जुताई-गुड़ाई हानिकारक होती है|
  6. कीट व जीवानुनाश्क दवाइयों का प्रयोग हानिकारक है|
  7. पर्याप्त वायु संचार लाभदायक होता है|
  8. कार्बनिक पदार्थों जैसे गोबर, घास-फूस, पत्ते, खरपतवार एवं गोबर की स्लरी इत्यादि की प्रचुर मात्रा उपयुक्त होती है|
  9. रासायनिक पदार्थों जैसे उर्वरकों, चूना एवं जिप्सम इत्यादि का प्रयोग हानिकारक होता है|

10.  कम्पोस्ट गड्ढे को भरने एवं केंचुआ डालने के बाद मल्चिंग आवश्यक होती है|

11.  चीटियों के आक्रमण से बचाव के लिए हींग (10 ग्राम) का पानी (1 लीटर) में घोल बनाकर क्यारी के चारों तरफ छिड़काव करने से लाभदायक परिणाम प्राप्त होते हैं|

वर्मीकम्पोस्ट एवं देशी खाद के तुलनात्मक अध्ययन से ज्ञात होता है कि देशी खाद की तुलना में केंचुआ खाद अधिक गुणवत्ता व उपयोगी है जिसे सारणी में दर्शाया गया है|

क्र.स. विवरण केंचुआ खाद देशी खाद
1 पी. एच. मान (7.0-7.5) 7.2 7.2
2 विद्युत चालकता (डेसीसाइमेन्स/मीटर) 1.32 0.22
3 पोषक तत्वों की कुल मात्रा (%)    
  क)   नाइट्रोजन (0.5-1.5) 0.85 0.42
  ख)   फोस्फोरस (0.4-1.2) 0.62 0.42
  ग)    पोटाश (0.4-0.7) 0.45 0.12
  घ)    कैल्शियम 0.53 0.56
  ङ)     मैगनीशियम 0.21 0.18
  च)    सल्फर (गंधक) 0.35 0.23
  छ)   जिंक (पी पी एम) 467 132
  ज)   मैगजीन (पी पी एम) 250 175
  झ)   तम्बा (पी पी एम) 26 22
4 उपलब्ध पोषक तत्वों की मात्रा (पी पी एम) 380 250
5 कार्बन: नाइट्रोजन अनुपात 12:1 15:1

केंचुआ खाद की विशेषताएं

केंचुआ खाद के भौतिक, रासायनिक एवं जैविक इत्यादि विशेष गुणों के आधार पर यह साबित हो चूका है कि कृषि एवं बागवानी में इसका उपयोग अत्यंत लाभकारी है| साधारण कम्पोस्ट एवं देशी खाद की तुलना में भी असाधारण अंतर पाया गया है| दानेदार प्रकृति के कारण यह खाद भूमि में वायु संचार एवं जलधार क्षमता में वृद्धि करती है| इसमें पोषक तत्वों की पर्याप्त मात्रा के साथ-साथ अनेक पदार्थों जैसे एन्जाइम, हारमोन, अन्य जैव सक्रिय यौगिक विटामिन एवं एमिनोअम्ल इत्यादि उपलब्ध होते हैं जो पौधों की अच्छी वृद्धि के साथ-साथ उत्तम गुणों वाले उत्पाद के लिए आशातीत सहयोग प्रदान करते हैं| केंचुआ खाद के लगातार प्रयोग से मिट्टी के भौतक, रासायनिक एवं जैविक गुणों में भी सुधार होता है जो अच्छी पैदावार के लिए आवश्यक है| इसके उपयोग से सूक्ष्म जीवाणुओं में भी वृद्धि होती है|

केंचुआ खाद उत्पादन विधि

केंचुआ खाद तैयार करने के लिए मुख्य रूप से दो विधियों का प्रयोग किया जाता है जो निम्नलिखित है:

अ) इंडोर (भीतरी) विधि: इस विधि में किसी भी पक्के छत, छप्पर या पेड़ पौधों की छाया में कार्बनिक पदार्थ के ढेर जैसे फलों तथा सब्जियों के अवशेष, भूसा, दाने तथा फलियों के छिलके, पशुओं के मलमूत्र एवं खरपतवार इत्यादि द्वारा केंचुआ खाद का उत्पादन छोटे स्तर पर किया जा सकता है| इस ढेर पर पानी छिड़कने के उपरांत केंचुओं को डाल दिया जाता है| ये केंचुए कार्बनिक पदार्थ को खाते रहते हैं और मल त्याग करके केंचुआ खाद तैयार करते हैं| इस विधि के लिए आदर्श केंचुआ खाद इकाई का निर्माण आवश्यक होता है| प्लास्टिक द्वारा निर्मित इकाई का भी प्रयोग सफलतापूर्वक कर सकते हैं| इस इकाई से निकलने वाला स्राव, जो पोषक तत्वों, हर्मोंन एवं एन्जाइम तथा जीवाणुओं से परिपूर्ण होता है, को पर्णीय छिड़काव के लिए प्रयोग में लाया जाता अहि|

आ) आउटडोर (बाहरी) विधि: इसे खुले स्थानों में खाद बनाने की विधि के नाम से जानते हिना विधि प्रायः अपने बगीचे या खेत में ही बड़े स्तर पर खाद तैयार करने के लिए प्रयोग में लाई जाती है| कम ध्यान देकर भी इस विधि द्वारा छोटे स्तर (3-10 टन), माध्यम स्तर (120 टन) तथा बड़े स्तर (2600 टन) पर प्रतिवर्ष केंचुआ खाद तैयार की जा सकती है| इस विधि में लागत कम आती है| इसमें मुख्यतया दो विधियाँ प्रयोग में लाई जाती है जो निम्नलिखित हैं:

क) यथास्थान केंचुआ पालन

फसल काटने के बाद खाली खेत में एक फुट ऊँची मेढ़ बनाकर एक क्यारी तैयार की जाती है| खेत से प्राप्त सड़े गले पते, डंडल, जड़ें, फलों इत्यादि को गोबर के साथ 1:1 के अनुपात में मिलाकर इस क्यारी में भर दिया जाता है| उचित नमी (60-75%) बनाये रखने के लिए समय-समय पर पानी का छिड़काव किया जाता है| जब कार्बनिक पदार्थ 15-20 दिन के बाद थोड़ा सड़ने-गलने लगता है तब इसमें केंचुए दाल दिए जाते हैं| केंचुओं की क्रियाशीलता के द्वारा 3-4 माह में इनकी संख्या काफी बढ़ जाती है और साथ केंचुआ खाद भी तैयार हो जाती है| यदि केंचुओं की वर्मी प्रोटीन या अन्य जगह प्रयोग की आवश्यकता न हो तो इन्हे खाद सहित खेत में प्रयोग किया जाता है जिससे खेत की उर्वरा शक्ति एवं उपजाऊ शक्ति में बढ़ोतरी होती है| यदि केंचुओं की आवश्कता हो तो इन्हें अलग करके अन्य जगह प्रयोग किया जा सकता है|

ख) खुले मैदान में केंचुआ पालन

इस विधि के अंतर्गत छायादार जगह पर इच्छित लम्बाई और चौड़ाई की 2 फुट ऊँची मेढ़ बनाकर क्यारी तयारी की जाती है| इस क्यारी में वानस्पतिक पदार्थों एवं गोबर इत्यादि को भर दिया जाता है और समय-समय पर पानी का छिड़काव करके 10-15 दिन के बाद केंचुओं को इसमें मिला दिया जाता है| यह किसानों के लिए केंचुआ खाद बनाने का एक सस्ता एवं आसान तरीका है| इस विधि द्वारा न्यूनतम ध्यान देकर भी अच्छी खाद तैयार की जा सकती है|

केंचुआ खाद बनाने के लिए कार्यसूची

क्र.सं. दिवस कार्य
1 1-5 दिन स्थान का चयन, मिट्टी से कंकड़ –पत्थर निकालना, क्यारी तैयार करना (2.0 मीटर लम्बी, 1.5 मीटर चौड़ी एवं 10 मीटर ऊँची ईंट की हवादार दीवार जिस पर पक्के/कच्चे छत की व्यवस्था हो), मिट्टी, ईंट के टुकड़े व रेत के तह लगाना|
2 6-7 दिन जैव एंव कार्बनिक पदार्थों की व्यवस्था करना, गड्ढे में भरना एवं पानी का छिड़काव करना|
3 8 दिन क्यारी में केंचुए डालना एवं नमी बनाये रखने के लिए मल्चिंग करना|
4 20 दिन केंचुए डालने के 12 दिन के बाद पल्टाई करना एवं डेढ़ फुट तक गोबर एवं अन्य जौविक पदार्थ डालना|
5 6-63 दिन क्यारी में 60-75% नमी बनाये रखने के लिए पानी का लगातार छिड़काव करना व उचित तापक्रम को बनाए रखना|
6 58-60 दिन बफर क्यारी (कार्बनिक पदार्थ सहित) को तैयार करना|
7 62-63 दिन केंचुए चुनकर बफर बैड में डालना |
8 63 दिन क्यारी में पानी छिड़काव बंद करना|
9 63-68 दिन क्यारी की 2-3 बार पलटाई करना|
10 68-69 दिन केंचुआ खाद को अलग करना या छानना
11 68-79 दिन केंचुआ खाद की पैकिंग एन विपणन करना|

केंचुआ खाद को छानना या अलग करना|

यदि तैयार केंचुआ खाद को अलग करने में विलम्ब किया जात है तो केंचुओं की मृत्यु होने लगती है और परिणामस्वरूप चींटियों का आक्रमण भी बढ़ जाता है| अतः इन्हें शीघ्र अलग करके ताजे (15-20 दिन पुराना) गोबर/कम्पोस्ट में दोबारा डाल देना चाहिए| इसे छानने या अलग करते समय अंडे या कुकन या छोटे शिशुओं  का विशेष ध्यान रखा जाता है| केंचुआ खाद को निकालने के लिए 15-20 दिन पूर्व पानी का छिड़काव बदं कर दिया जाता और मल्चिंग हटा कर हल्की पलटाई कर दी जाती है| फलस्वरूप खाद में नमी की मात्रा कम होने लगती है जिससे केंचुए निचले स्तर पर चले जाते हैं| ऊपर से खाद व कूकन को निकाल लिया जाता है| चूँकि केंचुए रौशनी से दूर अंधेरे में रहना पसंद करते हैं इसलिए इनको खाद से अलग करना और भी आसान हो जाता है| इस तरह ऊपर से खाद को थोड़ा हिलाने और केंचुए नीचे चले जाते हैं औइर खाद केंचुआ मुक्त हो जाती है| केंचुओं व कुकन को अलग करने के लिए जाली का भी प्रयोग कर सकते हैं|

केंचुआ खाद का प्रयोग

  • पौधशाला में केंचुआ खाद को 2-4 इंच गहराई तक मिलाएं |
  • एक कि. ग्रा. केंचुआ खाद को 2 कि. ग्रा. पानी में घोलकर स्लरी तैयार करें और इसमें पौध की जड़ों को डूबोकर रोपण करें|
  • हल्दी व अदरक की खेती के लिए 10-15 क्विंटल प्रति बीघा प्रयोग करें|
  • फलदार वृक्ष के चारों ओर कि. ग्रा. केंचुआ खाद को 5 कि. ग्रा. देशा खाद के साथ मिलाकर तौलिये में अच्छी तरह मिलाएं और सिंचाई करके मल्चिंग करें|
  • सब्जी वाली फसलों के लिए 10 क्विंटल  केंचुआ खाद को 50 क्विंटल देशी  खाद के साथ मिलाकर प्रति बीघा दर से प्रयोग करें|
  • अन्य फसलों के लिए 1 क्विंटल खाद 10 क्विंटल देशी  खाद या कम्पोस्ट के साथ   मिलाकर प्रति बीघा दर से प्रयोग करें|
  • गमलों  में उगाये जाने वाले पौधों के लिए मिट्टी, देशी खाद, रेत व केंचुआ खाद की बराबर मात्रा के मिश्रण का प्रयोग करें और 30-40  दिन के बाद  केंचुआ खाद को हल्की गुड़ाई के साथ आवश्यकतानुसार गमलों में प्रयोग करें|

केंचुआ स्त्राव (गाढ़ा घोल)

केंचुओं की संख्या अत्यधिक होती है, का गाढ़ा घोल केंचुआ स्त्राव कहलाता है| केंचुआ स्त्राव में वे पोषक तत्व एवं अन्य पदार्थ विद्यमान होते हैं जो केंचुआ खाद में होते हैं| अतः यह ऐसा तरल पदार्थ है जो छिड़काव के रूप में सभी प्रकार के फसलों के लिए किया जा सकता है| इस केंचुआ स्त्राव को 7 गुणा पानी में मिलाकर छिड़काव करने से फसल की अच्छी वृद्धि तथा उत्तम स्वास्थ्य के साथ-साथ कीटाणुओं का प्रकोप भी कम होता है|

केंचुआ स्त्राव तैयार करने की विधि

सामग्रीः प्लास्टिक ड्रम (200 लीटर क्षमता वाला), केंचुआ खाद एवं जीवित केंचुए, मिट्टी या प्लास्टिक का ड्रम या घड़ा, स्टैंड, पानी, नल, कंक्रीट, रेत व बाल्टी इत्यादि|

विधि: नल लगे ड्रग को स्टैंड के ऊपर रखें| इसमें केंचुआ खाद व केंचुए ऊपर तक भरें और लगभग 6 इंच स्थान खाली रखें| मिट्टी के घड़े के पेंदें में छेद करके धागा डालें और पानी भरें और ड्रम के ऊपर एक फ्रेम की सहायता से रखें, जिससे घड़े में भरा हुआ पानी बूंद-बूंद टपकता रहे| नल अंत तक बंद रखें| इस प्रक्रिया को 72 घंटे तक करें| ड्रम में एकत्रित स्त्राव को नल/टोंटी क सहायता से निकालें और प्रयोग करें| अंतः में ड्रम में उपस्थित जीवित केंचुओं को खाद सहित गड्ढे में डाल दें जहाँ वे पुनः वृद्धि करने लगेंगे|

स्रोत: मृदा एवं जल प्रबंधन विभाग, औद्यानिकी एवं वानिकी विश्विद्यालय; सोनल

उत्तम कंपोस्ट हेतु जापानी विधि
उत्तम कंपोस्ट हेतु जापानी विधि

परिचय

खेती में बढ़ती लागत को कम करने तथा मिट्टी की उर्वराशक्ति को बनाए रखने के लिए जैविक खाद कंपोस्ट का अपना महत्त्व है| परन्तु हमारे यहाँ लगभग सत्तर प्रतिशत सत्तर प्रतिशत गोबर का उपयोग ईंधन के रूप में हो जाने के कारण किसान गोबर आदि की खाद का अभाव महसूस करते हैं| इसके अतिरिक्त कंपोस्ट तैयार करने में समुचित ध्यान न देने से इसकी गुणवत्ता भी प्रभावित होती है| जापानी विधि द्वारा कम गोबर और कचरे से चार महीने में ही उत्तम किस्म की कंपोस्ट तैयार की जा सकती है|

उत्तम कंपोस्ट हेतु जापानी विधि

जापानी विधि में गड्ढे के स्थान पर पत्थर ईंट अथवा बांस व अरहर आदि की टहनियों की मदद से 98×3×21/2 फीट का हौज या टंकीनुमा वैट तैयार कर लेते हैं जिसके भीतर तले में सीमेंट, चुने, मिट्टी अथवा प्लास्टिक सी सख्त न रिसने वाला फर्श बना देता हैं जिससे तापमान बहुत अधिक नहीं हो पाता तथा नाइट्रेट व अन्य तत्त्वों का रिसाव भी नहीं होता| इसमें पत्तियों, नर्म टहनियों व चले राख आदि की आधी फीट या एक बिस्ता मोटी तह बिछा देते हैं| इसके ऊपर सूखी पत्तियों, घासों, मूंगफली के छिलकों, खरपतवार आदि की उतनी ही मोटी दूसरी तह बिछा देते हैं| अब इसके ऊपर गोबर, गौमूत्र व बायोगैस स्लरी अथवा इनके पानी में मिश्रण का छिड़काव कर मिट्टी या राख की एक पतली परत बिछा देते हैं| इसके ऊपर हरी घासों, खरपतवार, सनई, ढैंचा, फसल अवशेषों की सामान मोटाई की तीसरी तह डाल देते हैं जो नाइट्रोजन से परिपूर्ण होती हैं| चौथी परत में फास्फोरस के स्रोत के रूप में, हरी खाद के रूप में प्रयुक्त होने वाली तथा दलहनी फसलों की जड़ों, रॉक फास्फेट तथा पोटाश हेतु मदार, धतूरा, टमाटर व तम्बाकू की फसलों के अवशेष, राख अथवा कूक्कूट आदि की खाद की अधिक फीट ऊँची तह जमा देते हैं| इसके ऊपर भी गोबर व बायोगैस स्लरी के घोल की दो तीन बाल्टियों का छिड़काव कर दें जिससे सारी परतें नीचे तक गीली हो जाएँ| धान या बाजरे की भूसे या पुआल की एक पांचवीं तह भी जमाई जा सकती हैं जो कार्बनिक तत्त्व की उत्तम स्रोत होगी तथा सूक्ष्म जीवों को ऊर्जा प्रदान करेगी|

छठी व अंतिम परत में लगभग एक फीट ऊँची गोबर की तह बिछा आकर ऊपर से तालाब की मिट्टी, राख अथवा पुरानी कंपोस्ट का छिड़काव कर देते हैं|

15 दिनों बाद इस मिश्रण को पलट देते हैं फिर हर महीने इसे पलटते हैं| अंतिम बार पलटते समय इसमें 50 से 100 किलो ग्राम रॉक फास्फेट जिप्सम (प्रति टन के हिसाब से)? तथा खली भी मिला देने से कंपोस्ट और अधिक उर्वर हो जाएगी|

जापानी विधि द्वारा तैयार इस कंपोस्ट की गुणवत्ता कार्बनिक पदार्थ की उपलब्धता, उनके उचित मिश्रण आदि पर निर्भर करती हैं इसमें कार्बन व नाइट्रोजन का अनुपात 17.9 से 11. 9 तक होता है|

स्रोत : हलचल, जेवियर समाज सेवा संस्थान, राँची|

चॉकलेट उद्यम से आत्मनिर्भर बनें किसान
चॉकलेट उद्यम से आत्मनिर्भर बनें किसान

देश में दुग्ध और कोको उत्पादन बढ़ने से, चॉकलेट उद्योग निवेशकों की पहली पसंद बन रहा है। पूरी दुनिया में जहां चॉकलेट इंडस्ट्री में ठहराव आ रहा है, वहीं भारत में 13 प्रतिशत की दर से यह उद्योग तेजी से बढ़ रहा है। ऐसे में देश के दुग्ध और कोको उत्पादक किसान चॉकलेट उद्यम लगाकर अपनी आय बढ़ा सकते हैं। किसानों को इसके लिए सरकार की तरपफ से सुविधाएं भी दी जा रही हैं। केंद्र सरकार द्वारा कृषि क्षेत्रा को उच्च प्राथमिकता देते हुए प्रत्यक्ष और अप्रत्यक्ष रूप से योगदान देकर किसानों की आय में बढ़ोतरी करने तथा युवाओं को रोजगार का अवसर प्रदान करने के लिए, स्टार्ट-अप्स को प्रोत्साहित किया जा रहा है।

राष्ट्रीय कृषि विकास योजना के अंतर्गत एक घटक के रूप में, नवाचार और कृषि उद्यमिता विकास कार्यक्रम शुरू किया गया है। इसको वित्तीय सहायता प्रदान करके और ऊष्मायन पारिस्थितिकी तंत्र को पोषित करके, नवाचार और कृषि उद्यमिता को बढ़ावा दिया जा रहा। इन स्टार्ट-अप्स में डेयरी क्षेत्रा को कोको की खेती के साथ जोड़कर चॉकलेट उद्योग लगाने के लिए किसानों को प्रोत्साहित किया जा रहा है। कोको की खेती करने के लिए कोको विकास निदेशालय, भारत सरकार और विभिन्न राज्य सरकारों की तरपफ से राष्ट्रीय कृषि विकास योजना में कोको को शामिल किया गया है।

वाणिज्य और उद्योग मंत्रालय भारत के ट्रेड प्रमोशन काउंसिल ऑफ इंडिया की रिपोर्ट के अनुसार देश में 2 लाख 28 हजार टन चॉकलेट का सालाना उत्पादन हो रहा है। आने वाले वर्षों में देश में 3 लाख ४१ हजार 609 टन चॉकलेट का उत्पादन होने की उम्मीद है।

दुग्ध क्षेत्र से जुड़े वैज्ञानिकों के अनुसार बदलती जीवन शैली, खानपान की बदलती आदतें और गिफ्ट में चॉकलेट देने के बढ़ते चलन के कारण भी यह इंडस्ट्री आगे बढ़ रही है। भारत, चॉकलेट का प्रमुख निर्यातक देश भी बन रहा है। भारत से सउदी अरब, यूएइर्, सिंगापुर, नेपाल और हांगकांग में चॉकलेट निर्यात किया जा रहा है। देश में दुग्ध उत्पादन अधिक होने आरै कोको की खेती बढ़ने से चॉकलेट उद्योग को बढ़ने में आसानी हो रही है। देश में एक नगदी फसल के रूप में कोको किसानों की पसंद बनती जा रही है। ऐसे में काजू और कोको विकास निदेशालय, भारत सरकार, एक योजना बनाकर देश में कोको की खेती बढ़ाने के लिए काम कर रहे हैं। वैज्ञानिकों के अनुसार कोको एक नियार्तोन्मुख फसल है। चॉकलेट में कच्चे माल के रूप में इसका इस्तेमाल होता है। भारत में कोको की खेती केरल, कनार्टक, तमिलनाडु आरै आंध्र प्रदेश में हो रही है। देश में तीन प्रकार की चॉकलेट का उत्पादन हो रहा है, जिसमें व्हाइट, डार्क आरै मिल्क चॉकलेट शामिल हैं। अगर बाजार में बिक्री की हिस्सेदारी के अनुसार देखें तो मिल्क चॉकलेट 75 प्रतिशत हिस्सेदारी के साथ बाजार में प्रथम स्थान पर है। व्हाइट चॉकलेट की 16 प्रतिशत आरै डार्क चॉकलेट की 9 प्रतिशत हिस्सेदारी है। 

कोको की खेती को बढ़ावाकोको (थियोब्राेमा काकाओ एल) एमेजोन मूल की फसल है। यह बीसवीं सदी की शुरूआत में भारत लाई गई थी। काॅफी, चाय आरै रबड़ की तरह कोको को भी देश में बागवानी फसल का दर्जा प्राप्त है। कोको विकास निदेशालय के अनुसार कोको, दक्षिणी अमेरिका की मुख्य फसल है। बहुतायत में इसकी खेती अफ्रीकी भूखंड के उष्णकटिबंधीय इलाके में की जाती है। कोको के एक उष्णकटिबंधीय फसल होने के कारण भारत में इसके विकास की काफी संभावनाएं हैं। देश में इसकी व्यावसायिक खेती 1960 के दशक में शुरू की गई, लेकिन अभी भी देश में कोको के अलग से बागान नहीं हैं। ऐसे में कोको निदेशालय इसके बागान लगाने के लिए भी काम कर रहा है।

आजकल डार्क और शुगर फ्री चॉकलेट की भी मांग तेजी से बढ़ रही है। बाजार में मेडिसिनल और आर्गनिक चॉकलेट की मांग को देखते हुए चॉकलेट उत्पादक इकाइयों ने ऐसेम भी बाजार में उतारना शुरू कर दिए हैं। देश में चॉकलेट का बड़े पमैाने पर उत्पादन होने के बाद भी निर्यात के मामले में अभी भारत शीर्ष पांच देशों में अपनी जगह नहीं बना पाया है। पूरे विश्व में 17.1 प्रतिशत निर्यात के साथ जर्मनी नंबर वन चॉकलेट नियार्तक देश है, वहीं 11 प्रतिशत के साथ बेल्जियम दूसरे, 6.8 प्रतिशत के साथ नीदरलैंड तीसरे, 6.3 प्रतिशत के साथ इटली चौथे और 6.1 प्रतिशत निर्यात के साथ अमेरिका पांचवें स्थान पर है।

ट्रेड प्रमोशन काउंसिल ऑफ इंडिया की रिपोर्ट के अनुसार वर्ष 2025 में भारत में कोको का उत्पादन दोगुना होने के साथ 30 हजार टन होने की उम्मीद है। ऐसे में देश के चॉकलेट उद्योग को बड़ी मात्रा में कच्चे माल के रूप में कोको मिलेगा और भारत चॉकलेट के प्रमुख निर्यातक देशों में शामिल हो जाएगा।

पिछले वर्ष 78000 हैक्टर क्षेत्रफल से 16050 मीट्रिक टन का कोको उत्पादन हुआ था। वाणिज्य एवं उद्योग मंत्रालय, भारत सरकार के अंतगर्त आने वाले कृषि और प्रसंस्करित खाद्य उत्पाद निर्यात विकास प्राधिकरण (एपीडा) की रिपोर्ट के अनुसार देश ने वर्ष 2016-17 के दौरान 1,089.99 करोड़ रुपये मूल्य के 25700.17 मीट्रिक टन कोको उत्पाद का विश्व को निर्यात किया है। 

स्त्राेत : खेती पत्रिका(आईसीएआर), प्रस्तुति-अश्वनी कुमार निगम। 

निजी उद्यमी गारंटी (पीईजी) स्‍कीम
निजी उद्यमी गारंटी (पीईजी) स्‍कीम

भूमिका

विगत कुछ वर्षों के दौरान न्‍यूनतम समर्थन मूल्‍य में वृद्धि  के साथ बेहतर पहुंच के कारण खरीद बढ़ी है। खाद्यान्‍नों की अधिक खरीद के परिणामस्‍वरुप केन्‍द्रीय पूल स्‍टॉक दिनांक 1.4.2008 की स्‍थिति के अनुसार 196.38 लाख टन से बढ़कर दिनांक 1.6.2012 की स्‍थिति के अनुसार 823.17 लाख टन के उच्‍चतम स्‍तर पर पहुंच गया। अत: खाद्यान्‍नों के लिए भंडारण क्षमता को बढ़ाने की आवश्‍कयता महसूस की गई।

यह विभाग कवर्ड एंड प्‍लिन्‍थ (कैप) भंडारण पर निर्भरता कम करने के लिए कवर्ड गोदामों के रुप में  भंडारण क्षमता को बढ़ाने के लिए निजी उद्यमी गारंटी (पीईजी) स्‍कीम नामक एक स्‍कीम कार्यान्‍वित कर रहा है।

वर्ष 2008 में प्रारंभ की गई निजी उद्यमी गारंटी स्‍कीम के अंतर्गत भारतीय खाद्य निगम द्वारा गारंटी देकर किराए पर लेने के लिए सार्वजनिक-निजी-भागीदारी (पीपीपी) पद्धति के अंतर्गत निजी पार्टियों तथा सार्वजनिक क्षेत्र की विभिन्‍न एजेंसियों के माध्‍यम से गोदामों का निर्माण किया जाता है।

निजी पार्टियों के लिए गारंटी की अवधि 10 वर्ष है, जबकि निजी क्षेत्र की एजेंसियों के लिए यह अवधि 9 वर्ष है। निजी पार्टियों के मामले में दो-बोली प्रणाली के अंतर्गत निर्दिष्‍ट शीर्ष एजेंसियों द्वारा राज्‍यवार निविदाएं आमंत्रित की जाती हैं। तकनीकी बोली स्‍तर पर साईटों का निरीक्षण किया जाता है तथा जो साइटें उपयुक्‍त पाई जाती हैं उन्‍हीं से संबंधित बोलियों पर आगे कार्रवाई की जाती है।  सबसे कम बोली लगाने वाले बोलीकर्ताओं को निविदाएं आबंटित की जाती हैं। गैर-रेलवे साइडिंग गोदामों का निर्माण एक वर्ष में किया जाना अपेक्षित है, जबकि रेलवे साइडिंग वाले गोदामों के निर्माण के लिए 2 वर्ष की निर्माण अवधि की अनुमति दी गई है। इस अवधि को निवेशक के अनुरोध पर एक वर्ष और बढ़ाया जा सकता है। गोदाम का निर्माण कार्य पूरा होने के पश्‍चात भारतीय खाद्य निगम तथा शीर्ष एजेंसी की संयुक्‍त समिति द्वारा अंतिम निरीक्षण किया जाता है तथा पूर्ण रुप से तथा विनिर्दिष्‍टयों के अनुसार तैयार गोदामों का अधिग्रहण गारंटी आधार पर किया जाता है।

उद्देश्‍य

भंडारण स्‍थान की कमी को पूरा करने के उद्देश्‍य से गोदामों के निर्माण के लिए स्‍थानों की पहचान भारतीय खाद्य निगम द्वारा राज्‍य स्‍तरीय समितियों की सिफारिशों के आधार पर की गई थी। उपभोक्‍ता क्षेत्रों के लिए भंडारण अंतर का आकलन सार्वजनिक वितरण प्रणाली (पीडीएस) तथा अन्‍य कल्‍याणकारी योजनाओं (ओडब्‍ल्‍यूएस) की चार माह की आवश्‍यकताओं के आधार पर किया जाता है, जबकि खरीद वाले राज्‍यों के संबंध में भंडारण अंतर का आकलन खरीद क्षमता को ध्‍यान में रखते हुए विगत तीन वर्षों में उच्‍चतम स्‍टॉक स्‍तर के आधार पर किया गया है।

स्थिति

तदनुसार, लगभग 200 लाख टन क्षमता के सृजन के लिए 20 राज्यों मे विभिन्न स्थान पर योजना बनाई गई थी। इसमे से 180 लाख टन क्षमता 20 लाख टन क्षमता आधुनिक इस्पात साइलो के निर्माण के लिए है ओर शेष 20 लाख टन पारंपरिक गोदामो की लिए है। प्रत्‍येक  साइलो की क्षमता 25000 अथवा 50000 टन होगी।

दिनाक 30.06.2014 की स्‍थिति के अनुसार 153.16 लाख टन की के गोदामो के निर्माण स्‍वीकृत दी गई है और 120.30 लाख टन का निर्माण कार्य पूरा हो चुका है। साइलो  के लिए बोली दस्तावेज ओर मॉडल रियायत करार को अंतिम रूप दिया जा रहा है। वियाबिलिटी गैप फंडिंग ( वी जी एफ)  ओर गैर – वी जी एफ मोड दोनों के लिए निर्माण सार्वजनिक – निजी – भागीदारी  पद्धति से करने की योजना बनाई जा रही है।

विभिन्‍न मॉडलों की स्‍थिति

साइलोज के संबंध में सार्वजनिक एवं निजी भागीदारी के विभिन्‍न मॉडलों की स्‍थिति का ब्‍यौरा नीचे दिया गया है:-

गैर-व्‍यवहार्यता अंतर वित्‍त पोषण (नॉन-वीजीएफ) पद्धति (17.50 लाख टन):  नवम्‍बर, 2013 में आबंटित निविदाओं को पर्याप्‍त प्रतिक्रिया नहीं मिली थी। बोली दस्‍तावेजों में संशोधन किया जा रहा है। शीघ्र ही नई निविदाएं आमंत्रित की जानी हैं।

व्‍यवहार्यता अंतर वित्‍त पोषण (वीजीएफ) पद्धति (योजना आयोग) (1.50 लाख टन): बोली दस्‍तावेजों को अंतिम रुप दिया जा रहा है। भारतीय खाद्य निगम रेलवे साइडिंग वाले भारतीय खाद्य निगम के गोदामों में से साइटों को शामिल करने की संभावनाएं तलाश रहा है।

व्‍यवहार्यता अंतर वित्‍त पोषण पद्धति (डीईए) (1.00 लाख टन): आर्थिक कार्य विभाग द्वारा बोली दस्‍तावेज तैयार किए जा रहे हैं|

भंडारण गोदामों के निर्माण के लिए योजना स्‍कीम

यह विभाग पूर्वोत्‍तर क्षेत्रों में क्षमता को बढ़ाने के उद्देश्‍य से गोदामों के निर्माण के लिए एक योजना स्‍कीम कार्यान्‍वित कर रहा है। 11वीं पंचवर्षीय योजना के लिए योजना को अंतिम रुप देने के दौरान गोदामों के निर्माण के उद्देश्‍य से स्‍कीम का क्षेत्र हिमाचल प्रदेश, झारखंड, बिहार, उड़ीसा, पश्‍चिम बंगाल, छत्‍तीसगढ़, महाराष्‍ट्र तथा लक्षद्वीप जैसे राज्‍यों तक बढ़ाने का निर्णय लिया गया था।

इसके अलावा, खाद्य और सार्वजनिक वितरण विभाग राज्‍य सरकारों से उचित दर दुकानों तक वितरण करने के लिए भारतीय खाद्य निगम के डिपुओं से एकत्रित खाद्यान्‍नों का भंडारण करने के लिए  राज्‍य सरकारों से ब्‍लाक/तहसील स्‍तर पर मध्‍यवर्ती भंडारण क्षमता का निर्माण करने का अनुरोध कर रहा है। यह लक्षित सार्वजनिक वितरण प्रणाली के लिए आपूर्ति श्रृंखला संभार तंत्र में सुधार करने के लिए आवश्‍यक है। चूंकि मध्‍यवर्ती गोदामों का निर्माण राज्‍य सरकारों की जिम्‍मेवारी है, अत: खाद्य और सार्वजनिक वितरण विभाग पूर्वोत्‍तर राज्‍य सरकारों तथा जम्‍मू और कश्‍मीर सरकार को उनकी कठिन भौगोलिक स्‍थितियों को ध्‍यान में रखते हुए योजना निधि उपलब्‍ध करा रहा है।

इस योजना स्‍कीम के अंतर्गत भूमि के अधिग्रहण तथा गोदामों के निर्माण तथा संबंधित आधारभूत संरचनाओं जैसे रेलवे साइडिंग, विद्युतीकरण, तौल कांटा स्‍थापित करने आदि के लिए भारतीय खाद्य निगम को इक्‍विटी के रुप में निधियां जारी की जाती हैं। पूर्वोत्‍तर क्षेत्र की राज्‍य सरकारों तथा जम्‍मू और कश्‍मीर राज्‍य सरकार को मध्‍यवर्ती गोदामों के निर्माण के लिए अनुदान सहायता के रुप में निधियां जारी की जाती हैं।

12वीं पंचवर्षीय योजना के संबंध में योजना परिव्‍यय

12वीं पंचवर्षीय योजना के संबंध में योजना परिव्‍यय निम्‍नानुसार है:-

क्रम संख्‍या शीर्ष अनुमानित लागत (करोड़ रु0) 11वीं योजना काव्‍यय न किया गया शेष(करोड़ रु0) 12वीं योजना में परिव्‍यय(करोड़ रु0)
1 भारतीय खाद्य निगम द्वारा पूर्वोत्‍तर में 37 स्‍थानों पर गोदामों का निर्माण (2,92,730 टन) 509.76 51.20 458.56
2 भारतीय खाद्य निगम द्वारा 4 अन्‍य राज्‍यों में 9 स्‍थानों पर गोदामों का निर्माण (76,220 टन) 72.14 16.06 56.08
3 पूर्वोत्‍तर राज्‍यों को 74 स्‍थानों पर तात्‍कालिक भंडारण के लिए अनुदान सहायता 14.36 0.00 14.36
4 जम्‍मू और कश्‍मीर को एक स्‍थान पर  तात्‍कालिक भंडारण के लिए अनुदान सहायता। 1.00 0.00 1.00
5 जोड़ 597.26 67.26 530.00

उपलब्‍धियां

वर्ष 2012-13 तथा 2013-14 के दौरान भारतीय खाद्य निगम की भौतिक एवं वित्‍तीय उपलब्‍धियां निम्‍नानुसार हैं:-

वर्ष पूर्वोत्‍तर क्षेत्र अन्‍य राज्‍य जोड़(पूर्वोत्‍तर+अन्‍य राज्‍य)
भौतिक(टन में) वित्‍तीय(करोड़ रुपए में) भौतिक(टन में) वित्‍तीय(करोड़ रुपए में) भौतिक(टन में) वित्‍तीय(करोड़ रुपए में)
2012-13 2,910 27.72 1,160 2.64 4,070 30.36
2013-14 2,500 30.94 20,000 11.02 22,500 41.96
जोड़ 5,410 58.66 21,160 13.66 26,570 72.32

पूर्वोत्‍तर राज्‍यों तथा जम्‍मू और कश्‍मीर मे अनुदान सहायता का उपयोग करते हुए मध्‍यवर्ती भंडारण गोदामों के निर्माण के लिए 78,055 टन क्षमता की कुल 75 परियोजनाएं स्‍वीकृत की गई थी। दिनांक 30.06.2014 की स्‍थिति के अनुसार 33,220 टन क्षमता का कार्य पूरा कर लिया गया है।

पूर्वोत्‍तर राज्‍यों, सिक्‍किम तथा जम्‍मू-कश्‍मीर की राज्‍य सरकारों को अनुदान सहायता

खाद्य और सार्वजनिक वितरण विभाग मध्‍यवर्ती भंडारण गोदामों के निर्माण के लिए पूर्वोत्‍तर राज्‍यों की राज्‍य सरकारों को योजना स्‍कीम के अंतर्गत अनुदान सहातया के रुप में भी निधियां जारी करता है।

दिनांक 1 अक्‍तूबर, 2014 की स्‍थिति के अनुसार जारी निधियों तथा क्षमता निर्माण की स्‍थिति का ब्‍यौरा नीचे दिया गया है:-

दिनांक 1 अक्‍तूबर, 2014 के अनुसार

क्र. सं. राज्‍य का नाम परियोजनाओं की संख्‍या निर्माण की जाने वाली कुल क्षमता (टन में) अनुमानित लागत(करोड़ रु0 में) पहले से जारी निधियां(करोड़ रु0 में) उपयोगिता प्रमाणपत्र प्राप्‍त(करोड़ रु0 में) निर्माण की गई क्षमता (टन में)
1 जम्‍मू और कश्‍मीर 1 6160 3.41 3.41 3.41 6160
2 असम 1 4000 3.52 3.43 1.69
3 मिजोरम 22 17500 14.94 13.30 11.30 8000
4 मेघालय 2 4500 2.07 1.74 1.74 4500
5 सिक्‍किम 1 375 1.15 1.15 0.60
6 त्रिपुरा 31 34000 28.11 17.60 16.94 12000
7 अरुणाचल प्रदेश 11 7680 7.60 6.49 4.71 2560
8 नगालैंड 06 3840 10.25 2.00
जोड़ 75 78055 71.05 49.12 40.39 33220

स्रोत: खाद्य व सार्वजनिक वितरण विभाग।

महात्मा गाँधी राष्‍ट्रीय ग्रामीण रोजगार गारंटी योजना
महात्मा गाँधी राष्‍ट्रीय ग्रामीण रोजगार गारंटी योजना

नरेगा के बारे में

  • राष्‍ट्रीय ग्रामीण रोजगार गारंटी कानून 25 अगस्‍त, 2005 को पारित हुआ। यह कानून हर वित्‍तीय वर्ष में इच्‍छुक ग्रामीण परिवार के किसी भी अकुशल वयस्‍क को अकुशल सार्वजनिक कार्य वैधानिक न्‍यूनतम भत्‍ते पर करने के लिए 100 दिनों की रोजगार की कानूनी गारंटी देता है। भारत सरकार के ग्रामीण विकास मंत्रालय राज्‍य सरकारों के साथ मिलकर इस योजना को क्रियान्‍वित कर रहा है।
  • यह कानून प्राथमिक तौर पर गरीबी रेखा से नीचे रह रहे अर्द्ध या अकुशल ग्रामीण लोगों की क्रय शक्ति को बढ़ाने के उद्देश्‍य के साथ शुरू किया गया। यह देश में अमीर और गरीब के बीच की दूरी को कम करने का प्रयास था। मोटे तौर पर कहें तो काम करने वाले लोगों में एक-तिहाई संख्‍या महिलाओं की होनी चाहिए।
  • ग्रामीण परिवारों के वयस्‍क सदस्‍य अपने नाम, आयु और पते के साथ फोटो ग्राम पंचायत के पास जमा करवाते हैं। ग्राम पंचायत परिवारों की जांच-पड़ताल करने के बाद एक जॉब कार्ड जारी करती है। जॉब कार्ड पर पंजीकृत वयस्‍क सदस्‍य की पूरी जानकारी उसकी फोटो के साथ होती है। पंजीकृत व्‍यक्ति काम के लिए लिखित में आवेदन पंचायत या कार्यक्रम अधिकारी के पास जमा करा सकता है (कम से कम 14 दिन तक लगातार काम के लिए)।
  • पंचायत/कार्यक्रम अधिकारी वैध आवेदन को स्‍वीकार करेगा और आवेदन की पावती तारीख समेत जारी करेगा। काम उपलब्‍ध कराने संबंधी पत्र आवेदक को भेज दिया जाएगा और पंचायत कार्यालय में प्रदर्शित होगा। इच्छुक व्यक्ति को रोजगार पांच किलोमीटर के दायरे के भीतर उपलब्‍ध कराया जाएगा और यदि यह पांच किलोमीटर के दायरे से बाहर होता है, तो उसके बदले में अतिरिक्‍त भत्‍ता दिया जाएगा।

क्रियान्‍वयन की स्थिति

  • वित्‍तीय वर्ष 2006-2007 के दौरान 200 जिलों और 2007-2008 के दौरान 130 जिलों में योजना की शुरुआत‍ हुई।
  • अप्रैल, 2008 में नरेगा का 34 राज्‍यों और केन्‍द्र शासित प्रदेशों के सभी 614 जिलों, 6096 ब्‍लॉकों और 2.65 लाख ग्राम पंचायतों में विस्‍तार किया गया।

महात्मा गाँधीराष्ट्रीय ग्रामीण रोज़गार गारंटी अधिनियम पर सवाल-ज़वाब

अधिनियम के अधीन रोज़गार के लिए कौन आवेदन कर सकता है

ग्रामीण परिवारों के वे सभी व्यस्क सदस्य जिनके पास जॉब कार्ड है, वे आवेदन कर सकते हैं। यद्यपि वह व्यक्ति जो पहले से ही कहीं कार्य कर रहा है, वह भी इस अधिनियम के अंतर्गत अकुशल मज़दूर के रूप में रोजगार की माँग कर सकता है। इस कार्यक्रम में महिलाओं को वरीयता दी जाएगी और कार्यक्रम में एक-तिहाई लाभभोगी महिलाएँ होंगी।

क्या काम के लिए व्यक्तिगत आवेदन जमा किया जा सकता है ?

हाँ, रोजगार प्राप्तकर्त्ता का पंजीकरण परिवार-वार किया जाएगा। परन्तु पंजीकृत परिवार वर्ष में 100 दिन काम पाने के हकदार होंगे। साथ ही, परिवार के व्यक्तिगत सदस्य भी काम पाने के लिए आवेदन कर सकता है।

कोई व्यक्ति कार्य के लिए कैसे आवेदन कर सकता है ?

पंजीकृत व्यस्क, जिसके पास जॉब कार्ड है, एक सादे कागज़ पर आवेदन कर कार्य की माँग कर सकता है। आवेदन ग्राम पंचायत या कार्यक्रम अधिकारी (खंड स्तर पर) को संबोधित कर लिखा गया हो और उसमें आवेदन जमा करने की तिथि की माँग की जा सकती है।

एक व्यक्ति वर्ष में कितने दिन का रोज़गार पा सकता है ?

एक वित्तीय वर्ष में एक परिवार को 100 दिनों तक रोज़गार मिल सकेगा और इसे परिवार के वयस्क सदस्यों के बीच विभाजित किया जाएगा। कार्य की अवधि लगातार 14 दिन होगी लेकिन वह सप्ताह में 6 दिन से अधिक नहीं होगी।

व्यक्ति को रोज़गार की प्राप्ति कब होगी ?

आवेदन जमा करने के 15 दिनों के भीतर या कार्य की मांग के दिन से आवेदक को रोज़गार प्रदान किया जाएगा।

रोज़गार का आवंटन कौन करता है ?

ग्राम पंचायत या कार्यक्रम अधिकारी, जिसे भी प्राधिकृत किया गया हो, वह कार्य का आवंटन करेगा।

कोई व्यक्ति कैसे जान सकेगा कि किसे रोज़गार दिया गया है ?

आवेदन जमा करने के 15 दिनों के भीतर आवेदक को कार्य कब और कहाँ की जानकारी दी जाएगी जिसे ग्राम पंचायत/कार्यक्रम अधिकारी द्वारा पत्र के माध्यम से सूचित किया जाएगा। साथ ही, ग्राम पंचायत के सूचना बोर्ड तथा प्रखंड स्तर पर कार्यक्रम अधिकारी के कार्यालय में सूचना पट पर प्रकाशित की जाएगी जिसमें दिनांक, समय, स्थान की सूचना दी जाएगी।

रोज़गार प्राप्ति के तुरन्त बाद आवेदक को क्या करनी चाहिए ?

आवेदक को जॉब कार्ड के साथ निर्धारित तिथि पर कार्य के लिए उपस्थित होनी चाहिए।

यदि आवेदक कार्य पर रिपोर्ट नहीं करता तो क्या होगा ?

यदि कोई व्यक्ति ग्राम पंचायत या कार्यक्रम अधिकारी द्वारा सूचित किये गये समय से 15 दिनों के भीतर कार्यस्थल पर रिपोर्ट नहीं करता तो वह बेरोज़गारी भत्ते का हकदार नहीं होगा।

क्या ऐसा व्यक्ति कार्य हेतु पुनः आवेदन दे सकता है ?

हाँ।

उसका/उसकी मज़दूरी क्या होगी ?

उसे राज्य में कृषक मज़दूरों हेतु लागू न्यूनतम मज़दूरी प्राप्त होगी।

मज़दूरी का भुगतान किस प्रकार किया जाएगा दैनिक मज़दूरी या ठेका दर ?

अधिनियम के अंतर्गत दोनों ही लागू है। यदि मज़दूरों को ठेका के आधार पर भुगतान किया जाता है तो उसका निर्धारण इस प्रकार किया जाएगा किसी व्यक्ति को सात घंटे तक काम करने के बाद न्यूनतम मज़दूरी प्राप्त हो सके।

मज़दूरी का भुगतान कब किया जाएगा ?

मज़दूरी का भुगतान प्रति सप्ताह किया जाएगा या अन्य मामलों में काम के पूरा होने के 15 दिनों के भीतर। इस मज़दूरी का आँशिक भाग नगद रूप में प्रति दिन भुगतान किया जाएगा।

श्रमिकों को कार्यस्थल पर कौन सी सुविधाएँ उपलब्ध कराई जाएगी ?

श्रमिकों को स्वच्छ पेयजल, बच्चों के लिए शेड, विश्राम के लिए समय, प्राथमिक उपचार बॉक्स के साथ कार्य के दौरान घटित किसी आकस्मिक घटना का सामना करने के लिए अन्य सुविधाएँ उपलब्ध कराई जाएगी।

काम कहाँ दिये जाएंगे ?

आवेदक के निवास से पाँच किमी के भीतर काम उपलब्ध कराये जाएँगे। निवास स्थान से 5 किमी क्षेत्र की परिधि के बाहर काम प्रदान करने की स्थिति में संबंधित व्यक्ति को परिवहन व आजीविका मद में 10 प्रतिशत अतिरिक्त मजदूरी प्रदान की जाएगी। यदि किसी व्यक्ति को 5 किमी की दूरी से हटकर काम करने हेतु आदेश दिया जाता है तो अधिक उम्र के व्यक्ति एवं महिलाओं को उसके गाँव के नजदीक कार्य उपलब्ध कराने में प्राथमिकता दी जाएगी।

कामगारों के लिए क्या प्रावधान है ?

दुर्घटना की स्थिति में  यदि कोई कामगार कार्यस्थल पर कार्य के दौरान घायल होता है तो राज्य सरकार की ओर से वह निःशुल्क चिकित्सा सुविधा पाने का हकदार होगा।

घायल मज़दूर के अस्पताल में भर्ती करवाने पर – संबंधित राज्य सरकार द्वारा संपूर्ण चिकित्सा सुविधा, दवा, अस्पताल में निःशुल्क बेड उपलब्ध कराया जाएगा। साथ ही, घायल व्यक्ति प्रतिदिन कुल मजदूरी राशि का 50 प्रतिशत पाने का भी हकदार होगा

कार्यस्थल पर दुर्घटना के कारण पंजीकृत मजदूर की स्थायी विकलांगता या मृत्यृ हो जाने की स्थिति में  मृत्यृ या पूर्ण विकलाँगता की स्थिति में केन्द्र सरकार द्वारा अधिसूचित राशि या 25 हज़ार रुपये पीड़ित व्यक्ति के परिवार को दी जाएगी।

यदि योग्य व्यक्ति (आवेदनकर्त्ता) को रोज़गार नहीं प्रदान किया जाए तो क्या होगा ?

यदि योग्य आवेदक को माँग पर 15 दिनों के भीतर या फिर जिस दिन से उसे कार्य मिलना था अगर न मिल पाया तो आवेदक को आवेदन प्रस्तुत करने की तिथि से निर्धारित शर्तों और नियमों के अनुसार बेरोज़गारी भत्ता प्रदान किया जाएगा।

भत्ते की दर  पहले 30 दिनों के लिए बेरोज़गारी भत्ते की दर मज़दूरी दर का 25 प्रतिशत होगा और उसके बाद उस वित्तीय वर्ष में परिवार के रोजगार हक को देखते हुए मज़दूरी 50 प्रतिशत दर से दी जाएगी।

किस प्रकार का काम दिया जाएगा ?

स्थायी संपत्ति – योजना का एक महत्वपूर्ण लक्ष्य है कि स्थायी संपत्ति का सृज़न करना और ग्रामीण परिवारों के आज़ीविका साधन आधार को मज़बूत बनाना।

ठेकेदारों द्वारा कार्य निष्पादन की अनुमति नहीं

  1. जल संरक्षण और जल संग्रहण
  2. सूखा बचाव, वन रोपण और वृक्षारोपण
  3. सिंचाई नहरों के साथ सूक्ष्म एवं लघु सिंचाई कार्य।
  4. अनुसूचित जाति/जनजाति समुदाय की भूमि या भूमि सुधार के लाभभोगी की भूमि या भारत सरकार के इंदिरा आवास योजना के लाभभोगी परिवार के सदस्यों की भूमि के लिए सिंचाई की व्यवस्था।
  5. परंपरागत जल स्रोतों का पुनरुद्धार।
  6. भूमि विकास
  7. बाढ़ नियंत्रण तथा सुरक्षा एवं प्रभावित क्षेत्र में जल निकासी की व्यवस्था।
  8. बारहमासी सड़क की सुविधा। सड़क निर्माण में जहाँ कहीं भी आवश्यक हो वहाँ पर पुलिया का निर्माण करना।
  9. राज्य सरकार से परामर्श के बाद केन्द्र सरकार द्वारा अधिसूचित अन्य कोई कार्य।

कार्यक्रम कार्यकर्त्ता क्या करते हैंउसके लिए वे कैसे जवाबदेह है ?

कार्यक्रम कार्यकर्त्ता, निरंतर तथा समवर्ती मूल्यांकन और बाह्य एवं आंतरिक लेखा के माध्यम से अपने कार्य के प्रति ज़वाबदेह होंगे। सामाजिक लेखा परीक्षण की शक्ति ग्रामसभा में निहित होगी और ग्रामसभा द्वारा ग्राम स्तरीय निगरानी समिति का गठन किया जाएगा जो सभी कार्यों की देखरेख करेगा। अधिनियम के उल्लंघन की स्थिति में दोषी व्यक्ति को 1 हज़ार रुपये तक ज़ुर्माना हो सकेगा। इसके अलावे, प्रत्येक जिले में एक शिकायत निपटान तंत्र भी स्थापित की जाएगी।

एमएनआरईजीएस के तहत शामिल क्रियाकलाप

महत्मा गांधी नरेगा की अनुसूची—I के पैरा 1 में उल्लेख किए क्रियाकलाप इस प्रकार हैं:

  • जल संरक्षण तथा जल संभरण;
  • सूखे से बचाव (वन रोपण तथा वृक्षारोपण);
  • सींचाई नहर तथा माइक्रो तथा माइनर सींचाई कार्य;
  • सींचाई सुविधा, बागवानी वन रोपण तथा अनुसूचित जातियों तथा जन-जातियों या बीपीएल परिवारों अथवा भूमि विकास हेतु लाभार्थियों या भारत सरकार की इंदिरा आवास योजना के तहत अथवा कृषि ऋण माफी तथा ऋण राहत योजना 2008 के तहत आने वाले छोटे या सीमांत किसानों की भूमि का विकास करना।
  • पारंपरिक जलाशयों का नवीनीकरण तथा टंकियों का गादनाशन;
  • भूमि विकास;
  • भोजन नियंत्रण तथा सुरक्षा कार्य, जिनमें जल-जमाव वाले इलाकों में जल निकास के कार्य;
  • सभी मौसम में जुड़ाव के लिए ग्रामीण कनेक्टिविटी;
  • भारत निर्माण के तहत निर्माण कार्य, ग्रामीण ज्ञान संसाधन केंद्र के रूप में राजीव गांधी सेवा केंद्र, ग्राम पंचायत स्तर में ग्राम पंचायत भवन (11.11.2009 की तिथि पर दी गई अधिसूचना के अनुरूप) के कार्य;
  • कोई अन्य कार्य जो राज्य सरकार के परामर्श से केंद्र सरकार द्वारा अधिसूचित।

स्रोत :www.pib.nic.in

नरेगा के लिए टॉल फ्री सहायता सेवा

  • नई दिल्‍ली में ग्रामीण विकास मंत्रालय ने नरेगा के अंतर्गत आने वाले परिवारों और अन्‍य के लिए एक राष्‍ट्रीय हेल्‍पलाइन सेवा शुरू की है जिससे ये लोग कानून के तहत अपने अधिकारों के संरक्षण और कानून के समुचित क्रियान्‍वयन व योजना संबंधी मदद ले सकें।
  • टॉल फ्री हेल्‍पलाइन नबंर है: 1800110707

ऑनलाइन जन शिकायत निपटारा प्रणाली

  • नरेगा की वेबसाइट पर ऑनलाइन जन शिकायत निपटारा प्रणाली के जरिए आप अपने क्षेत्र में नरेगा से सम्‍बन्धित मुद्दों पर शिकायत दर्ज कराने में लोगों की मदद कर सकते हैं।
  • अपनी शिकायत दर्ज कराने के लिए- http://nrega.nic.in/statepage.asp?check=pgrपर क्लिक करें, अपने राज्‍य का चुनाव करें और शिकायत दर्ज कराने के लिए निर्देशों का पालन करें।

न्यूनतम मजदूरी दर

केन्द्रीय स्तर पर श्रम की न्यूनतम दर 1 अक्टूबर 2010 को न्यूनतम श्रम अधिनियम 1948 के प्रावधानों के अंतर्गत पुनर्निर्धारित की गई। राज्य स्तर पर श्रम की न्यूनतम दरों का समय-समय पर उपयुक्त सरकारों द्वारा पुनर्निरीक्षण किया जाता है। कृषि क्षेत्रक सहित अनुसूचित रोजगारों के लिए निर्धारित न्यूनतम श्रम संगठित और गैर-संगठित क्षेत्रकों पर भी लागू होती है।
सभी अनुसूचित रोजगारों में और साथ ही केन्द्रीय और राज्य स्तर पर कृषि के अनुसूचित रोजगार में लगे हुए अप्रशिक्षित श्रमिकों के लिए श्रम की न्यूनतम दरों पर उपलब्ध नवीनतम जानकारी को दर्शाने वाला एक विवरण इस प्रकार है:

(रु. प्रतिदिन)
क्रम सं. राज्य / संघीय क्षेत्र का नाम सभी अनुसूचित रोजगारोंमें अप्रशिक्षित श्रमिक अप्रशिक्षित कृषि श्रमिक
1 2 3 4
A केन्द्रीय स्तर* 146.00-163.00 146.00 – 163.00
B राज्य स्तर    
1 आन्ध्रप्रदेश 69.00 112.00
2 अरुणाचल प्रदेश 134.62 134.62
3 असम 66.50 100.00
4 बिहार 109.12 114.00
5 छत्तीसगढ़ 100.00 100.00
6 गोआ 150.00 157.00
7 गुजरात 100.00 100.00
8 हरियाणा 167.23 167.23
9 हिमाचल प्रदेश 110.00 110.00
10 जम्मू और कश्मीर 110.00 110.00
11 झारखंड 111.00 111.00
12 कर्नाटक 72.94 133.80
13 केरल 100.00 150.00 (हल्के श्रम के लिए)
      200.00 (कठिन श्रम के लिए)
14 मध्यप्रदेश 110.00 110.00
15 महाराष्ट्र# 90.65 100.00 – 120.00
16 मणिपुर 81.40 81.40
17 मेघालय 100.00 100.00
18 मिजोरम 132.00 132.00
19 नागालैंड 80.00 80.00
20 उड़ीसा 90.00 90.00
21 पंजाब 127.25(भोजन सहित) 127.25 (भोजन सहित)
142.68 (बिना भोजन के) 142.68 (बिना भोजन के)
22 राजस्थान 81.00 100.00
23 सिक्किम 100.00
24 तमिलनाडु 87.60 100.00
25 त्रिपुरा 81.54 100.00
26 उत्तरप्रदेश 100.00 100.00
27 उत्तराखंड 91.98 113.68
28 प. बंगाल 96.00 96.00
29 अन्दमान और निकोबार द्वीपसमूह    
अन्दमान 156.00 156.00
निकोबार 167.00 167.00
30 चंडीगढ़ 170.44 170.44
31 दादरा और नगर हवेली 130.40 130.40
32 दमन और दीव 126.40
33 दिल्ली 203.00 203.00
34 लक्षद्वीप 147.40
35 पुदुचेरी    
पुदुचेरी/करैकल 100.00 100.00 (6 घंटे के लिए)
माहे 120.00 (8 घंटे में महिलाओं
द्वारा किए हल्के श्रम के लिए)
160.00 (पुरुषों द्वारा 8
घंटे में किए कठिन श्रम के लिए)
* विभिन्न क्षेत्रों के अंतर्गत।   # विभिन्न मंडलों के अंतर्गत।

अधिनियम को दो स्तरों पर लागू किया जाना है। केन्द्रीय स्तर पर मुख्य केन्द्रीय श्रम आयुक्त के निरीक्षण अधिकारियों द्वारा अधिनियम का प्रवर्तन सुनिश्चित किया जाता है। राज्य स्तर पर इसे राज्य प्रवर्तन तंत्र द्वारा सुनिश्चित किया जाता है। वे नियमित तौर पर निरीक्षण करते हैं और भुगतान नहीं किए जाने, अथवा न्यूनतम श्रम से कम भुगतान किए जाने की स्थिति में वे नियोक्ताओं को उचित भुगतान का निर्देश देते हैं। नियोक्ताओं द्वारा इसके निर्देश नहीं माने जाने पर दोषी नियोक्ताओं के विरुद्ध अधिनियम की धारा 22 के अनुसार दंडात्मक प्रक्रिया आरंभ की जाती है।

राष्ट्रीय ग्रामीण रोज़गार गारंटी योजना संबंधी पूरी जानकारी करने के लिए यहाँ क्लिक करें।

कृषि क्लीनिक और कृषि व्यापार केंद्र योजना
कृषि क्लीनिक और कृषि व्यापार केंद्र योजना

योजना के बारे में

  • भारत सरकार के कृषि मंत्रालय ने राष्ट्रीय कृषि और ग्रामीण विकास बैंक (नाबार्ड) तथा मैनेज के सहयोग से यह योजना आरंभ की है, ताकि देश भर के किसानों तक कृषि के बेहतर तरीके पहुंचाये जा सकें। इस कार्यक्रम का उद्देश्य कृषि स्नातकों की बड़ी संख्या में उपलब्ध विशेषज्ञता का सदुपयोग है। आप नये स्नातक हैं या नहीं अथवा नियोजित हैं या नहीं, इस बात को ध्यान में रखे बिना आप अपना कृषि क्लीनिक या कृषि व्यापार केंद्र स्थापित कर सकते हैं और किसानों की बड़ी संख्या को पेशेवर प्रसार सेवाएं मुहैया करा सकते हैं।
  • इस कार्यक्रम के प्रति समर्पित रह कर सरकार अब कृषि और कृषि से संबंधित अन्य विषयों, जैसे बागवानी, रेशम उत्पादन, पशुपालन, वानिकी, गव्य पालन, मुर्गीपालन तथा मत्स्य पालन में स्नातकों को आरंभिक प्रशिक्षण भी दे रही है। प्रशिक्षण प्राप्त करनेवाले स्नातक उद्यम के लिए विशेष आरंभिक ऋण के लिए आवेदन भी कर सकते हैं।

उद्देश्य

सरकार की प्रसार प्रणाली के प्रयासों का पूरक बनना
जरूरतमंद किसानों को आपूर्ति और सेवाओं के पूरक स्रोत उपलब्ध कराना
कृषि स्नातकों को कृषि क्षेत्र में नये उभरते क्षेत्रों में लाभदायक नियोजन उपलब्ध कराना

परिकल्पना

कृषि क्लीनिक – कृषि क्लीनिक की परिकल्पना किसानों को खेती, फसलों के प्रकार, तकनीकी प्रसार, कीड़ों और बीमारियों से फसलों की सुरक्षा, बाजार की स्थिति, बाजार में फसलों की कीमत और पशुओं के स्वास्थ्य संबंधी विषयों पर विशेषज्ञ सेवाएं उपलब्ध कराने के उद्देश्य से की गयी है, जिससे फसलों या पशुओं की उत्पादकता बढ़ सके।

कृषि व्यापार केंद्र– कृषि व्यापार केंद्र की परिकल्पना आवश्यक सामग्री की आपूर्ति, किराये पर कृषि उपकरणों और अन्य सेवाओं की आपूर्ति के लिए की गयी है।
उद्यम को लाभदायक बनाने के लिए कृषि स्नातक कृषि क्लीनिक या कृषि व्यापार केंद्र के साथ खेती भी कर सकते हैं।

पात्रता

यह योजना कृषि स्नातकों या कृषि से संबंधित अन्य विषयों, जैसे बागवानी, रेशम उत्पादन, पशुपालन, वानिकी, गव्य पालन, मुर्गीपालन तथा मत्स्य पालन में स्नातकों के लिए खुली है।

परियोजना गतिविधियां

  • मृदा और जल गुणवत्ता सह इनपुट जांच प्रयोगशाला (आणविक संग्रहक स्पेक्ट्रो फोटोमीटर सहित)
  • कीटों पर नजर, उपचार और नियंत्रण सेवाएं
  • लघु सिंचाई प्रणाली (स्प्रिंलकर और ड्रिप समेत) के उपकरणों तथा अन्य कृषि उपकरणों के रख-रखाव, मरम्मत तथा किराये पर देना
  • ऊपर दी गई तीनों गतिविधियों (समूह गतिविधि) समेत कृषि सेवा केंद्र
  • बीज प्रसंस्करण इकाई
  • पौध टिश्यू कल्चर प्रयोगशाला और ठोसपरक इकाई के माध्यम से लघु प्रचालन
  • वर्मी कल्चर इकाइयों की स्थापना, जैव उर्वरकों, जैव कीटनाशकों तथा जैव नियंत्रक उपायों का उत्पादन
  • मधुमक्खी पालन और मधु तथा मक्खी के उत्पादों की प्रसंस्करण इकाई स्थापित करना
  • प्रसार परामर्शदातृ सेवाओं की व्यवस्था
  • मत्स्य पालन के लिए पालनगृहों और मत्स्य उत्पादन का निर्माण
  • मवेशियों के स्वास्थ्य की देखभाल के लिए पशु चिकित्सालयों का निर्माण और  फ्रोजेन सीमेन बैंक तथा द्रवीकृत नाइट्रोजन आपूर्ति की व्यवस्था
  • कृषि से संबंधित विभिन्न पोर्टलों तक पहुंच स्थापित करने के लिए ग्रामीण क्षेत्रों में सूचना तकनीकी कियोस्क की स्थापना
  • चारा प्रसंस्करण और जांच इकाई
  • मूल्य वर्द्धन केंद्र
  • खेत स्तर से लेकर ऊपर तक शीतल चेन की स्थापना (समूह गतिविधि)
  • प्रसंस्करित कृषि उत्पादों के लिए खुदरा व्यापार केंद्र
  • कृषि की निवेश (इनपुट) और निर्गम (आउटपुट) के व्यापार के लिए ग्रामीण विपणन विक्रेता

उपरोक्त लाभप्रद गतिविधियों में से कोई दो या अधिक  के साथ स्नातकों द्वारा चयनित कोई अन्य लाभप्रद गतिविधि, जो बैंक को स्वीकार हो

परियोजना लागत और कवरेज

कोई भी कृषि स्नातक यह परियोजना निजी या संयुक्त अथवा समूह के आधार पर ले सकता है। व्यक्तिगत आधार पर ली गई परियोजना की अधिकतम सीमा 10 लाख रुपये है, जबकि सामूहिक आधार की परियोजना की अधिकतम सीमा 50 लाख है। समूह सामान्य तौर पर पांच का हो सकता है, जिसमें से एक  प्रबंधन का स्नातक हो अथवा  उसके पास व्यापार विकास तथा प्रबंधन का अनुभव हो।

सीमांत धन (डाउन पेमेंट) – भारतीय रिजर्व बैंक के नियमों के अनुरूप

10 हजार रुपये तक कोई मार्जिन नहीं
10 हजार रुपये से अधिक परियोजना लागत का 15 से 25 प्रतिशत

ब्याज दर
वित्त प्रदाता बैंकों द्वारा अंतिम लाभुक से वसूली जानेवाली ब्याज दर का विवरण नीचे दिया गया है-

अंतिम लाभुक तक ब्याज दर  
वाणिज्यिक बैंक क्षेत्रीय ग्रामीण बैंक सहकारी बैंक  
25 हजार रुपये तक बैंक द्वारा निर्धारित पर बैंक के पीएलआर का अधिकतम बैंक द्वारा निर्धारित एससीबी द्वारा निर्धारित, पर न्यूनतम 12 प्रतिशत
25 हजार से अधिक  व दो लाख तक वही वही वही
दो लाख से अधिक बैंक द्वारा निर्धारित वही वही

पुनर्भुगतान

ऋण की अवधि 5 से 10 साल के लिए गतिविधि पर आधारित होगी। पुनर्भुगतान अवधि में कृपा अवधि भी शामिल हो सकती है, जिसका फैसला वित्त प्रदाता बैंक अपनी नीतियों के अनुसार करेंगे और जिसकी अधिकतम अवधि दो साल होगी।

ऋण धारकों का चयन
ऋण धारकों और परियोजना स्थलों का चयन बैंकों द्वारा कृषि विश्वविद्यालयों या कृषि विज्ञान केंद्र या राज्य के कृषि विभाग से परामर्श कर उनके संचालन क्षेत्र में किया जा सकता है

ग्रामीण उद्योग समूहों के प्रचार कार्यक्रम
ग्रामीण उद्योग समूहों के प्रचार कार्यक्रम

खादी और ग्रामोद्योग के लिए ग्रामीण उद्योग सेवा केंद्र (आरआईएससी)

उद्देश्‍य

  • समूह में खादी और ग्रामोद्योग गतिविधियां उपलब्‍ध कराना
  • ग्रामीण समूहों को कच्‍चा माल समर्थन, कौशल उन्‍नयन, प्रशिक्षण, गुणवत्‍ता नियंत्रण, परीक्षण सुविधा, विपणन प्रचार, डिजाइन और उत्‍पाद विकास जैसी सेवाएं उपलब्‍ध कराना।

योजना

‘ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र’ सामान्‍य सुविधा है जिसका उद्देश्‍य ढांचागत सहायता और स्‍थानीय इकाइयों को अपनी उत्‍पादन क्षमता, कौशल उन्‍नयन और बाजार प्रसार जैसी जरूरी सेवाएं उपलब्‍ध कराना है।

ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र (आरआईएससी) को निम्‍नलिखित सेवाओं में से एक को कवर करना चाहिए-
(क) उत्‍पाद की गुणवत्‍ता सुनिश्चित करने के लिए स्‍थापित प्रयोगशा‍लाओं द्वारा परीक्षण सुविधा उपलब्‍ध कराना।
(ख) उत्‍पाद में मूल्‍य संवर्द्धन या उत्‍पादन क्षमता बढ़ाने के लिए सुविधा के तौर पर स्‍थानीय समूहों/कलाकारों द्वारा प्रयोग की जा सकने वाली सामान्‍य अच्‍छी मशीनरी/उपकरण उपलब्‍ध कराना
(ग) अपने उत्‍पादों के बेहतर विपणन के लिए स्‍थानीय समूहों/कलाकारों को आकर्षक और उपयुक्‍त पैकेजिंग सुविधा और मशीनरी उपलब्‍ध कराना।उपर्युक्‍त सुविधाओं के अलावा आरआईएससी निम्‍नलिखित सेवाएं भी प्रदान कराता है:

  1. आय को बढ़ाने के लिए कलाकारों के कौशल के उन्‍नयन के लिए प्रशिक्षण सुविधा उपलब्‍ध कराना।
  2. ग्रामीण विनिर्माण इकाइयों के मूल्‍य संवर्द्धन के लिए विशेषज्ञों/एजेंसियों के साथ सलाह-मशविरा कर नए डिजाइन या नए उत्‍पाद, उत्‍पाद में विविधता उपलब्‍ध कराना।
  3. मौसम पर निर्भर कच्‍चा माल उपलब्‍ध कराना।
  4. उत्‍पाद का कैटलॉग तैयार करना।

क्रियान्‍वयन एजेंसियां

  • केवीआईसी और राज्‍य स्‍तरीय केवीआईबी।
  • राष्‍ट्रीय स्‍तर/राज्‍य स्‍तर के खादी और ग्रामोद्योग संघ
  • केवीआईसी और केवीआईबी से मान्‍यता प्राप्‍त खादी और ग्रामोद्योग संस्‍थान
  • केवीआईसी की काली सूची को छोड़कर राज्‍य मंत्रालय/केन्‍द्रीय मंत्रालय, कपार्ट, नाबार्ड और संयुक्‍त राष्‍ट्र की एजेंसियों द्वारा वित्‍तीय सहायता प्राप्‍त कम से कम किन्‍हीं तीन परियोजनाओं में ग्रामीण दस्‍तकारों के विकास सम्‍ब‍न्‍धी कार्यक्रम के क्रियान्‍वयन में जो एनजीओ काम कर चुके हैं।

आरआईएससी के अंतर्गत आने वाले उद्योग

  • खादी और पॉली वस्‍त्र
  • हर्बल उत्‍पाद- कॉस्‍मैटिक्‍स और दवाइयां
  • खाद्य तेल
  • डिटर्जेंट और साबुन
  • शहद
  • हाथ से बना हुआ कागज
  • खाद्य प्रसंस्‍करण
  • जैव-उर्वरक/जैव-कीटनाशक/जैव खाद
  • मिट्टी के बर्तन
  • चमड़ा उद्योग
  • लकड़ी का काम
  • काली सूची में आने वाले उद्योगों को छोड़कर सभी ग्रामोद्योग

वित्‍तीय मॉडल

1. 25 लाख रुपये तक की गतिविधि के लिए

उत्‍तर पूर्वी राज्‍य अन्‍य क्षेत्र
(क) केवीआईसी की हिस्‍सेदारी 80% 75%
(ख) अपना योगदान 20% 25%

2. पांच लाख रुपये तक की गतिविधि के लिए

वित्‍तीय मॉडल उत्‍तर पूर्वी राज्‍य अन्‍य क्षेत्र
(क) केवीआईसी की हिस्‍सेदारी 90% 75%
(ख) अपना योगदान या बैंक /वित्‍तीय संस्‍थान से लोन 10% 25%

उत्‍तरी पूर्वी राज्‍यों के मामले में 5 लाख तक की परियोजना लागत के लिए परियोजना की 90 फीसदी लागत केवीआईसी द्वारा उपलब्‍ध करवाई जाएगी।

वित्‍तीय सहायता के नियम

1. 25 लाख रुपये तक की गतिविधि के लिए

1 कौशल उन्‍नयन और प्रशिक्षण और/या उत्‍पाद सूची (पहले ही कौशल उन्‍नयन प्रशिक्षण आदि उपलब्‍ध कराया जाएगा) परियोजना लागत का अधिकतम 5 फीसदी
2 क्रियान्‍वयन पूर्व और मंजूरी के बाद के खर्च परियोजना लागत का अधिकतम 5 फीसदी
3 निर्माण/ढांचा (क्रियान्‍वयन एजेंसी के पास अपनी भूमि होनी चाहिए, क्रियान्‍वयन एजेंसी के पास अपनी तैयार इमारत के मामले में परियोजना लागत का 15 फीसदी कम हो जाएगा) उपयुक्‍त प्राधिकरण द्वारा मूल्‍यांकन के अधीन। परियोजना लागत का अधिकतम 15 फीसदी
4 विनिर्माण और/या परीक्षण सुविधा के लिए संयंत्र और मशीनरी तथा पैकेजिंग (समझौते के मुताबिक पूर्ण पंजीकरण प्राप्‍त मशीनरी विनिर्माता/आपूर्तिकर्ता जिसके पास संस्‍थान/फेडरेशन से मान्‍यता प्राप्‍त बिक्री कर संख्‍या हो, उसे मशीनरी जारी की जानी चाहिए परियोजना लागत का अधिकतम 50 फीसदी 
5 कच्‍चा माल/नया डिजाइन, उत्‍पाद विविधीकरण आदि परियोजना लागत का अधिकतम 25 फीसदी

नोटः (परियोजना लागत में भूमि का मूल्‍य शामिल किया जाना चाहिए)

लाख रुपये तक की गतिविधि के लिए

नीचे दिए गए नियमों के मुता‍बिक वित्‍तीय सहायता होनी चाहिए-

निर्माण/ढांचा परियोजना लागत का अधिकतम 15 फीसदी
संयंत्र और विनिर्माण के लिए मशीनरी और/या परीक्षण सुविधा और पैकेजिंग परियोजना लागत का अधिकतम 50 फीसदी
कच्‍चा माल/नया डिजाइन, उत्‍पाद विविधीकरण, आदि परियोजना लागत का अधिकतम 25 फीसदी
कौशल उन्‍नयन और प्रशिक्षण और/या उत्‍पाद सूची परियोजना लागत का अधिकतम 10 फीसदी

नोटः हालांकि कग और घ में दी गई राशि को जरूरत के हिसाब से कम किया जा सकता है।

वित्‍तीय सहायता के लिए प्रक्रिया

(1) 25 लाख रुपये तक की गतिविधि के लिए राज्‍य/प्रखंड अधिकारियों की परिवीक्षा समिति

25 लाख रुपये तक के ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र (आरआईएससी) की स्‍थापना और अनुदान के उद्देश्‍य के लिए राज्‍य/प्रखंड स्‍तरीय गठित की गई समिति द्वारा परियोजना प्रस्‍ताव की सिफारिश में निम्‍‍नलिखित शामिल होंगे।

(1) राज्‍य सरकार के सम्‍बन्धित निदेशक या उनके प्रतिनिधि लेकिन अतिरिक्‍त निदेशक के पद से नीचे के नहीं सदस्‍य
(2) सम्‍बन्धित राज्‍य केवीआई बोर्ड के सीईओ सदस्‍य
(3) राज्‍य/प्रखंड में बड़े बैंक के प्रतिनिधि सदस्‍य
(4) नाबार्ड के प्रतिनिधि सदस्‍य
(5) राज्‍य में अधिकतम कारोबार करने वाले केवीआई संस्‍थान के सचिव सदस्‍य
(6) एस एंड टी के प्रतिनिधि जो राज्‍य के करीब हों सदस्‍य
7) राज्‍य निदेशक, केवीआईसी सदस्‍य

शर्तें और संदर्भ:

  1. समिति संस्‍थान की क्रियान्‍वयन क्षमता का मूल्‍यांकन करेगी।
  2. समिति परियोजना की व्‍यावसायिक और तकनीकी संभावनाओं को जांचेगी।
  3. ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र में कार्यक्रम के निष्‍पादन का नियंत्रण और मूल्‍यांकन।

तकनीकी संभाव्‍यता

परियोजना की संभाव्‍यता का केवीआईसी/इंजीनियरिंग कॉलेज/कृषि कॉलेज, विश्‍वविद्यालय/पॉलिटेक्निक के तकनीकी इंटरफेस द्वारा अध्‍ययन किया जा सकता है। इस अध्‍ययन की लागत क्रियान्‍वयन पूर्व खर्चों में जोड़ी जा सकती है अथवा इसके लिए किसी विशेषज्ञ को शामिल किया जा सकता है जिसके पास पर्याप्‍त तकनीकी ज्ञान हो।

अनुदान का तरीका

एक बार जब 25 लाख रुपये तक की परियोजना के राज्‍य स्‍तरीय मूल्‍यांकन समिति द्वारा मंजूर कर लिया जाता है, तो राज्‍य निदेशक द्वारा उसे मुख्‍यालय के सम्‍बन्धित कार्यक्रम निदेशक को अग्रसारित कर दिया जाता है जो मामले के मुताबिक उसे एसएफसी खादी या ग्रामोद्योग के समक्ष अंतिम मंजूरी के लिए रखेगा।

अनुदान का आवंटन

परियोजना के लिए मंजूर राशि को लाभार्थी संस्‍थान को तीन किस्‍तों में दिया जाएगा और ऐसे संस्‍थान को अपनी हिस्‍सेदारी को खर्च करने के बाद किया जाएगा।

1 संस्‍थान को कौशल उन्‍नयन और प्रशिक्षण और/या उत्‍पाद सूची के लिए संस्‍थान को अपनी तरफ से परियोजना के स्‍टाफ ऑपरेशन के लिए जरूरी प्रशिक्षण देना होगा जो उसके अपने खर्चों से होगा परियोजना लागत का अधिकतम 10 फीसदी 
2 क्रियान्‍वयन पूर्व और मंजूरी के बाद के खर्च।
परियोजना रिपोर्ट आदि की तैयारी, आपात स्थिति, परिवहन, विविध खर्चे में लगने वाली लागत को संस्‍थान खुद खर्च करता है।
परियोजना लागत का अधिकतम 5 फीसदी
3 निर्माण/ढांचा (क्रियान्‍वयन एजेंसी के पास अपनी भूमि होनी चाहिए, क्रियान्‍वयन एजेंसी के पास अपनी तैयार इमारत के मामले में परियोजना लागत का 15 फीसदी कम हो जाएगा) उपयुक्‍त प्राधिकरण द्वारा मूल्‍यांकन के अधीन। परियोजना लागत का अधिकतम 15 फीसदी 
4 विनिर्माण और/या परीक्षण सुविधा के लिए संयंत्र और मशीनरी तथा पैकेजिंग (समझौते के मुताबिक पूर्ण पंजीकरण प्राप्‍त मशीनरी विनिर्माता/आपूर्तिकर्ता जिसके पास संस्‍थान/संघ से मान्‍यता प्राप्‍त बिक्री कर संख्‍या हो, उसे मशीनरी जारी की जानी चाहिए परियोजना लागत का न्‍यूनतम 50 फीसदी 
5 कच्‍चा माल/नया डिजाइन, उत्‍पाद विविधीकरण आदि। परियोजना लागत का अधिकतम 25 फीसदी 

नोटः

  1. अपवाद मामलों में 1 और 4 के तहत दी गई हिस्‍सेदारी को बदला जा सकता है, जैसा कि राज्‍य/प्रखंड मंजूरी समिति के अधीन होगा।
  2. फील्‍ड अधिकारियों की संभावित रिपोर्ट के आधार पर पहली किस्‍त जारी की जाएगी और उसके बाद की किस्‍त सम्‍बन्धित राज्‍य/प्रखंड अधिकारी द्वारा पहली किस्‍त के प्रयोग के पर्यवेक्षण के आधार पर और राज्‍य/क्षेत्रीय निदेशक की पुष्टि द्वारा जारी की जाएगी।

क्रियान्‍वयन की औपचारिकताएं

  • ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र स्‍थापित करने के उद्देश्‍य के लिए यह सुनिश्चित कर लिया जाना चाहिए कि लाभ प्राप्‍त दस्‍तकारों/ग्रामीण उद्योग इकाइयों की संख्‍या 125 दस्‍तकारों/25 आरईजीपी इकाइयों/ग्रामोद्योग संस्‍थानों/25 लाख रुपये तक की परियोजना के लिए सोसायटियों से कम नहीं होनी चाहिए
  • क्रियान्‍वयन एजेंसी/संस्‍थान के पास अपनी जमीन होनी चाहिए जहां ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र स्‍थापित किया जाना है
  • परियोजना की स्‍थापना की अवधि छह महीने से अधिक नहीं होनी चाहिए
  • ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र की स्‍थापना के लिए क्रियान्‍वयन एजेंसी प्रस्‍ताव के जमा करने के बाद ऊपर दिए गए दिशा-निर्देशों के मुताबिक तकनीकी संभाव्‍यता के साथ राज्‍य स्‍तरीय समिति के सामने अपनी सिफारिशों के साथ उनके प्रस्‍ताव को रखेगी।
  • राज्‍य/क्षेत्रीय निदेशक से समय-समय पर प्राप्‍त की गई कार्य रिपोर्ट की प्रगति और परियोजना की गतिविधि के आधार पर और खासकर परियोजना के समय के भीतर पूरा कर लिए जाने के आधार पर भी अनुदान जारी किए जाएंगे।
  • जिस राज्‍य में परियोजना स्थित है, उस राज्‍य के सम्‍बन्धित राज्‍य/क्षेत्रीय निदेशक परियोजना के समय पर पूरा होने और नियंत्रण और मूल्‍यांकन को सुनिश्चित करेगा।
  • परियोजना की स्‍थापना के लिए राज्‍य स्‍तरीय समिति द्वारा मंजूरी लेने के बाद राज्‍य/क्षेत्रीय निदेशक आयोग के केन्‍द्रीय कार्यालय में सम्‍बन्धित उद्योग कार्यक्रम निदेशकों को इसके बारे में बताएगा।

पर्यवेक्षण

  • आयोग का राज्‍य/क्षेत्रीय कार्यालय परियोजना के आरआईएससी के आधार के अनुसार चलने को सुनिश्चित करने के लिए समय-समय पर पर्यवेक्षण करेगा।
  • सम्‍बन्धित उद्योग/कार्यक्रम निदेशक परियोजना की स्‍था‍पना और उसके चालू होने पर एक बार पर्यवेक्षण करेगा।
  • वीआईसी महानिदेशालय परियोजना के शुरू होने के एक साल बाद शारीरिक जांच का प्रबंध करेगा।

पांच लाख रुपये तक की गतिविधि के लिए

पांच लाख रुपये तक के ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र (आरआईएससी) की स्‍थापना और अनुदान के उद्देश्‍य के लिए राज्‍य/प्रखंड स्‍तरीय गठित की गई समिति द्वारा परियोजना प्रस्‍ताव की मंजूरी में निम्‍‍नलिखित शामिल होंगे।

(1) राज्‍य सरकार के सम्‍बन्धित निदेशक या उनके प्रतिनिधि लेकिन अतिरिक्‍त निदेशक के पद से नीचे के नहीं सदस्‍य
(2) सम्‍बन्धित राज्‍य केवीआई बोर्ड के सीईओ सदस्‍य
(3) राज्‍य/प्रखंड में बड़े बैंक के प्रतिनिधि सदस्‍य
(4) नाबार्ड के प्रतिनिधि सदस्‍य
(5) राज्‍य में अधिकतम कारोबार करने वाले केवीआई संस्‍थान के सचिव सदस्‍य
(6) एस एंड टी के प्रतिनिधि जो राज्‍य के करीब हों सदस्‍य
(7) राज्‍य निदेशक, केवीआईसी संयोजक

शर्तें और संदर्भ:

  1. समिति संस्‍थान की क्रियान्‍वयन क्षमता का मूल्‍यांकन करेगी।
  2. समिति परियोजना की व्‍यावसायिक संभाव्‍यता को जांचेगी।
  3. पांच लाख रुपये तक की परियोजना की मंजूरी।
  4. ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र में

अनुदान का आवंटन

समिति द्वारा प्रस्‍ताव की मंजूरी के बाद राज्‍य/क्षेत्रीय निदेशकों द्वारा अनुदान दो किस्‍तों में जारी किया जाएगा। परियोजना के लिए पहली किस्‍त केवीआईसी की राशि का 50 फीसदी होगा। दूसरी और अंतिम किस्‍त केवीआईसी द्वारा राशि जारी किए जाने के बाद ही की जाएगी और संस्‍थान का 50 फीसदी शेयर इस्‍तेमाल किया जाएगा।

परिचालन और कार्यक्रम का क्रियान्‍वयन

  • पांच लाख रुपये तक की परियोजना के लिए ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र की स्‍थापना के उद्देश्‍य के लिए दस्‍तकारों/ग्रामीण उद्योग इकाइयों की संख्‍या 25 दस्‍तकारों या 5 आरईजीपी इकाइयों/ग्रामीण उद्योग संस्‍थानों/सोसायटी से कम नहीं होनी चाहिए।
  • क्रियान्‍वय एजेंसी/संस्‍था के पास अपनी खुद की जमीन होनी चाहिए जहां ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र को स्‍थापित किया जाएगा।
  • परियोजना की स्‍थापना की अवधि छह महीने से अधिक नहीं होनी चाहिए।
  • ग्रामीण उद्योग सेवा केन्‍द्र की स्‍थापना के लिए क्रियान्‍वयन एजेंसी द्वारा प्रस्‍ताव के जमा करने के बाद राज्‍य/क्षेत्रीय निदेशक तकनीकी संभाव्‍यता को देखेगा और राज्‍य स्‍तरीय समिति के सामने अपनी सिफारिशों के साथ उनके प्रस्‍ताव को रखेगा। तकनीकी संभाव्‍यता डीआईसी या राज्‍य कार्यालय या राज्‍य बोर्ड द्वारा की जा सकती है।
  • राज्‍य/क्षेत्रीय निदेशक से समय-समय पर प्राप्‍त की गई कार्य रिपोर्ट की प्रगति और परियोजना की गतिविधि के आधार पर और खासकर परियोजना के समय के भीतर पूरा कर लिए जाने के आधार पर भी अनुदान जारी किए जाएंगे।
  • जिस राज्‍य में परियोजना स्थित है, उस राज्‍य के सम्‍बन्धित राज्‍य/प्रखंड निदेशक परियोजना के समय पर पूरा होने और नियंत्रण और मूल्‍यांकन को सुनिश्चित करेगा।
  • परियोजना की स्‍थापना के लिए राज्‍य स्‍तरीय समिति द्वारा मंजूरी लेने के बाद राज्‍य/प्रखंड निदेशक आयोग के केन्‍द्रीय कार्यालय में सम्‍बन्धित उद्योग कार्यक्रम निदेशकों को इसके बारे में बताएगा।

कार्यक्रम कार्यान्‍वयन के चरण (5 लाख रुपये से 25 लाख तक)

  • समूहों को पहचानना
  • क्‍लस्‍टर डेवलपमेंट एजेंसी का चयन
  • एक विशेषज्ञ या एक विशेषज्ञता प्राप्‍त एजेंसी द्वारा तकनीकी संभाव्‍यता की जांच
  • परियोजना का सूत्रीकरण
  • परियोजना की स्‍वीकृति‍ और अनुदान की मंजूरी
  • पर्यवेक्षण और मूल्‍यांकन

प्रधानमंत्री रोजगार सृजन कार्यक्रम (PMEGP)
प्रधानमंत्री रोजगार सृजन कार्यक्रम (PMEGP)

प्रधानमंत्री रोजगार सृजन कार्यक्रम (पीएमईजीपी) भारत सरकार का सब्सिडी युक्‍त कार्यक्रम है। यह दो योजनाओं- प्रधानमंत्री रोजगार योजना (पीएमआरवाई) और ग्रामीण रोजगार सृजन कार्यक्रम को मिलाकर बनाया गया है। इस योजना का उद्घाटन 15 अगस्‍त, 2008 को किया गया।

उद्देश्‍य

  • नए स्‍वरोजगार उद्यम/परियोजनाएं/लघु उद्यम की स्‍थापना के जरिए देश के शहरी और ग्रामीण क्षेत्रों दोनों में ही रोजगार के अवसर पैदा करना,
  • बड़े पैमाने पर अवसाद ग्रस्‍त पारम्‍परिक दस्‍तकारों/ग्रामीण और शहरी बेरोजगार युवाओं को साथ लाना और जितना संभव हो सके, उनके लिए उसी स्‍थान पर स्‍वरोजगार का अवसर उपलब्‍ध कराना,
  • देश में बड़े पैमाने पर पारम्‍परिक और संभावित दस्‍तकारों और ग्रामीण एवं शहरी बेरोजगार युवाओं को निरंतर और सतत रोजगार उपलब्‍ध कराना ताकि ग्रामीण क्षेत्रों से शहरी क्षेत्रों की तरफ जाने से रोका जा सके
  • दस्‍तकारों की रोजाना आमदनी क्षमता को बढ़ाना और ग्रामीण व शहरी रोजगार दर बढ़ाने में में योगदान देना।

वित्‍तीय सहायता की मात्रा और स्‍वरूप

पीएमईजीपी के तहत अनुदान के स्‍तर

पीएमईजीपी के तहत लाभार्थियों की श्रेणी लाभार्थियों का योगदान (परियोजना की लागत में) सब्सिडी की दर
(परियोजना की लागत के हिसाब से)
क्षेत्र (परियोजना/इकाई का स्‍थान) शहरी ग्रामीण
सामान्‍य श्रेणी 10% 15% 25%
विशेष (अनुसूचित  जाति/जनजाति/अन्‍य पिछड़ा वर्ग/अल्‍पसंख्‍यक/महिलाएं, पूर्व सैनिक, विकलांग, एनईआर, पहाड़ी और सीमावर्ती क्षेत्र आदि
समेत।
5% 25% 35%

नोट:

  • विनिर्माण क्षेत्र के तहत परियोजना/इकाई की अधिकतम स्वीपकार्य राशि 25 लाख रुपये है,
  • व्यिवसाय/सेवा क्षेत्र के तहत परियोजना/इकाई की अधिकतम स्वीाकार्य राशि 10 लाख रुपये है,
  • कुल परियोजना लागत की बची हुई राशि बैंक द्वारा लोन के जरिए उपलब्ध कराई जाएगी।

लाभार्थी की योग्‍यता के मानक

  • 18 वर्ष से अधिक का कोई भी व्‍यक्ति
  • पीएमईजीपी के तहत परियोजना की स्‍थापना में सहायता के लिए कोई भी राशि नहीं होगी,
  • विनिर्माण क्षेत्र में 10 लाख रुपये से अधिक लागत की परियोजना और व्‍यवसाय/सेवा क्षेत्र में 5 लाख रुपये से अधिक की परियोजना के लिए शैक्षणिक योग्‍यता के तौर पर लाभार्थी को आठवीं कक्षा उत्‍तीर्ण होना चाहिए,
  • पीएमईजीपी के अंतर्गत योजना के तहत सहायता केवल विशिष्‍ट नई स्‍वीकार्य परियोजना के लिए ही उपलब्‍ध है,
  • स्‍वयं सेवी समूह (बीपीएल समेत जिन्‍होंने अन्‍य किसी योजना के तहत लाभ न लिया हो) भी पीएमईजीपी के अंतर्गत सहायता के लिए योग्‍य हैं,
  • सोसायटी रजिस्‍ट्रेशन अधिनियम, 1860 के तहत पंजीकृत संस्‍थान,
  • उत्‍पादक कोऑपरेटिव सोसायटी और
  • चैरिटेबल ट्रस्‍ट
  • मौजूदा इकाई (पीएम‍आरवाई, आरईजीपी के अंतर्गत या केन्‍द्र सरकार या राज्‍य सरकार की अन्‍य किसी योजना के अंतर्गत) और पहले से ही केन्‍द्र सरकार या राज्‍य सरकार की किसी सरकारी योजना के तहत सब्सिडी ले चुकीं इकाइयां इसके योग्‍य नहीं हैं।

अन्‍य योग्‍यताएं

  • लाभार्थी द्वारा जाति/समुदाय की एक प्रमाणित कॉपी या अन्‍य विशेष श्रेणी के मामले में सम्‍बन्धित प्राधिकरण द्वारा जारी किया गया दस्‍तावेज सब्सिडी पर दावे के साथ बैंक की सम्‍बन्धित शाखा को प्रस्‍तुत किया जाना जरूरी है,

  • जहां जरूरी हो, वहां संस्‍थान के बाई-लॉज की एक प्रमाणित कॉपी सब्सिडी पर दावे के लिए संलग्‍न करनी होगी,
  • योजना के अंतर्गत परियोजना लागत, वित्‍त के लिए पूंजी व्‍यय के बिना कार्यशील पूंजी परियोजना की एक साइकिल और पूंजी व्‍यय शामिल करेगी। 5 लाख रुपये से अधिक की परियोजना लागत जिन्‍हें कार्यशील पूंजी की आवश्‍यकता नहीं है, उन्हें क्षेत्रीय कार्यालय या बैंक शाखा के नियंत्रक से मंजूरी प्राप्त करना जरूरी है और दावे के लिए मामले के अनुसार नियंत्रक या क्षेत्रीय कार्यालय से स्‍वीकृत प्रति जमा करनी होगी,
  • परियोजना लागत में भूमि के मूल्‍य को नहीं जोड़ा जाना चाहिए। परियोजना लागत में तैयार भवन या दीर्घकालीन पट्टे या किराये की वर्कशेड/वर्कशॉप की लागत शामिल की जा सकती है। इसमें शर्त यह होगी कि यह लागत बने-बनाये और लंबी अवधि के पट्टे या किराये की वर्कशेड/वर्कशॉप के लिए लागू होगा जो अधिकतम तीन वर्ष के लिए होगा,
  • पीएमईजीपी ग्रामीण उद्योग की काली सूची को छोड़कर सभी ग्रामीण उद्योग परियोजनाओं समेत नए संभावित लघु उद्यम पर लागू है। मौजूदा/पुरानी इकाइयां योग्‍य नहीं हैं।

नोट:

  • संस्‍थान/उत्‍पादक कोऑपरेटिव सोसायटी/ट्रस्‍ट जो कि खासकर अनुसूचित जाति/ जन‍जाति/ अन्‍य पिछड़ा वर्ग/महिलाएं/विकलांग/पूर्व सैनिक और अल्‍पसंख्‍यक संस्‍थानों के तौर पर पंजीकृत हैं, विशेष श्रेणी के लिए सब्सिडी के लिए आवश्‍यक प्रावधानों के साथ बाई-लॉज में योग्‍य हैं। हालांकि संस्‍थानों/उत्‍पादक कोऑपरेटिव सोसाय‍टी/ट्रस्‍ट जो विशेष श्रेणी से सम्‍बन्धित नहीं हैं, सामान्‍य श्रेणी के लिए सब्सिडी के लिए योग्‍य नहीं होंगे।
  • पीएमईजीपी के अंतर्गत परियोजना की स्‍थापना के लिए वित्‍तीय सहायता प्राप्‍त करने के लिए एक परिवार से केवल एक व्‍यक्ति ही योग्‍य होगा। परिवार में वह और उसकी पत्‍नी शामिल होंगे।

क्रियान्‍वयन अभिकरण

योजना, राष्‍ट्रीय स्‍तर पर एकल केंद्रीय अभिकरण, खादी और ग्रामोद्योग आयोग अधिनियम, 1956 द्वारा बनाई गई एक स्‍वायत्‍त संस्‍था खादी और ग्रामोद्योग आयोग (केवीआईसी), मुम्‍बई द्वारा क्रियान्वित की जाएगी। राज्‍य स्‍तर पर योजना केवीआईसी के राज्‍य निदेशालयों, राज्‍य खादी और ग्रामोद्योग बोर्ड (केवीआईबी) और ग्रामीण क्षेत्रों में जिला उद्योग केन्‍द्रों के जरिए क्रियान्वित की जाएगी। शहरी क्षेत्रों में योजना केवल राज्‍य जिला उद्योग केन्‍द्रों (डीआईसी) द्वारा ही क्रियान्वित की जाएगी।

पीएमईजीपी के अंतर्गत प्रस्‍तावित अनुमानित लक्ष्‍य

चार वर्षों (2008-09 से 2011-12) के दौरान पीएमईजीपी के अंतर्गत प्रस्‍तावित निम्‍न अनुमानित लक्ष्‍य हैं-

वर्ष रोजगार (संख्‍या में) मार्जिन राशि (सब्सिडी) (करोड़ में)
2008- 2009 616667 740.00
2009- 2010 740000 888.00
2010- 2011 962000 1154.40
2011- 2012 1418833 1702.60
योग 3737500 4485.00

नोट:

  • 250 करोड़ रुपये की अतिरिक्‍त राशि का प्रावधान पिछले और आगे के कामों के लिए किया गया है,
  • केवीआईसी और राजकीय डीआईसी के बीच इन लक्ष्‍यों को 60 और 40 के अनुपात में वितरित किया जाएगा जिससे ग्रामीण क्षेत्रों में लघु उद्यमों पर विशेष जोर दिया जा सकेगा। मार्जिन राशि भी इसी अनुपात में आवंटित की जाएगी। डीआईसी यह सुनिश्चित करेगा कि कम से कम आधी राशि का उपयोग ग्रामीण क्षेत्रों में किया जाए,
  • क्रियान्‍वयन एजेंसियों को राज्‍यवार सालाना लक्ष्‍यों की प्राप्ति के लिए आवंटन किया जाएगा।

गतिविधियों की काली सूची

लघु उद्यम/परियोजना/इकाई के लिए पीएमईजीपी के अंतर्गत निम्‍न गतिविधियां स्‍वीकृत नहीं होंगी।

(क) मांस से सम्‍बन्धित कोई भी उद्योग/व्‍यवसाय जिसमें प्रसंस्‍करण, डिब्‍बाबंद और/या भोजन के रूप में परोसे जाने वाले व्‍यंजन, सृजन/विनिर्माण या बीड़ी/पान/सिगार/सिगरेट आदि जैसे नशे के पदार्थ की बिक्री, कोई होटल या ढाबा या शराब परोसने की दुकान, कच्‍ची सामग्री के तौर पर तंबाकू की तैयारी/सृजन, ताड़ी की बिक्री,
(ख) फसल उगाने/पौधारोपण जैसे चाय, कॉफी रबर आदि, रेशम की खेती, बागबानी, फूलों की खेती, पशुपालन जैसे सुअर पालन, मुर्गीपालन, कटाई मशीन आदि से सम्‍बन्धित कोई भी उद्योग/व्‍यवसाय,
(ग) 20 माइक्रॉन की मोटाई से कम के पॉलीथिन के लाने ले जाने वाले थैलों का विनिर्माण या संग्रहण के लिए, लाने ले जाने के लिए, आपूर्ति या खाने के सामान की पैकिंग के लिए या अन्‍य कोई भी सामान जो पर्यावरण प्रदूषण का कारण बने, जैसे रिसाइकिल की हुई प्‍लास्टिक से बने कंटेनर,
(घ) पश्‍मीना ऊन के प्रसंस्‍करण जैसे उद्योग और हथकरघा और बुनाई वाले अन्‍य उत्‍पाद,  जिसका प्रमाणन नियमों के तहत खादी कार्यक्रम के अंतर्गत फायदा उठाया जा सकता है और बिक्री में रियायत प्राप्‍त की जा सकती है।

(च) ग्रामीण परिवहन (अंडमान और निकोबार द्वीपसमूह में ऑटो रिक्‍शा, जम्‍मू-कश्‍मीर में हाउस बोट, शिकारा और पर्यटक बोट और साइकिल रिक्‍शा छोड़कर)।

पीएमईजीपी योजना पर अक्‍सर पूछे जाने वाले प्रश्‍न

प्रश्‍न: पीएमईजीपी के तहत अधिकतम परियोजना लागत क्‍या है ?

उत्‍तर: मैन्‍युफैक्‍चरिंग इकाई के लिए 25 लाख रुपये और सेवा इकाई के लिए 10 लाख रुपये।

प्रश्‍न: क्‍या भूमि का मूल्‍य भी परियोजना लागत में शामिल है ?

उत्‍तर:नहीं।

प्रश्‍न: कितना पैसा (सरकारी सब्सिडी) स्‍वीकार्य है ?

उत्‍तर:

पीएमईजीपी के तहत लाभार्थियों की श्रेणी

सब्सिडी का मूल्‍य (मार्जिन राशि)
(परियोजना लागत की)
क्षेत्र (परियोजना/इकाई का स्‍थान) शहरी ग्रामीण
सामान्‍य श्रेणी 15% 25%
विशेष (अनुसूचित जाति/जनजाति/अन्‍य पिछड़ा वर्ग/अल्‍पसंख्‍यक/महिलाएं, पूर्व सैनिक, विकलांग, एनईआर, पहाड़ी और सीमावर्ती क्षेत्र आदि। 25% 35%

प्रश्‍न: परियोजना लागत के घटक क्‍या हैं ?

उत्‍तर- पूंजी व्‍यय ऋण, कार्यकारी पूंजी का एक चक्र और सामान्‍य श्रेणी के मामले में अपने हिस्‍से के तौर पर परियोजना लागत का 10 प्रतिशत और कमजोर वर्ग के मामले में परियोजना लागत का 5 प्रतिशत।

प्रश्‍न: लाभार्थी कौन हैं ?

उत्‍तर: उद्यमी, संस्‍थान, सहकारी संस्‍थाएं, स्‍वयंसेवी समूह, ट्रस्‍ट।

प्रश्‍न: कौन सी वित्‍तीय एजेंसियां हैं ?

उत्‍तर: सार्वजनिक क्षेत्र के 27 बैंक, क्षेत्रीय ग्रामीण बैंक (आरआरबी), सम्‍बन्धित राज्‍य कार्य बल समिति से स्‍वीकृत सहकारी और निजी सूचीबद्ध व्‍यावसायिक बैंक।

प्रश्‍न: पूंजी व्‍यय ऋण/नकद सीमा कैसे प्रयोग में लाई जाएगी ?

उत्‍तर: कार्यशील पूंजी को कम से कम एक बार एमएम की लॉक-इन अवधि के तीन वर्ष के भीतर नकद उधार की 100 प्रतिशत सीमा को छूना चाहिए और औसतन स्‍वीकृत की गई सीमा का 75 प्रतिशथ से कम का इस्‍तेमाल नहीं होना चाहिए।

प्रश्‍न: लाभार्थी को अपना आवेदन पत्र कहां जमा करना होगा ?

उत्‍तर: लाभार्थी अपना आवेदन नजदीकी केवीआईसी/केवीआईबी/डीआईसी अधिकारी के पास या किसी भी बैंक (जो कम से कम 2-3 हफ्ते का ईडीपी प्रशिक्षण ले चुका हो्) के पास जमा करवा सकते हैं। केवीआईसी/केवीआईबी/डीआईसी के कार्यालयों के पते www.pmegp.in पर उपलब्‍ध हैं।

प्रश्‍न: ग्रामोद्योग क्‍या हैं ?

उत्‍तर: ग्रामीण क्षेत्र में किसी भी ग्रामीण उद्योग (काली सूची में दिए गए को छोड़कर) जो किसी भी सामान का उत्‍पादन करता हो या फिर बिजली के प्रयोग और उसके बिना कोई सेवा देता और जिसमें मैदानी इलाकों में पूर्णकालिक दस्‍तकार या कार्यकर्ता के लिए अचल पूंजी निवेश एक लाख रुपये से अधिक न हो और पहाड़ी क्षेत्रों में डेढ़ लाख रुपये से अधिक।

प्रश्‍न: ग्रामीण क्षेत्र क्‍या होता है ?

उत्‍तर: जनसंख्‍या का कोई भी क्षेत्र जो राज्‍य के राजस्‍व रिकॉर्ड के मुताबिक गांव के तौर पर शामिल हो। इसमें वे क्षेत्र भी शामिल होते हैं जो कस्‍बे के तौर पर होते हैं, लेकिन जिनकी जनसंख्‍या 20 हजार से अधिक नहीं होती।

प्रश्‍न: आयु सीमा क्‍या है ?

उत्‍तर: 18 वर्ष से अधिक आयु का कोई भी वयस्‍क आरईजीपी के तहत वित्‍त के लिए योग्‍य है।

प्रश्‍न: परियोजना की प्रमुख कसौटी क्‍या है ?

उत्‍तर: ग्रामीण क्षेत्र की (ग्रामीण क्षेत्र की परियोजना के लिए) प्रति व्‍यक्ति निवेश, अपना योगदान, काली सूची और इकाई के नए होने की कसौटी को पूरा करना चाहिए ।

प्रश्‍न: क्‍या ईडीपी प्रशिक्षण अनिवार्य है ?

उत्‍तर: लाभार्थी के लिए बैंक लोन की पहली किस्‍त के आने से पहले 2-3 हफ्ते का ईडीपी  प्रशिक्षण पूरा करना अनिवार्य है।

प्रश्‍न: क्‍या सुरक्षा की गारंटी आवश्‍यक है ?

उत्‍तर: भारतीय रिजर्व बैंक के दिशानिर्देशों के मुताबिक पीएमईजीपी लोन के तहत 5 लाख रुपये तक की  परियोजना लागत सुरक्षा गारंटी से मुक्‍त है। सीजीटीएसएमई 5 लाख रुपये तक और पीएमईजीपी योजना के तहत 25 लाख रुपये तक की परियोजना के लिए सुरक्षा गारंटी देते हैं।

प्रश्‍न: परियोजना की तैयारी के लिए लाभार्थी के लिए क्‍या हेल्‍पलाइन है ?

उत्‍तर: परियोजना रिपोर्ट की तैयारी में उद्यमियों की सहायता के लिए केवीआईसी ने 73 आरआईसीएस इकाइयां खोली हैं। संबंधित पता- www.pmegp.in या www.kvic.org.in पर देखी जा सकती है।

प्रश्‍न: क्‍या कोई उद्यमी एक से अधिक परियोजना जमा कर सकता है ?

उत्‍तर: पीएमईजीपी के तहत लाभाथियों को बड़ी संख्‍या में लाभ देने के लिए एक परिवार द्वारा  एक इकाई स्‍थापित की जा सकती है।

प्रश्‍न: परिवार की परिभाषा क्‍या है ?

उत्‍तर:पति और प‍त्‍नी।

प्रश्‍न: क्‍या शहरी क्षेत्र में इकाई स्‍थापित की जा सकती है ?

उत्‍तर: हां,लेकिन डीआईसी के जरिए।

प्रश्‍न: क्‍या मौजूदा इकाई पीएमईजीपी के तहत अनुदान को ले सकती है ?

उत्‍तर: नहीं, केवल नई इकाई ही।

प्रश्‍न: क्‍या केवीआईसी के साथ मॉडल परियोजनाएं उपलब्‍ध हैं ?

उत्‍तर: हां, उद्योगवार मॉडल परियोजनाएं www.pmegp.in पर उपलब्‍ध है।

प्रश्‍न: ईडीपी का प्रशिक्षण लेने के लिए प्रशिक्षण केन्‍द्र कहां हैं ?

उत्‍तर: हमारी वेबसाइट  www.pmegp.in पर ईडीपी प्रशिक्षण केन्‍द्रों की सूची उपलब्‍ध है।

प्रश्‍न: सरकारी सब्सिडी के लिए लॉक-इन अवधि क्‍या है ?

उत्‍तर: तीन वर्ष।

प्रश्‍न: क्‍या दो विभिन्‍न स्रोतों से संयुक्‍त रूप से वित्‍त लिया जा सकता है (बैंक/वित्‍तीय संस्‍थान) ?

उत्‍तर: नहीं, इसकी अनुमति नहीं है।

प्रश्‍न: आवेदक को स्वयं कितना योगदान करना होगा ?

उत्‍तर :

पीएमईजीपी के तहत लाभार्थियों की श्रेणी

लाभार्थी का योगदान
(परियोजना लागत की)
सामान्‍य श्रेणी 10%
विशेष (अनुसूचित जाति/जनजाति/अन्‍य पिछड़ा वर्ग/अल्‍पसंख्‍यक/महिलाएं, पूर्व सैनिक, विकलांग, एनईआर, पहाड़ी और सीमावर्ती क्षेत्र आदि 05%

योजना संबंधी पूर्ण जानकारी

स्रोत: www.kvic.org.in

समुद्री शैवालों की कृषि हेतु दिशा-निर्देश
समुद्री शैवालों की कृषि हेतु दिशा-निर्देश

परिचय

मारीकल्चर में समुद्री शैवालों की कृषि एक विविधीकरण क्रिया-कलाप के रुप में, भारतीय समुद्रतट के साथ-साथ असाधारण संभावना रखती है। समुद्री शैवालों में विटामिनों और खनिजों की प्रचुर मात्रा होती है और उन्हें विश्व के विभिन्न भागों में भोजन के रुप में उपभोग किया जाता है और फाइटो कैमिकलों अर्थात् कुकुरमुत्ता, आयरलैंड के दलदल में पैदा होने वाले एक प्रकार के खाने योग्य पौधे और शैवालों के उत्पादन के लिये प्रयोग किया जाता है जो खाद्य, मिष्ठान्न-गृह, भेषज विज्ञान, दुग्धशाला, वस्त्र उद्योग, कागज उद्योग, रंग-रोगन, इत्यादि के अनेक उद्योगों में ठोस चिपचिपे घोल बनाने, स्थिर बनाने और जमाने के कारकों के रूप में विस्तृत रुप में प्रयोग किये जाते हैं।

भारतवर्ष में, समुद्री शैवालों का कुकुरमुत्ता, शैवालों और द्रव समुद्री खादों (एल.एस.एफ.) के उत्पादन के लिये कच्चे मालों के रुप में प्रयोग किया जाता है। इस समय तमिलनाडु, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश और गुजरात समुद्रतटीय राज्यों में विभिन्न स्थानों पर स्थित कुकुरमुत्ता के 20 उद्योग, आयरलैंड के दलदल में पैदा होने वाले एक प्रकार के खाने योग्य पौधों के 10 उद्योग और एल.एस.एफ. के कुछ उद्योग हैं। लाल शैवाल गेलिडियेल्ला एकोरोसा, ग्लेसिलारिया एडुलिस, जी.क्रास्सा, जी.फोलीफेरा और जी.वेरुकोसा कुकुरमुत्ता के निर्माण के लिये और भूरे शैवाल सारगैस्सम एस.पी.पी., टर्बिनारिया एस.पी.पी. और क्रिस्टोसेरा ट्रिनोडिस शैवालों और द्रव समुद्री शैवालों की खाद के उत्पादन के लिये प्रयोग किये जाते हैं। संदोहन किये गये समुद्री शैवालों की मात्रा भारतीय समुद्री शैवाल के उद्योगों के कच्चे माल की जरुरतों को पूरा करने के लिये अपर्याप्त है।

समुद्री शैवालों जैसे ग्लेसिलारिया एडुलिस, हाइपीनिया मस्कीफोरस, कप्पाफाईकस अल्वारेजी, एन्टेरोमोरफा फ्लेक्सुझोसा और एकंथोफोरा स्पिसिफेरा की वानस्पतिक प्रजनन पद्धति द्वारा लम्बी पंक्ति वाली रस्सियों और जालों में सफलतापूर्वक कृषि की जा सकती है। यह क्रिया-कलाप लगभग 2,00,000 परिवारों को आय और रोजगार प्रदान करने की संभावना रखता है।

सहायता के घटक

एन.एफ.डी.बी., समुद्री शैवालों की कृषि का समर्थन करने के लिये निम्नलिखित घटकों के लिये सहायता प्रदान करेगा।

  • प्रशिक्षण और प्रदर्शन
  • समुद्री शैवालों के प्रसंस्करण करने की इकाईयों की स्थापना

2.1 प्रशिक्षण और प्रदर्शन

2.1.1 पात्रता का मापदंड

प्रशिक्षण / प्रदर्शन कार्यक्रमों का संचालन करने के लिये अभिकरणों के चयन के लिये निम्नलिखित मापदंड लागू किये जायेंगे:

  • समुद्रतटीय जल-कृषि की पृष्ठभूमि के साथ मात्स्यिकी के संस्थान । राज्य के मात्स्यिकी के विभाग / मात्स्यिकी के महाविद्यालय / एन.जी.ओ. / स्व.स.स..
  • परम्परागत मछुआरों / मछुआरों के लिये अग्रपंक्ति के प्रदर्शन का आयोजन करने के लिये पर्याप्त जनशक्ति और विशेषज्ञता की उपलब्धता

प्रशिक्षण प्राप्त करने के लिये किसानों / उद्यमियों का चयन करने के लिये निम्नलिखित मापदंड लागू होगा:

  • समुद्री शैवालों की कृषि करने में किसान का पिछला अनुभव
  • वैज्ञानिक आधारों पर समुद्री शैवालों की कृषि करने में किसान की उत्सुकता
  • कृषि के विद्यमान अभ्यासों का उच्चीकरण करने की उत्सुकता होनी चाहिए।

2.1.2 सहायता का प्रकार

एन.एफ.डी.बी. की सहायता, प्रशिक्षण और प्रदर्शन का आयोजन करने के लिये होगी, जैसा कि अनुलग्नक-1 और फार्म में नीचे विस्तार में दिया गया है:

(1) कृषक को सहायता : कृषक रु.125/दिन के दैनिक भत्ते के लिये पात्र होगा और आने-जाने की यात्रा (रेल/बस/ऑटो रिक्शा) की प्रतिपूर्ति वास्तविक खर्चे, वशर्ते रु. 500 अधिकतम के अधीन होगी।

(2) संसाधन वाले व्यक्ति को मानदेय : कार्यक्रम का आयोजन करने के लिये, कार्यान्वयन करने वाला अभिकरण प्रति प्रशिक्षण कार्यक्रम के अनुसार संसाधन वाले एक व्यक्ति की सेवाएं ले सकता है। संसाधन वाले व्यक्ति को रु. 1250 का मानदेय दिया जा सकता है और आने-जाने की यात्रा (रेल/बस/ऑटो रिक्शा) के व्यय वास्तविक के अनुसार, वशर्ते अधिकतम रु.1000/- की प्रतिपूर्ति की जायेगी।

(3) कार्यान्वयन करने वाले अभिकरणों को सहायता : कार्यान्वयन करने वाला अभिकरण, प्रशिक्षण का आयोजन करने के लिये रु. 75/प्रशिक्षणार्थी/दिवस अधिकतम 10 दिनों की अवधि के लिये प्राप्त करने के लिये पात्र होगा। इस लागत में प्रशिक्षणार्थी की पहचान और लामबंदी और पाठ्यक्रम सामग्री / प्रशिक्षण की किटों इत्यादि के खर्चे शामिल होंगे।

(4) प्रशिक्षण / प्रदर्शन-स्थल(लों) का विकास :

(क) सरकारी अभिकरण/एन.जी.ओ./अन्य अभिकरण, एक नियमित आधार पर प्रशिक्षण / प्रदर्शन-कार्यक्रमों का आयोजन करने के लिये प्रदर्शन-स्थल के विकास के लिये रु. एक लाख मात्र (रु. 100000/-) की एकबारगी अनुदान प्राप्त करने के पात्र होंगे। सरकारी अभिकरण/एन.जी.ओ./अन्य अभिकरण उसी प्रशिक्षण स्थल के लिये उसी उद्देश्य के वास्ते एन.एफ.डी.बी. से या किसी अन्य वित्तपोषण करने वाले अभिकरण से पाँच (5) वर्ष की अवधि के लिये किसी उत्तरवर्ती अनुदान के लिये पात्र नहीं होंगे।

(ख) यदि सरकारी अभिकरणों/एन.जी.ओ./अन्य अभिकरणों के पास उसकी अपनी वह सुविधा प्राप्त नहीं होती है जिसे प्रशिक्षण / प्रदर्शनों के लिये प्रयोग किया जा सके तो वह प्रशिक्षण / प्रदर्शन करने के लिये एक निजी अभिकरण की नियुक्ति करने के लिये पात्र होगी और पट्टे की धनराशि और प्रशिक्षण । प्रदर्शन करने के लिये रुपये पचास हजार (रु. 50,000/-) का एकबारगी अनुदान उपलब्ध होगा। यह पट्टा न्यूनतम पाँच (5) वर्षों की अवधि के लिये होगा।

(ग) उपरोक्त (क) और (ख) के अभाव में, सरकारी अभिकरण/एन.जी.ओ./अन्य अभिकरण एक निजी फर्म की सुविधाओं की नियुक्ति कर सकते हैं जिसके लिये रु.5,000/- की धनराशि प्रति प्रशिक्षण कार्यक्रम की दर से सुविधा उपलब्ध कराने के शुल्क के रुप में, उपलब्ध कराई जायेगी।

उपरोक्त के अतिरिक्त सरकारी अभिकरण / एन.जी.ओ. । अन्य अभिकरण निम्नलिखित शर्तों का पालन करेगी।

  • सरकारी अभिकरणों/एन.जी.ओ./अन्य अभिकरणों द्वारा विकसित की गई सुविधाएं, एन.एफ.डी.बी. के कार्यक्रमों के अन्तर्गत मत्स्य-कृषकों के प्रशिक्षण के लिये, कार्यान्वयन करने वाले अभिकरणों के लिये भी उपलब्ध होंगीं।
  • कार्यान्वयन करने वाले अभिकरण द्वारा विकसित की गई प्रशिक्षण / प्रदर्शन की सुविधाएं, प्रशिक्षण स्थल से 25 कि.मी. से अधिक की दूरी पर नहीं होंगीं। किन्तु, ऐसी सुविधा यदि 25 कि.मी. के अंदर विकसित नहीं की जा सकती है तो पूर्ण न्यायसंगत तर्क दिये जायेंगे।
  • एन.एफ.डी.बी. किसी अन्य प्रशिक्षण / प्रदर्शन स्थल को, इसका अनुकूलतम उपयोग सुनिश्चित करने के लिये विकसित किये गये एक से अधिक का वित्तपोषण नहीं करेगी। प्रशिक्षण के प्रत्येक बैच में 25 प्रशिक्षणार्थी होंगे और किसी भी स्थिति में 30 प्रशिक्षणार्थी प्रति बैच से अधिक नहीं होंगे।
  • सभी राज्यों संघ-शासित क्षेत्रों की सरकारों को मूल रुप से अधिकतम प्रति जिला एक (1) प्रशिक्षण / प्रदर्शन स्थल की स्थापना करने के लिये सहायता दी जायेगी। अतिरिक्त स्थल । स्थलों की संस्वीकृति, पहले ही संस्वीकृत किये गये स्थल / स्थलों के कार्य-निष्पादन और अनुकूलतम उपयोग के आधार पर ही की जायेगी / जायेंगीं। अतिरिक्त स्थलों की स्थापना, जल- कृषि के क्रिया-कलाप करने के लिये प्रशिक्षित किये गये किसानों की संख्या, सम्मिलित किये गये क्षेत्रफल और प्रशिक्षित किसानों द्वारा उपभोग किये गये संस्थागत वित्त से भी जोड़ी जायेगी।
  • भारतीय कृषि अनुसंधान परिषद् के अधीन मात्स्यिकी के संस्थानों और राज्य कृषि विश्वविद्यालय के अधीन मात्स्यिकी के महाविद्यालयों को शामिल करते हुए सभी अन्य कार्यान्वयन करने वाले अभिकरण अपनी निजी सुविधाओं का उपभोग करेंगे जिसके लिये पाँच हजार रुपये मात्र (रु. 5000/-) की एकमुश्त धनराशि प्रति प्रशिक्षण कार्यक्रम प्रदान की जायेगी। किन्तु, यदि ऐसे अभिकरणों के पास अपनी निजी सुविधा उपलब्ध नहीं है, तो वे राज्य सरकार द्वारा विकसित सुविधा का उपयोग करेंगे या एक निजी कृषक की सुविधा की नियुक्ति करेंगे, जिसके लिये प्रति प्रशिक्षण कार्यक्रम रुपये पाँच हजार (रु. 5000/-) प्रदान किये जायेंगे।
  • राज्य सरकार कम से कम 25 प्रशिक्षणार्थियों / उद्यमियों के एक बैच को भी प्रतिवर्ष प्रशिक्षित करेगी जिन्हें केवल हैचरियों की स्थापना करने और परिचालन करने में, विशेष रुप से पंख वाली मछलियों के संबंध में, प्रशिक्षित किया जायेगा।
  • कार्यान्वयन करने वाले अभिकरण प्रत्येक प्रशिक्षणार्थी का रेखाचित्र सुस्थापित करेंगे और प्रत्येक प्रशिक्षित कृषक द्वारा कृषि किये गये क्षेत्रफल, किये गये पूँजी-निवेशों, सृजित किये गये रोजगार और उत्पादन तथा उत्पादकता में वृधि पर सूचना प्रदान करेंगे। उपरोक्त पर समेकित सूचना पाँच वर्षों तक की अवधि के लिये तिमाही अंतरालों पर एन.एफ.डी.बी. को उपलब्ध कराई जाती रहेगी।
  • कार्यांवयन करने वाला अभिकरण मत्स्य-कृषकों को संस्थागत वित्त सुलभ कराने के लिये भी उत्तरदायी होगा।
  • प्रशिक्षण और प्रदर्शन के लिये निधियाँ जारी करने से पहले कार्यान्वयन करने वाला अभिकरण और एन.एफ.डी.बी. एक समझौता ज्ञापन करेंगे। मार्ग-निर्देशों में निर्धारित शर्ते साथ-साथ एम.ओ.यू. का एक भाग होंगीं।

2.2 समुद्री शैवालों के प्रसंस्करण करने वाले संयंत्रों की स्थापना

आयरलैंड के दलदल में पैदा होने वाले एक प्रकार के खाने योग्य पौधे जैसे विशिष्ट रुप से उच्च मूल्य के उत्पाद के समुद्री शैवालों के प्रसंस्करण करने की विशिष्टीकृत प्रकृति को ध्यान में रखते हुए, 20% की पूँजी-लागतों तक साम्या के रुप में एन.एफ.डी.बी. की सहायता के लिये विशिष्ट प्रस्तावों पर विचार किया जायेगा।

प्रस्तावों का प्रस्तुतीकरण

कार्यान्वयन करने वाले अभिकरणों द्वारा सभी प्रस्ताव निधियों के अनुमोदन और जारी किये जाने के लिये एन.एफ.डी.बी. को प्रस्तुत किये जायेंगे। कार्यान्वयन करने वाले अभिकरणों तथा किसानों के द्वारा दिये गये विस्तृत-विवरणों में एकरुपता सुनिश्चित करने के लिये, प्रार्थना-पत्र, निम्नलिखित प्रारुपों में प्रस्तुत किये जायेंगे।

फार्म-एस.डब्ल्यू.सी.-I : प्रशिक्षण और प्रदर्शन

फार्म-एस.डब्ल्यू.सी.-II : समुद्री शैवालों के प्रसंस्करण करने वाले संयंत्रों की स्थापना

प्रशिक्षण और प्रदर्शन के लिये आवेदन-पत्र कार्यान्वयन करने वाले अभिकरण द्वारा भरे जायेंगे और निधियों के जारी किये जाने के लिये एन.एफ.डी.बी. को प्रस्तुत किये जायेंगे।

निधियों का जारी किया जाना

एन.एफ.डी.बी. द्वारा प्रस्ताव के अनुमोदन किये जाने पर, प्रशिक्षण और प्रदर्शन के लिये अनुदान, एक, एकल किश्त में जारी किया जायेगा।

उपभोग प्रमाण-पत्र का प्रस्तुतीकरण

कार्यान्वयन करने वाले अभिकरण, बोर्ड द्वारा उनको जारी की गई निधियों के संबंध में उपभोग प्रमाण-पत्र प्रस्तुत करेंगे। ऐसे प्रमाण-पत्र अद्ध-वार्षिक आधार पर अर्थात् प्रति वर्ष जुलाई और जनवरी की अवधि में फार्म – एस.डब्ल्यू.सी-III में प्रस्तुत किये जायेंगे। उपभोग प्रमाण-पत्र इस बीच में भी प्रस्तुत किये जा सकते हैं यदि वे क्रिया-कलाप जिनके लिये निधियाँ पूर्व में जारी की गई थीं, वे पूरे हो चुके हैं। और सहायता की दूसरी खुराक किसान के द्वारा शेष कार्य पूरे करने के लिये अपेक्षित है।

अनुश्रवण और मूल्यांकन

एन.एफ.डी.बी. के वित्तपोषण के अन्तर्गत कार्यान्वित किये गये क्रिया-कलापों की प्रगति का आवधिक आधार पर अनुश्रवण और मूल्यांकन करने के लिये एन.एफ.डी.बी. के मुख्य कार्यालयों में एक समर्पित अनुश्रवण और मूल्यांकन करने वाला कक्ष (एम.एंड ई.) सुस्थापित किया जायेगा। विषय-वस्तु, और वित्त तथा वित्तीय संगठनों के प्रतिनिधियों से मिलकर बनी हुई एक परियोजना अनुश्रवण समिति भौतिक, वित्तीय और उत्पादन के लक्ष्यों से सम्बन्धित उपलब्धियों को शामिल करते हुए क्रिया-कलापों की प्रगति की आवधिक रुप से पुनरीक्षा करने के लिये बनाई जा सकती है।

स्त्रोत: पशुपालन, डेयरी और मत्स्यपालन विभाग, कृषि और किसान कल्याण मंत्रालय

सजावटी मछलियों को भारत में आयात करने से संबंधित दिशानिर्देश
सजावटी मछलियों को भारत में आयात करने से संबंधित दिशानिर्देश

प्रस्तावना

सजावटी मछलियों का वैश्विक व्यापार जिसमें उसके उपसाधन तथा मछली आहार भी शामिल है, 8 प्रतिशत के वार्षिक विकास के साथ 15 बिलियन अमरीकी डालर से अधिक होने का अनुमान है। 145 देशों द्वारा वार्षिक लगभग 500 मिलियन मछलियों का व्यापार किया जाता है, जिसमें से 80-85 प्रतिशत उष्णकटिबंधी प्रजातियाँ हैं। भारत में सजावटी मछलियों का घरेलू बाजार भी काफी आशाजनक है। वर्तमान में गुणवत्तापूर्ण उष्णकटिबंधी मछली की मांग आपूर्ति से कही अधिक है। भारत में सजावटी मछलियों का घरेलू बाजार 20 करोड़ रुपए तक होने का अनुमान है और घरेलू बाजार 20 प्रतिशत की वार्षिक दर से बढ़ रहा है। देश में उच्च मूल्य वाली देशी सजावटी मछलियां पर्याप्त मात्रा में उपलब्ध होने से भारत में सजावटी मछली उद्योग के विकास में बहुत योगदान मिला है। तथापि, अपने रंग, आकार, दिखावट आदि की विविधता है। कारण विदेशी मछलियों की भी बहुत मांग है। ऐसा अनुमान है कि भारत में 300 से ज्यादा विदेशी प्रजातियां पहले से ही सजावटी मछली व्यापार में मौजूद हैं। और अभी भी विदेशी मछलियों की बाजार में बहुत मांग है।

विदेशी जलीय प्रजातियों को शामिल करने से आनुवंशिक संदूषण, रोगों का आना तथा पारिस्थिति के संपर्क जैसे कुछ प्रभाव होंगे, जिससे मूल जर्मप्लाजम को खतरा हो सकता है। विश्व व्यापार संगठन (डब्ल्यू टी ओ) करार के अंतर्गत व्यापार उन्मुक्तीकरण के कारण भारत को अपने आपको तैयार करना है और ज्यादा प्रजातियों को शामिल करने से जुड़े संभावी परिस्थितिकी तथा रोग खतरे को कम करना है। बहुत से मामलों में विदेशी बीमारियों के प्रकोप विदेशी मछलियों के नए क्षेत्रों में आने से हुए हैं। उदाहरण के तौर पर कोई हर्षीस वाइरस रोग तथा एपिजूटिक अल्सरेटिव सिंड्रोम आने वाले वर्षों में सजावटी मछली तथा अन्य उत्पादों के अंतर्राष्ट्रीय व्यापार में आशातित वृद्धि से मूल प्रमाणिजाति पर नकारात्मक प्रभाव के बढ़ने की संभावना है। इस संदर्भ में यह अत्यन्त आवश्यक है कि विदेशी जनीय सजावटी जन्तुओं के शामिल करने के लिये दिशानिर्देश और विनियमन बनाया जाये ताकि इस प्रकार इंट्रोडकशन का प्रभाव नियंत्रण तथा प्रबंध किया जा सके।

पशुपालन, डेयरी और मत्स्यपालन विभाग (डीएएचडीएफ), कृषि मंत्रालय ने राष्ट्रीय मत्स्य आनुवंशिक संसाधन ब्यूरो (एनबीएफजीआर), केंद्रीय समुद्री मात्स्यिकी अनुसंधान संस्थान (सीआईएमएफआरआई) तथा केंद्रीय खारा जल जलकृषि संस्थान (सीआईबीए) के साथ परामर्श करके ये दिशानिर्देश तैयार किए हैं।

परिभाषाएं

दुर्घटनावश पलायन का अर्थ है, आयातकों/शैकिया पालकों द्वारा अनजाने में जलीय जन्तुओं का प्राकृतिक जल निकाय में पलायन कर जाना।

जलीय जन्तु का अर्थ है जल कृषि प्रतिष्ठानों से उदभूत अथवा मानव उपभोग के लिए प्रकृतिक वास से पृथक कर के खेती प्रयोजनों के लिए, जलीय वातावरण में जारी करने के लिए मछली, मोलस्क और क्रसटेशियन के (अंडे और युग्मक सहित) जीवन चक्र की सभी अवस्थाएं।

जैव खतरे का अर्थ है किसी जीव, या किसी जीव से उत्पन्न पदार्थ जो प्राणी / मानव स्वास्थ्य के लिए खतरा उत्पन्न करता हो। इनमे प्राणी / मानव स्वास्थ्य को प्रभावित करने वाले चिकित्सा अपशिष्ट, सूक्ष्मजीव, वायरस या विषैले पदार्थ (जीब वज्ञानिक स्रोत से) भी शामिल है।

जैव सुरक्षा सामान्य शब्दों में अर्थ है, मानव तथा प्राणी (जलीय सहित), पयद जीव तथा स्वाथ्य के लिए प्रासंगिक जोखिम और पर्यावरण से जुड़े जोखिम के विश्लेषण और प्रबंधन के लिए एक रणनीतिक और एकीकृत अभिगम है। (एफएओ, 2007)

प्रमाणन अधिकारी का अर्थ है जलीय जन्तु के लिए स्वास्थ्य प्रमाण पत्र पर हस्ताक्षर करने के लिए सक्षम प्राधिकारी द्वारा अधिकृत व्यक्ति।

प्रेषित माल (शिपमेंट) का अर्थ है जलीय जन्तु आयात स्वास्थ्य मानक, अंतरराष्ट्रीय स्वास्थ्य प्रमाण पत्र अथवा एक स्वास्थ्य प्रमाणपत्र और / अथवा आयात / निर्यात करने के लिए परमिट में वर्णित जीवित जलीय जन्तु का एक समूह।

सक्षम प्राधिकारी का अर्थ है जलीय जन्तु स्वास्थ्य के लिए उत्तरदायी प्राधिकरण जो पशुपालन, डेयरी और मत्स्य पालन विभाग, कृषि मंत्रालय, भारत सरकार द्वारा अधिसूचित किया गया हो।

निर्यातक देश का अर्थ है एक देश जहां से जलीय जन्तु अथवा जलीय जन्तु उत्पादों, जैविकीय उत्पादों अथवा रोगात्मतक पदार्थों को दूसरे देश में गंतव्यत स्थान पर भेजा जाता है।

अंतर्राष्ट्रीय व्यापार का अर्थ है आयात, निर्यात अथवा जलीय जन्तु का पारगमन, जलीय पशु उत्पाद, जैविकीय उत्पाद और रोगात्मक उत्पाद।

आयात परमिट का अर्थ है जलीय जीव आयात करने के लिए सक्षम प्राधिकारी द्वारा जारी अपेक्षित लाईसेंस।

आयातक का अर्थ है देश के बाहर से जलीय जीव/ एक्वेरियम सामानों को आयात करने वाला व्यक्ति / कंपनी।

तीव्र गति से प्रसार वाली प्रजातियां का अर्थ है गैर-देशी प्रजातियां (अर्थात् पादप अथवा जीव) जो निवास स्थानों को प्रतिकूल रूप से प्रभावित करती हैं जहां वे आर्थिक, पर्यावरणीय अथवा पारिस्थितकीय रूप से हमला करती हैं।

ओआईई-अधिसूचित रोग का अर्थ है रोग जो जलीय आचार संहिता के अध्याय 1.2.3 में संदर्भित हैं। (समानार्थी ओआईई द्वारा अधिसूचित रोग)

सजावटी मछली सामान्य शब्दों में अर्थ है जलीय जन्तु जो की एक्वेरियम में रखता है, जिसमें मछलियों, अकशेरुकी जैसे कोरल, क्रसटेशियन (जैसे केकड़ों, हर्मिट केकड़े, झींगा), मौलस्क (जैसे घोंघे, क्लेम, स्काल्लप) और जीवित रॉक शामिल हैं।

पूर्व-संगरोध प्रमाणपत्र का अर्थ है प्रेषित माल जलीय जन्तुओं के स्वास्थ्य अवस्थो को प्रमाणित करता निर्यातक देश के सक्षम प्राधिकारी द्वारा जारी स्वास्थ्य प्रमाणपत्र ।

संगरोध का अर्थ है जलीय जन्तुओं के एक समूह को अलग रखना जिसमें अन्य जलीय जन्तुओं से कोई भी प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्ष संपर्क न हो, ताकि एक निर्धारित समय सीमा के लिए उन्हें निगरानी में रखा जा सके और यदि उपयुक्त हो तो अपगामी जलों के उपयुक्त उपचार सहित परीक्षण और उपचार भी किया जा सके।

अंतर्राष्ट्रीय जलीय जंतु स्वास्थ्य प्रमाणपत्र का अर्थ है, निर्यात करने वाले देश के सक्षम प्राधिकरण के कार्मिक सदस्य द्वारा जारी प्रमाणपत्र जिसमें जलीय जन्तु के स्वास्थ्य की स्थिति को प्रमाणित किया गया हो तथा साथ में यह घोषणा भी हो कि ओआईई जलीय मैन्युअल में निर्धारित प्रक्रियाओं के अनुसार यह जन्तु आधिकारिक स्वास्थ्य निगरानी के अधीन वाले स्रोत से उत्पन्न हुआ है।

संगरोध अधिकारी का अर्थ है जीवित जलीय जंतुओ के आयात और निर्यात से संबंधित सक्षम प्राधिकरण की स्वास्थ्य अपेक्षाओं के अनुसार निरीक्षण और अनुपालन प्रमाणित करने के उद्देश्य से सक्षम प्राधिरण द्वारा प्राधिकृत तकनीकी रूप से सक्षम व्यक्ति।

संगरोध अवधि का अर्थ है संगरोध की न्यूनतम अवधि, जैसाकि विशिष्ट रूप से जलीय जन्तु आयात स्वास्थ्य मानक अथवा अन्य कानूनी रूप से बाध्य दस्तावेज में निर्धारित हो (उदाहरण के तौर पर राष्ट्रीय अथवा राज्य विनियम)।

जोखिम विश्लेषण का अर्थ जोखिम की पहचान, जोखिम के आकलन, जोखिम प्रबंधन तथा जोखिम संसूचना वाली संपूर्ण प्रक्रिया।

शिपमैंट का अर्थ है जलीय जन्तुओं अथवा उत्पादों का समूह जोकि गंतव्य रस्थान तक ले जया जाना हो।

निगरानी का अर्थ है नियंत्रण प्रायोजनों के लिए रोग प्रकट होने की पहचान करने के लिए जलीय जन्तुओं की एक निश्चित आबादी की सिलसिलेवार तरीके से जांच जिसमें किसी आबादी के नमूनों की जांच भी शामिल हो सकती है।

अति संवेदनशील प्रजातियों का अर्थ है जलीय जन्तुओं की ऐसी प्रजाति, जिसमें संक्रमण प्राकृतिक मामलों अथवा उन रोग एजेंटों जो के समक्ष द्वारा दर्शाया गया है प्रयोगात्मक अनावरण जो संक्रमण के लिए प्राकृतिक रास्तों की नकल करते हैं। जलीय मैन्युअल के प्रत्येक रोग संबंधी अध्याय में अभी तक जानी जाने वाली अति संवेदनशील प्रजातियों की सूची है।

पूर्वापेक्षितताएं

3.1 यदि मछली की प्रजाति निम्न में से किसी वगै के अंतर्गत आती है तो सजावटी मछली प्रजाति के आयात की अनुमति नहीं दी जाएगीः

क) खतरनाक घोषित किए गए जलीय जीव क्योंकिः

  • वे मनुष्यों को हानि पहुंचा करते है (उनमें जहरीले कांटे/जहरीला मांस/ विषाक्त पदार्थ/विशेष बचाव तंत्र हैं)।
  • उनमें मनुष्यों और जंतु पर आक्रमण करके उन्हें जख्मी करने की संभावना है।
  • उन्हें रोगजनक के वेक्टर अथवा संवाहक के रूप में जाना जाता है।

ख) अंतर्राष्ट्रीय व्यापार सम्मेलन के तहत संकटापन्न प्रजातियां (सीआईटीईएस) अथवा अंतर्राष्ट्रीय प्रकृति संरक्षण संघ (आईयूसीएन) की संकटाधीन सूची में अथवा जो निर्यातक देश की संकटाधीन सूची के रूप में दर्ज प्रजातियां। तथापि, यदि संकटापन्न मछली का स्रोत पालन है और निर्यातक देश का सक्षम प्राधिकारी इसे प्रमाणित करता है, तब इसे अनुमति दी जा सकती है।

ग) राष्ट्रीय कानून अथवा अंतर्राष्ट्रीय संधियों/सम्मेलनों के कारण आयात पर लागू अन्य प्रतिबंध के तहत प्रजातियां

घ) भारत अथवा भारत के समान पर्यावरणीय स्थितियां रखने वाले अन्य देशों पर हानिकारक प्रभाव डालने वाली उचित दस्तावेज युक्त तेजी से फैलने वाली प्रजातियां।

यदि किसी प्रजाति के लिए पहली बार अनुरोध किया गया है तो, आयात के पश्चात् अनुमति के लिए आवेदन को परिष्कृत करते समय क्षमतावान फैलने वाली प्रजातियों पर मानक प्रोटोकॉल के रूप में सक्षम एजेंसी द्वारा जाखिम मूल्यांकन किया जाएगा।

पशुपालन, डेयरी और मत्स्यपालन विभाग (डीएएचडीएफ), कृषि मंत्रालय, भारत सरकार से वैध अनुमति के बिना सजावटी मछली के आयात की अनुमति नहीं दी जाएगी।

केवल वह विदेशी सजावटी मछली प्रजातियां जो अनुमति सूची में दर्ज है, की अनुमति दी जाएगी।

(अनुबंध- I में दी गई है)

आवेदन का तरीका

4.1. विदेशी सजावटी मछली का आयात करने के इच्छुक उद्यमी अनुबंध-I दिये गये निर्धारित प्रारूप में आवेदन करेंगे।

4.2. विदेशी सजावटी मछली प्रजातियों के आयात के लिए अनुमति मांगने वाले आवदेन पत्र के साथ विभिन्न आकारों के नमूनों के रंगीन फोटो (एक किशोर अवस्था का और दूसरा वयस्क अवस्था का) होने चाहिए और उन प्रजातियों का वैज्ञानिक नाम भी दिया जाना चाहिए। फोटो उन प्रजातियों का नमूना होना चाहिए जहां से आयात प्रस्तावित है और प्रकाशित अथवा अन्य स्रोतों से नहीं होना चाहिए। इनके बिना अनुमति के लिए आवेदन पत्र को खारिज कर दिया जाएगा।

4.3. विभिन्न फेनोटाइप लक्षण रखने वाली प्रजातियों के नर और मादा के मामले में, दोनों लिंगों के फोटो शामिल होना चाहिए।

4.4. जारी आयात की अनुमति:

  • जारी करने की दिनांक से 1 वर्ष के लिए वैध होगी।
  • हस्तांतरित नहीं हो सकेगी।
  • उसमें कोई संशोधन जारी किया नहीं जायेगा।
  • जारीकर्ता प्राधिकारी को अनुमति की समाप्ति से पूर्व पर्याप्त स्पष्टीकरण के साथ वैधता के पुनः वैधीकरण का अनुरोध करने पर, जारीकर्ता प्राधिकारी एक बार अनुमति के पुनरूवैधीकरण, तीन महीनों तक विचार कर सकेंगे।

मछली के आयात की अनुमति केवल निर्दिष्ट बंदरगाहों/हवाई अड्डों के जरिये होगी। ( अनुबंध-III में दी गई है)

पैकेजिंग और ढुलाई

6.1 पैकेजिंग ऐसी होगी कि प्रवेश बिंदु पर संगरोध अधिकारी द्वारा प्रेषित माल का आसानी से निरीक्षण किया जा सके।

6.2 आयात की जाने वाली सजावटी मछली को लीकरोधी थैलों में पैक किया जाये, प्रत्येक थैले में एक ही प्रजाति होनी चाहिए तथा इनका घनत्व मानक स्टॉकिंग घनत्व से अधिक नहीं होना चाहिए। थैला पारदर्शी होना चाहिए ताकि जलीय जन्तु का उपयुक्त निरीक्षण और पहचान हो सके तथा उसमें कोई भी बाहरी पदार्थ, गैर अनुमोदित पौधा सामग्री, कीट अथवा अप्राधिकृत प्रजाति न हो।

6.3 प्रत्येक थैले को पॉलीस्टीरीन बॉक्सों अथवा कार्टनों में एक भीतरी लाइनिंग के साथ रखा जाना चाहिए। प्रत्येक बॉक्स अथवा कार्टन की स्पष्ट पहचान के लिये लेवल होनी चाहिए। उन पर मछली प्रजाति का नाम और संख्या तथा प्रत्येक बॉक्स/कार्टन की पहचान संख्या उल्लिखित होनी चाहिए। यदि ढुलाई के दौरान कोई सीडेटिवध्चेतना शून्य करने वाली औषधि का प्रयोग किया गया है तो पैकेजिंग सूची पर उसका स्पष्ट उल्लेख होना चाहिए।

6.4 साथ के दस्तावेजः प्रेषित माल के साथ संगत दस्तावेज होने चाहिए, जिनमें प्रजातियों के मामले के इतिहास से संबंधी कागजात तथा फोटो, आयात परमिट की प्रति संगरोध प्रमाणपत्र की प्रति तथा निर्यातक देश के परिवहन प्राधिकरण द्वारा जारी अन्य दस्तावेज शामिल हैं।

6.5 आयातक को प्रेषित माल की जल्द से जल्द निकासी और उसे गंतव्य तक पहुंचाने के सभी यथोचित प्रयास करने चाहिए।

6.6 नावंतरणः नावंतरण के मामले में प्रेषित माल को नावंतरण क्षेत्र के जीवाणु रहित क्षेत्र में रखना चाहिए।

संगरोधा

7.1 देश में आयात की जाने वाली सजावटी मछली के प्रत्येक प्रजाति को सक्षम प्राधिकारी द्वारा मान्यता प्राप्त संगरोध सुविधा में संगरोध प्रक्रिया से गुजराना होगा।

7.2 आयातित सजावटी मछली के साथ कृषि मंत्रालय द्वारा जारी आयात परमिट और साथ-साथ निर्यातक देश के सक्षम प्राधिकारी द्वारा जारी संगरोध-पूर्व प्रमाणपत्र होगा जिसमें यह कहा गया हो कि यह फार्म जहाँ से प्रेषित माल निर्यात किया जा रहा है उनके राष्ट्रीय जलीय जंतु स्वास्थ्य निगरानी के अंतर्गत आता है अथवा फार्म और निर्यातक देश की ओ.आई.ई तथा एन.ए.सी.ए सूचीबद्ध रोगों की स्थिति दर्शाने वाला एक संगरोधक–पूर्ण प्रमाण पत्र होगा। (अनुबंध-IV)।

7.3 प्रेषित माल के यहां आने पर उसके साथ आए संगरोध-पूर्व प्रमाणपत्रों को सत्यापित किया जाएगा तथा संगरोध सुविधा में आयातित प्रजातियों को पुनः जांचा जाएगा और निर्धारित प्राधिकारी द्वारा संगरोध प्रमाणपत्र जारी किया जाएगा।

7.4 प्रवेश बिंदु से अनुमति मिलने के पश्चात् प्रेषित माल को तत्काल परमिट पत्र (प्रारूप अनुबंध-V में दिया गया है।) में दर्शायी गए मान्यता प्राप्त संगरोध सुविधा में स्थानांतरित कर दिया जाएगा।

7.5 संगरोध सुविधा पर माल की प्राप्ति पर, प्रजातिया विशेष प्रजातियों के लिए निर्धारित संगरोध प्रोटोकाल के अधीन होंगी।

7.6 आयातित मछलिया अनुमोदित संगरोध स्थान में निम्नानुसार संगरोध में रहेगी।

क) गोल्ड फिश -21 दिन

ख) अन्य सजावटी मछलियां 15 दिन

7.7 संगरोध संतोषपूर्वक पूर्ण होने के पश्चात, माल को संगरोध प्रमाणपत्र के साथ आयातक को जारी कर दिया जायेगा।

7.8 आयातित बूडस्टॉक की घरेलू अथवा अंतर्राष्ट्रीय बाजार में प्रत्यक्ष बिक्री की अनुमति नहीं होगी, केवल एफ-1 और एफ-2 संतति घरेलू अथवा अंतर्राष्ट्रीय बाजार के लिए जारी की जाएगी।

उल्लंघन पर दंड

8.1. आयातक जैव सुरक्षा, जैव खतरों तथा देश के आर्थिक हितों को ध्यान में रखेगा। प्राकृतिक जल में छोड़ी गई आयातक मछली के कारण कोई जैवसुरक्षा तथा अन्य उत्पन्न होने वाले संबंधित खतरों के लिए। आयातक/आयातक संगठन/समान मांगने वाले की संपूर्ण जिम्मेदारी होगी और भारत सरकार के प्रासंगिक नियमों के अनुपालन के अनुसार कार्यवाही होगी।

8.2 यदि किसी मामले में, माल संगरोध में सफल नहीं होता है तो सम्पूर्ण कंसाइनमेंट को निर्धारित प्रोटोकॉल के अनुसार आयातक की लागत पर नष्ट कर दिया जायेगा।

8.3 यदि निरीक्षण के दौरान, सक्ष्म प्राधिकारी के संज्ञान में यह आता है कि आयातक ने जान बूझकर निश्चित महत्वपूर्ण सूचना/जान बूझकर गलत सूचना भरी है अथवा आयात के लिए अनुमति मांगी गई प्रजातियां और वास्तविक आयातित प्रजातियां सामान नहीं है अथवा यह कि आयातित नमूनों में ऐसी प्रजातियां भी शामिल है जिनके लिए अनुमोदन प्राप्त नहीं किया गया है, आयात परमिट को तत्काल रद्द कर दिया जायेगा और सभी आयातित स्टॉक को बिना किसी सूचना अथवा आयातक की बिना अनुमति के नष्ट कर दिया जायेगा।

8.4 आयातक किसी आकस्मिक पलायन को रोकने और प्राकृतिक जल में जानबूझ कर विदेशी सजावटी मछलियों को छोड़ने से रोकने के लिए पर्याप्त देखभाल करेगा। इसके बावजूद, प्राकृतिक जल में मछली के आकस्मिक पलायन/जानबूझ कर छोड़ने वाली मामले को तुरन्त सक्षम प्राधिकारी और निकटस्थ संगरोध अधिकारी को सूचित किया जायेगा।

संगरोधा पश्चात निरीक्षण

सक्षम प्राधिकारी को आयातक की हैचरी, पालन सुविधा और फार्मों का संगरोध पश्चात् निरीक्षण करने का अधिकार होगा ताकि विशिष्ट दिशानिर्देशों की पुष्टि के साथ आयातित मछलियों का उसी उद्देश्य के लिए उपयोग हो रहा है जिसके लिए वे आयातित की गई थीं, और बहुगुणन के परिमाण तथा आयातित मछली प्रजातियों के क्षैतिक फैलाव को देखने का अधिकार होगा। आयातक आयात के बाद परिवहन, पालन, प्रजनन और खुदरा इत्यादि के बारे में तिमाही स्थिति रिपोर्ट प्रस्तुत करेगा।

अनुबंध-I

आयात के लिए विचार करने हेतु सजावटी मछलियों की संकेतिक सूची

क्र.सं. सामान्यय नाम वैज्ञानिक नाम
1. टिंनफोयल बार्ब पुनटियस स्कवानेफेल्डीव/पी.आरफाइड/ पी.दारूफानी
2. टाइगर बार्ब  पुनटियस टेट्राजोना/पी.पार्टीपेन्टाजाना
3. ब्लेरक रूबी बार्ब  पुनटियस निग्रोफासीआटस
4. क्लाउन बार्ब  बारबोड्स एवरेट्टी
5. लांगफिन रोजि बार्ब  बारबस कानकोनियस
6. फ्लिामेंट बार्ब  बारबस कानकोनियस
7. सिसोरटेल रासबोरा  रासबोरा ट्रालिनिएटा
8. येलोटेल रासबोरा  रासबोरा सुनेनसिस
9. रेडटेल रासबोरा  रासबोरा बोरापेटेनेसिस
10. ड्वार्फ रासबोरा  रासबोरा मैकुलाटा
11. हार्लेक्वीगन रासबोरा  रासबोरा हेटेरोमोफ
12. ग्रीन लाइन रासबोरा  रासबोरा ब्योफोर्टी
13. स्लेंडर गोल्ड रासबोरा  रासबोरा आइनथोवेनी
14. गोलर्डन लाइन रासबोरा  रासबोरा एजिलिस
15. जेब्रा बार्ब  रासबोरा पौसिपरफोरराटा
16. रेडटेल ब्लैक शार्क  लेबियो बाइकलर
17. रेनबो शार्क  लेबियो ईरोथोरस
18. एलबिनों रेनबो शार्क  लेबियो फ्रेनाटस
19. ब्लैक शार्क  लेबियो क्रिसोफेकाडियन
20. सिल्वोर शार्क  बैलेंटियोचैलस मेलानोपटेरस
21. ब्लैड पैरट सिकलिडस  सिकलासोमा सिंसपिलम
22. टैक्ससि सिकलिडस  सिसलासोमा कारपिन्टे
23. इमराल्डय सिकलिडसध्पैरट फिश  सिकलासोमा टेम्पोडरेलिस
24. कॉनविक्ट सिकलिडस  सिकलासोमा निग्रोफेसिएटम
25. ट्राउट सिकलिडस  सिकलासोमा सिटीनेलम
26. पीकॉक बास  सिकलासोमा ओसीलेरिस
27. फायरमाउथ सिकलिड्स  सिकलासोमा मिकी
28. रेड टेरर  सिकलासोमा फेस्टेसई
29. ग्रीन टेरर  एक्वीडेन्सि रिवेलेटस
30. ड्वार्फ सिकलिड  एपिस्टोग्रम्मा लुलिंगी
31. फ्लावर हार्न  एम्फिलोफस लेविएटस
32. पर्ल गौरामी  टिकोगैस्टार लिरी
33. मूनलाइट गौरामी  टिकोगैस्टार माइक्रोलेपिस
34. ब्लू गौरामी  टिकोगैस्टार ट्राइकोपटेरस
35. ड्वार्फ गौरामी  टिकोगैस्टार लेलियस
36. थिकलिप्ड गौरामी  ट्किोगैस्टार लेबिओसा
37. स्नेककास्किन गौरामी  टिकोगैस्टार पेक्टोरेलिस
38. जाइन्ट गौरामी  ऑस्ओनेमस गोरेमी
39. गोल्ड् फीश  कैरेशियस ऑरेटस
40. रेड ओराण्डा  कैरेशियस ऑरेटस
41. रेड कैप ओराण्डा  कैरेशियस ऑरेटस
42. ब्लूस ओराण्डा  कैरेशियस ऑरेटस
43. रेड रयूकिंस  कैरेशियस ऑरेटस
44. रेड और वाइट रयूकिंस  कैरेशियस ऑरेटस
45. सेलेस्यिल गोल्डव  कैरेशियस ऑरेटस
46. पर्ल स्केल गोल्डं  कैरेशियस ऑरेटस
47. बबल आइ गोल्डे  कैरेशियस ऑरेटस
48. क्लासउन लोच  बोटिया मैक्राकांथा
49. ओरज फिन्डै लोच  बोटिया मोडेस्टा
50. स्कंयक लोच  बोटिया मोरलेटी
51. ड्वार्फ चेन्डट लोच  बोटिया सिड्थीमुंकी
52. सिल्वार लोच  बोटिया लेकोन्टेडई
53. जेब्रा लोच  बोटिया स्ट्रीयाटा
54. ब्लू लोच  बोटिया रूबीपिन्निस्
55. गप्पी  पोइसिलिया रेटीकुलाटा
56 मॉलीध्लाइव बियरर्स  पोइसिलिया लैटीपिन्नान
57. स्वोर्ड टेल  जिफोफोरस हेलेरी
58. प्लाफटी  जिफोफोरस मैकुलेटस
59. कोई कार्प  सिप्रीनस कैप्रियो
60. फायर गोबी  नेमेटीलियोटिस मैगिनपिफका
61. फाइटिंग फिश  बेट्टा स्प्लेंडेन्स्
62. शार्ट टेल  बेट्टा इमबेलिस
63. ब्लू बेट्टा  बेट्टा स्मारगदिना
64. बटरफलाइ फिश  चाइटोदोन इफिपियसी.अरनाहिमस
65. ओरेज क्लाइउन फिश  एम्फीदप्रियन परकुला
66. फायर क्लारउन फिश  एम्फीदप्रियन मेलानोपस
67. डैमशेल फिश  एबुडेफडफ वाइकलर
68. टौटोन टैंग  जेब्रासोमा स्को पस
69. ब्लूर पाउडर टैंग  एकैनथ्रस ल्यू कोस्टे राननध्ए. टायोसेगस
70. एंजल फिश  टैरोफाइलम स्के लेर
71. हाई र्फिन सकर  माइक्सोलसाइप्रिनस एसियाटिकस
72. ब्लेक घोस्ट  एप्टेसरोनोटस एल्बिफ्रोन्सन
73. ऑस्केर सिकिल्डस  एस्ट्रोलनोटस ओसिलेटस
74. डिसकश  सिम्फासोडोन डिसकस ध्एस.एक्वी फेसीआटा
75. ब्लूश डिसकस  सिम्फासोडोन एक्वी फेसियाटा एक्सेएलेरोडी
76. फैंटम टेट्रा  हिफेसोब्राइकॉन मेगालोप्टे रस
77. ब्लीसडिंग हर्ट टेट्रा  हिफेसोब्राइकॉन इथोस्टिग्मा
78. ब्लैसक नियान टेट्रा  हिफेसोबाइकॉन हर्बरटेकसेलरोडी
79. लेमन टेट्रा  हिफेसोबाइकॉन पलकिपीनिस
80. रोजी टेट्रा  हिफेसोब्राइकॉन औरनेटस
81. सरपाई टेट्रा  हिफेसोब्राइकॉन सर्पेई
82. गोल्डो स्पासटेड टेट्रा  हिफेसोब्राइकॉन ग्रिमी
83. कार्डिनल टेट्रा  पैरासियरोडोन एक्सगलरोडी
84. नियान टेट्रा  पैरासियरोडोन इनेसी
85. ग्रीन नियान टेट्रा  पैरासियरोडोन सिमुलेनस
86. रेड पेरेट  होपलारकस सिट्टेकस
87. यलो फेस एंजलफिश  पोमायस जैनथोमेटोपोन
88. रॉयल एंजल फिश  पाइगोप्लोइट्स डियाकैन्थ्स
89. इलिगेंट फायरफिश  निमेटिलियोटिस डिकोरा
90. सनसेट एंथियास  ज्यूटडानथियस पारवीरोसटिस
91. हम्पटहेड रेसी  चेलिनस अनडुलेटस
92. येलोटेल इम्पअरर  लेथीनस क्रोसिनियस

अनुबंध-॥

सजावटी मछली आयात करने के लिए आवेदन का प्रारूप

1.0 मछली का नाम (सामान्य नाम) :

  • 1.2 वैज्ञानिक नाम :
  • 1.3 उस देश का नाम जहां से प्रजाति को आयात किए जाने का प्रस्ताव है :

2.0 उत्पत्ति का स्रोत (वन्य/पालित) /

3.0 आयात का उद्देश्य (प्रजनन/सीधी बिक्री आदि) :

  • 3.1 आयात की विस्तुत जानकारी :
  • 3.2 कौन सा जीवन चरण आयातित किया जाना है
  • (छोटा/अवयस्क/वयस्क/ ब्रूड स्टॉक) :
  • 3.3 आयात की मात्रा/आकार :
  • 3.4 औसत भार (ग्राम) :
  • 3.5 औसत लम्बाई (सें मी) :

4.0 प्रजाति का जैविक चरित्र

  • 4.1 अधिकतम आकार (सेमी)
  • 4.2 अधिकतम भार
  • 4.3 प्राकृतिक पर्यावास

4.3.1 व्यस्क

4.3.2 अवयस्क

4.3.3 छोटा

  • 4.4 विभिन्न अवस्था के लिए आवश्यक तापमान
  • 4.5 क्या प्रवासी प्रकृति का है :

4.5.1 यदि हां, क्या प्रजनन/आहार के लिए

  • 4.6 प्रजनन

4.6.1 उभयलिंगी/सिलिंगी

4.6.2 ओविपेरस/विविपरेस

4.6.3 वयस्कता पर आयु

4.6.4 प्रजनन अवधि/समय

4.6.5 प्रजनन अंतराल

4.6.6 उपजाऊपन

4.6.7 प्रजनन पर्यावास

4.6.8 तापमान आवश्यकताएं

  • 4.7 आहार संबंधी आदतें (तृणभक्षी/मांसभक्षी/सर्व भक्षी) :

4.7.1 प्राकृतिक खाद्य वस्तुएं

4.7.1.1 लर्वो

4.7.1.2 अवयस्क

4.7.1.3 वयस्क

  • 4.8 आनुवांशिक प्रोफाइल

4.8.1 यदि विकसित- विकास के लिए प्रयोग की गई मूल/ स्टॉक :

4.8.2 विकास के लिए प्रयोग की गई आनुवांशिक प्रद्धति

(चयन/संकरण/आंनुवाशिक यांत्रिकी)

5.0 पूर्व आयात का विवरण :

  • 5.8.1 अनुमोदन संख्या एवं दिनांक (मंत्रालय द्वारा जारी) :
  • 5.8.2 डीजीएफटी द्वारा जारी लाईसेंस का विवरण
  • 5.8.3 आयात का वर्ष
  • 5.8.4 अनुमति प्रदान की गई प्रजातियों की संख्या :
  • 5.8.5 कुल आयातित संख्या :
  • 5.8.6 प्रत्येक अनुमति प्रदान की गई किस्म के मुकाबले आयातित मछलियों की संख्या :
  • 5.8.7 आयातित किस्मों का अंत में उपयोग का विवरण :

6.0 आयातित सजावटी मछली निर्यात/आंतरिक बाजार के लिए है :

7.0 मछली आयात करने वाली फर्म/व्यक्ति का नाम और पता :

8.0 स्थान/हैचरी जहां आयातित मछली को रखा जाएगा :

9.0 क्या वहां संगरोध सुविधा हैं अथवा नहीं :

दिनांक                                                   आयातक के हस्ताक्षर

मोहर

आवश्यक प्रमाणपत्र :

  1. आयात की जाने वाली मछली के चित्र (फोटोग्राफ उस मछली की प्रतिलिपि होनी चाहिए जहां से आयात प्रस्तावित है तथा प्रकाशित या अन्य स्रोत से नहीं हो)
  2. हैचरी/फार्म का पता जहां आयात के बाद मछली का रख-रखाव किया जायेगा।

प्रारूप भरने के लिए दिशा-निर्देश

1. प्रत्येक प्रजाति के लिए अलग प्रारूप का उपयोग करें।

2. किसी कॉलम को खाली न छोड़ा जाये। यदि सूचना उपलब्ध नहीं है तो एन.ए. भरे और यदि आइटम प्रासंगिक नहीं है तो एन.आर. लिखें।

अनुबंध – III

विदेशी सजावट मछ्ली के आयात के लिए निर्धारित बन्दरगाह/ हवाई अड्डा

  • बंगलुरु
  • चेन्नई
  • दिल्ली
  • हैदराबाद
  • कोचीन
  • कोलकाता
  • मुंबई
  • विशाखापत्तनम

अनुबंध – IV

ओआई सूचीबद्ध जलीय जन्तु रोग (ओआईई कोड 2012)

मछली के रोग

  • एपिजूटिक हैमैटोपोइटिक नेक्रोसिस
  • एपिजोटिक अल्सरेटिव सिण्ड्रोम
  • गाइरोडैक्टाइलस सलासिस से संक्रमित
  • इंफेक्सस हैमैटोपोइटिक नेक्रोसिस
  • इंफेक्सस सालमान एनिमिया
  • कोई हर्पोस वाइस रोग
  • रेड सी ब्रीम इरीडोवायरल रोग
  • कार्प की स्प्रिग विरेमिया
  • वायरल हेमोरजिक सेप्टिसेमिया

मोलस्क रोग

  • एवेलोनहपीवायरस से संक्रमित
  • वोनामिया एजिटिएसा संक्रमिता
  • मार्टिलिया रिफ्रिजेंस संक्रमित
  • पार्किनसस मैरीनस संक्रमित
  • पार्किनसस आलसेनी संक्रमित
  • जीनोहोलिओटिस कैलीफारनिएनसिसा संक्रमित

क्रसटेशियन का रोग

  • क्रेफिश महामारी (एफानोमाइस एस्टैसी)
  • हाइपोडरमल और हिमैटोपोइटिक नेक्रोसिस
  • मायोनेक्रोसस
  • नेक्रोटाइजिंग हिपैटोपैक्रियाटाइटिस
  • टौरा सिण्ड्रोम
  • सफेद धब्बे वाला रोग
  • सफेद पूंछ वाला रोग
  • पीली गर्दन वाला रोग

अभयचरों के रोग

  • बटाकोकाईदीयम डेनोड्रोबैटिडिस से संक्रमित
  • रानावाईरस से संक्रमित

अनुबंध – V

सं ___

भारत सरकार

कृषि और किसान कल्याण मंत्रालय

पशुपालन, डेयरी और मत्स्य पालन विभाग

कृषि भवन, नई दिल्ली

दिनांक ________

सेवा में,

कंपनी का नाम और पता

विषयः जीवित सजावटी मछली आयात करने संबंधी प्रस्ताव अनुमोदन से संबंधित।

महोदय,

मुझे जीवित सजावटी मछली के आयात की अनुमति से संबंधित आपके प्रस्ताव/आवेदन (संदर्भ सं….. और तिथि) का संदर्भ देने और बीच दी गई तालिका में उल्लिखित ब्यौरे तथा मात्रा के अनुसार आप/आपकी कंपनी (निर्यातक कंपनी का नाम) द्वारा निम्नलिखित सजावटी मछलियों के आयात संबंधी संलग्न दिशानिर्देशों में उल्लिखित शर्तों के आधार पर आयात के लिए इस मंत्रालय के अनुमोदन के संबंध में सूचित करने का निदेश हुआ है।

क्र.सं. सामान्य नाम वैज्ञानिक नाम मात्रा, संख्याक
       
       

यह अनुमति विदेश व्यापार महानिर्देशालय (डीजीएफटी) द्वारा आयात लाइसेंस जारी किए जाने की तारीख से एक वर्ष के अवधि के लिए दी गई है। यह अनुमोदन हस्तांतरणीय नहीं है और इस अनुमोदन का संशोधन जारी नहीं किया जाएगा।

यह भारतीय जलों में विदेशी जलीय प्रजातियों को शामिल करने संबंधी राष्ट्रीय समिति के अध्यक्ष के अनुमोदन से जारी किया गया है। संलग्नक सजावटी मछलियों के आयात संबंधी दिशानिर्देश

भवदीय,

जारी करने वाले अधिकारी के हस्ताक्षर व मुहर

स्त्रोत: पशुपालन, डेयरी और मत्स्यपालन विभाग, कृषि और किसान कल्याण मंत्रालय

भारत में तिलापिया के उत्तरदायी पालन के लिए दिशानिर्देश
भारत में तिलापिया के उत्तरदायी पालन के लिए दिशानिर्देश

पृष्ठभूमि

तिलापिया अफ्रीका और मध्यपूर्व की मूल प्रजाति है जोकि पहले लुप्त-प्रायः और अप्रसिद्ध थी लेकिन अब यह विश्व में एक सर्वाधिक उत्पादनशील और अंतर्राष्ट्रीय व्यापारिक खाद्य मछलियों में से एक के रूप में उभरी है। तिलापिया का पालन, विशेष रूप से नाईल तिलापिया (ओरियोक्रोमिस निलोटिकस) की उत्पत्ति अपने अपरिष्कृत रूप में मिस्र में 4000 वर्ष से पहले की मानी जाती है। तिलापिया का पहला अभिलेखित वैज्ञानिकोन्मुख पालन केन्या में 1924 में किया गया था, और जल्द ही यह विश्व के कई भागों में फैल गया।

तालाबों में तिलापिया के अनियंत्रित प्रजनन ने इसके घनत्व को अत्यधिक बढ़ा दिया था, जिस कारण उसका विकास अवरुद्ध हुआ और बाजार—योग्य आकार की मछली के निम्न प्रतिशत उपलब्ध होने से, तिलापिया को खाद्य-रूप में उपयोग के प्रारंभिक उत्साह को कम कर दिया था। तथापि, 1970 के दशक में हार्मोनल लिंग-उत्क्रमण के विकास, उसके बाद पोषण और पालन प्रणालियों पर अनुसंधान के अनुपालन के साथ-साथ बाजार विकास और प्रसंस्क्रण उन्नति ने 1980 के दशक के मध्य में इस उद्योग के तीव्र विस्तार को पुनः बढ़ावा दिया। हालांकि वाणिज्यिक रूप से तिलापिया की कई प्रजातियों का पालन हो रहा है लेकिन नाईल तिलापिया विश्व भर में सर्वाधिक पाली जाने वाली प्रजाति है।

पिछले तीन दशकों में विश्वभर में तिलापिया के पालन में महत्व पूर्ण विकास देखा गया। विश्व भर में लगभग 85 देशों में इसका पालन किया जा रहा है (एफएओ, 2008) और इन देशों में उत्पादित लगभग 98 प्रतिशत तिलापिया उसके मूल निवास के बाहर पाली जा रही है (शेल्टन, 2002)। चीन, इंडोनेशिया, मिस्र और फिलीपींस जैसे उच्च उत्पादकों के साथ 2009 में तिलापिया जलीय-कृषि का वैश्विक उत्पादन 3.08 मी. टन था।

जलकृषि के लिए प्रजातियां

तिलापिया पर्सीफार्मिस गण के अंतर्गत सिक्लिडी कुल से संबंध रखती हैं। हाल ही मे, तिलापिया को अण्डों की पैतश गर्मी के आधार पर तीन वंशों में वर्गीकृत किया गया है। सेरोथरोडोन वंश की प्रजाती और ओरियोक्रोमिस मुख–ब्रूडर्स हैं, जबकि तिलापिया झील अथवा तालाब के तल में निर्मित घोसले में अंडों का ऊष्मायन करते है। तिलापिया की लगभग 70 प्रजातियां हैं, जिसमें से 9 प्रजातियां विश्वभर में जलीय कृषि में उपयोग में लाई जाती हैं (एफएओ 2008)। महत्वपूर्ण वाणिज्यिक प्रजातियों में हैं: मोजाम्बिक तिलापिया (ओरियोक्रोमिस मोजाम्बिकस), नीली तिलापिया (ओ. ओरियस), नाईल तिलापिया (ओ. निलोटिकस), जंजीबार तिलापिया (ओ. हारनोरम), और लाल बेली तिलापिया (ओ. जिली)।

निवास स्थान और जीवविज्ञान

नाईल तिलापिया एक उष्णकटिबंधीय प्रजाति है जो उथले जल में रहना पसंद करती है। यह एक सर्वभक्षी है जो पादप प्लवक, पेरीफाईटॉन, जलीय पौधों, लघु अवशेसकी, बैंथिक फौना, अपरद और अपरदों से संबंधित बैक्टीरियल–परतों का आहार लेती है। तालाबों में ये 5-6 महीने के समय में लैंगिक परिपक्वता तक पहुँच जाती हैं। जब जल का तापमान 24 डिग्री सेल्सियस पहुंच जाता है। तो यह अण्डे देना शुरू कर देती है। मादा अण्डों को अपने मुँह में सेती है और तत्पश्चात बच्चों को सेती है जब तक की जर्दी की थैली सूख नहीं जाती। मादा की प्रजनन क्षमता उसके शरीर–भार के आनुपात में होती है। एक 100 ग्रा. की मादा प्रत्येक अंडे देने के समय लगभग 100 अंडे देगी, जबकि 100-600 ग्रा. भार की मादाएँ 1000 से 1500 तक अंडे उत्पादित करती हैं। नाईल तिलापिया 10 वर्षों से अधिक जीवित रह सकती है और 5 कि.ग्रा. से अधिक भार तक पहुँच सकती है।

पालन प्रौद्योगिकियों का विकास

तिलापिया की जनसंख्या में मादाओं की तुलना में नर तेजी से और अधिक आकार में बढ़ते हैं। इस कारण, तिलापिया की मोनोसेक्स जनसंख्या के पालन को, जो मैन्युअल लैंगीकरण, प्रत्यक्ष हार्मोनल लिंग-उत्क्रमण, संकरण अथवा आनुवांशिक हेर-फेर द्वारा प्राप्त की जा रही है; पूर्व-लैंगिक परिवक्तता और अवांछित प्रजनन की समस्या के समाधान के रूप में देखा गया है। मैन्युअल संसर्ग जोकि मादाओं के सामीप्य पर जोर देता है, यह मूत्र-जननांगी-पैपीला में देखे गये लैंगिक-छविरूपता पर आधारित है, यह आसान तो है, परंतु काफी समय लेता है एवं इसके लिए योग्य व्यक्ति की आवश्यकता होती है, तथा आमतौर पर इसके परिणामों में 3-10 प्रतिशत की त्रुटियां पाई जाती है।

विभिन्न प्रजातियों के बीच संकरण मुख्य रूप से सभी नर संकर के सतत उत्पादन में कठिनाई के कारण प्रभावी रूप से अवांछित पुनः उत्पादन की समस्या को हल नहीं करता है। हार्मोनल लिंग-उत्क्रमण, फ्राई–अवस्था के दौरान लघु-अवधि के लिए आहार में स्टेरॉयड को शामिल कर के प्राप्त की जाती है। तथापि इस तकनीक का प्रयोग मानव स्वास्थ्य पर प्रभाव की चिंता के कारण कुछ देशों में पूर्ण रूप से स्वीकृत नहीं किया जा सका है। आनुवांशिक जोड़तोड़ के जरिये ‘सुपर नरों का उत्पादन इस मुद्दे का हल कर सकेगा।

पालन प्रणालियां

तिलापिया-पालन ग्रामीण जीविका से (सघन, निम्न आदान सेवायें, गैरवाणिज्यिक और घरेलू उपयोग के लिये) से लेकर बड़े पैमाने (पूंजी प्रधान, वाणिज्यिक उद्देश्य और बाजार प्रेरित) तक किया जाता है, जो इसके प्रबंधन के काम में लगे लोगों की संख्या पर निर्भर करता है।

जल आधारित प्रणालियां

पिंजरा (केज) पालन

तिलापिया का केज-पालन अधिक प्रजनन की समस्याओं से बचाता है। क्योकि अण्डे केज जाली से गिर जाते हैं। दूसरा प्रमुख लाभ यह है कि पालकों के लिए जहां केज रखे जाने होते हैं वह जल निकाय स्वयं का होना आवश्यक नहीं है। केजों को जाल अथवा बांस से, अथवा स्थानीय स्तकर पर उपलब्ध अन्य सामग्री से बनाया जा सकता है। मछली अपना अधिकांश पोषण चारों ओर के जल से लेती है, तथापि उन्हें अनुपूरक आहार भी खिलाया जा सकता हैं। विशेष रूप से पालन की फसल-संग्रहण-दर अधिकतम 10 कि.ग्रा. प्रति धन. मी. है। सधन पिंजरा पालन सहित लगभग 25 कि.ग्रा प्रति धन. मी. की संग्रहण दर भी लोकप्रिय हो रही है। औसत उत्पाहदन स्तर विभिन्न प्रणालियों और देशों में परिवर्तनशील है। सघनीकृत केज-पालन के तहत 100–305 कि. ग्रा. प्रति धन. मी. का उत्पादन स्तोर दर्ज किया गया है (एक्लेस्टे और जोरी, 2002, कोस्टा इत्यादि, 2000)।

भूमि आधारित प्रणालियां

तालाब

तालाबों का मुख्य लाभ यह है कि निषेचन के जरिये बहुत सस्ते में मछली को बड़ा किया जा सकता है। तिलापिया पालन के लिए कई विभिन्न प्रकार के तालाबों का उपयोग किया जाता है। सर्वाधिक बड़े पैमाने पर इन्हे निम्न लागत वाले तालाबों में पाला जाता है, परंतु ये सर्वाधिक अनुत्पादक, अनियंत्रित प्रजनन और अनियमित हार्वेस्टिंग देते हैं; इनका उत्पादन 500-2000 कि.ग्रा./हे./वर्ष होता है, एवं मछली आसामान्य आकार की होती है। यदि मोनोसेक्स मछली का स्टॉक किया जाता है और नियमित खाद एवं अनुपूरक आहार दिया जाता है तो उत्पादन 8000 कि.ग्रा./हे./वर्ष तक एक समान आकार की मछली हो सकती है। मीठे-जल के तालाबों में, कृषि एवं पशुपालन के साथ एकीकृत रूप से तिलापिया का अन्य देशी मछलियों के साथ पालन भी विस्तृत रूप से किया जा रहा है।

सघन टैंक

सघन टैंक पालन अत्यधिक प्रजनन की समस्याओं से बचाता है क्योंकि नर के पास अपना अलग क्षेत्र बसाने के लिए जगह नहीं होती है। यह गुरुत्वीय प्रवाह अथवा पम्प के जरिये निरंतर जल की आपूर्ति मांगता है। प्रायः टैंक में अधिकतम स्टॉकिंग दर जहां जल प्रत्येक 1-2 घंटे में बदला जाता है, लगभग 25-50 कि.ग्रा./मी के आसपास होती है।

पालन की तकनीक

पिछले बीस वर्षों के दौरान विकसित मछली पालन की तकनीकों ने तिलापिया पालन की उम्मीदों में एक क्रांति ला दी है और इसे विश्व में फिनफिश जलीयकृषि का सर्वाधिक उत्पादन तरीका बनाया है। इस परिवर्तन मे चार प्रकार की हैचरी और स्टॉकिंग सेवाओं ने सर्वाधिक योगदान दिया है:-

  • अच्छी प्रजातियों की स्टॉकिंग जैसेकि ओरियोक्रोमिस मोजाम्बिकस की बजाय ओरियोक्रोमिस निलोटिकस
  • जुवेनाइल मछली में हस्त संसर्ग : तिलापिया प्रजातियों में लिंगों के बीच स्पष्ट विभिन्नतायें विशेष रूप से मूत्रजनन—मार्ग में, फिन मोरफोलोजी और वयस्क रंगों में होतीं हैं। दक्ष हैचरी कर्मी 5-7 से.मी. मछली की 95 प्रतिशत से अधिक नर जनसंख्यां प्राप्त कर सकता है।
  • संकरण : ओ. हॉरनोरम एकमात्र ज्ञात प्रजाति है जो ओ. निलोटिकस अथवा ओ. मोसाम्बिकस से संकर कराने पर नियमित रूप से केवल नर फ्राई ही उत्पादित करती है। हालांकि शुद्ध वंश बनाए रखना एक मुख्य समस्या है।
  • हारमोनल लिंग-उत्क्रमण : मादा से अलग होने के एक हफ्ते के अन्दर ही छोटी मछलियों को अंडे की जर्दी की थैली से फ्राई को एकत्र किया जा सकता है, और प्रथम आहार चरण मे लिंग-उत्क्रमण हार्मोन मिश्रित हुआ आहार खिलाया जाता है।

भारतीय परिदृश्य

भारत में, तिलापिया (ओरियोक्रोमिस मोसाम्बिकस) का पालन खाली आलों जैसेकि तालाबों और जलाशयों को भरने के दृष्टिकोण के साथ 1952 में प्रारंभ किया गया था। कुछ वर्षों के अंदर ही यह प्रजाति अपनी विपुल प्रजनन क्षमता और विस्तृत श्रेणी की पर्यावरणीय अवस्थाओं की अनुकूलनशीलता के कारण सम्पूर्ण देश में फैल गई। प्रजाति की अधिक जनसंख्या ने नए जलाशयों और झीलों जैसेकि तमिलनाडु में वाईगई, कृष्णागिरी, अमरावती, भवानीसागर, त्रिमूर्थी, उप्पर और पम्बर जलाशय, केरल के वलायार, मालमपुजा, पोथंडी, मीनकरा, चुल्लिपर और पीची जलाशय, कर्नाटक के कबोनी, जलाशय और राजस्थान की जयसमंद झील की मात्स्यिकी को प्रभावित किया। जयसमंद झील में ओ. मोसाम्बिकस पालन की शुरूआत का परिणाम से न केवल प्रमुख कॉर्प के औसत भार में कमी के रूप में बल्कि महसीर (टोर टोर और टी. पुटीतोरा) जैसी प्रजातियों पर भी खतरा मंडरा गया, जोकि विलुप्त होने की कगार पर हैं। भारत की मात्स्यिकी अनुसंधान समिति ने तिलापिया के प्रसार पर 1959 में प्रतिबंध लगा दिया था।

नाईल तिलापिया की शुरूआत भारत में 1970 के अन्तिम दौर में हुई। 2005 में, यमुना नदी में नाईल तिलापिया की केवल नगण्य मात्रा को आश्रय दिया गया था, लेकिन दो वर्षों के समय में, इसका अनुपात नदी में कुल मछली प्रजातियों का लगभग 3.5 प्रतिशत हो गया। वर्तमान में गंगानदी प्रणाली में तिलापिया का अनुपात कुल मछली प्रजातियों का लगभग 7 प्रतिशत है।

तथापि, अधिक मछली की मांग पर विचार करते हुए तिलापिया भारत में जलकृषि के लिए एक महत्वपूर्ण प्रजाति बनने के लिए व्यापक उम्मीद रखती है। मैसर्स वोरिओन केमिकल्स, चेन्नई ने तिलापिया की कुछ किस्मों का सफलतापूर्वक पालन और विपणन किया था, और न तो प्राकृतिक जल निकायों में पलायन और न ही किसी परिस्थितिकीय खतरों को दर्ज किया। था। तमिलनाडु और भारत के कुछ अन्य राज्यों के जलाशयों में तिलापिया के उपलब्धिता के बारे में बहुत सा अप्रकाशित जानकारी है। कोलकाता आर्द्र भूमियों में, कछ किसान मोनोसेक्स तिलापिया का अपशिष्ट जल में वाणिज्यिक स्तर पर उत्पादन कर रहे हैं।

सीआईएफए द्वारा जीआईएफटी के साथ 1998 से 2000 के दौरान तीन वर्षों की अवधि के लिए किये गये अध्यायन में तिलापिया का 4-6 महीनों की अवधि में उत्पौदन स्तर 5-6 मी. प्रति फसल प्रदर्शित किया। साथ ही, अध्ययन पॉली कल्चर के अंतर्गत तीन भारतीय प्रमुख कॉर्प के साथ तिलापिया पालन की संभावना भी दिखाता है और समान स्टॉककिंग स्तरों पर रोहु और मृगल से अधिक वृद्धि दिखाता है। चार सप्ताह की 170 मेथाईल टेस्टोस्टेरोन मिश्रित चारे के प्रावधान से मोनोसेक्स आबादी (केवल नर) भी उत्पादित किये जा सकते है।

केवल चार मत्स्य पालन समूहों, मैसर्स आरेसन बायोटेक, ए.पी., विजयवाड़ा, मैसर्स आनंद एक्वा एक्सपोर्टस (पी) लि., भीमावरम, ए.पी., मैसर्स इंडीपेस्का प्रा. लि., मुंबई, मैसर्स सीपी एक्वा (एस.) प्रा. लि., चेन्नकई और मैसर्स राजीव गांधी सेंटरफॉर एक्वाकल्चर (आरजीसीए), समुद्री उत्पातद निर्यात विकास प्राधिकरण (एमपीईडीए) की अनुसंधान एवं विकास शाखा को भारत सरकार द्वारा पहले ही तिलापिया के बीज उत्पादन और पालन (नाईल/गिफ्ट/गोल्डन तिलापिया का मोनोसेक्स और मोनोकल्चर) की, भारतीय जल में आकर्षक जलीय प्रजातियों की शुरूआत पर राष्ट्रीय समति के तहत उप–समिति द्वारा विकसित हैचरी परिचालन और तिलापिया के पालन के लिए दिशानिर्देशों के अनुसार अनुमति दी जा चुकी है।

भारत में तिलापिया पालन की क्षमता

जैसे-जैसे मछली की मांग बढ़ रही है, उत्पादन स्तरों को बढ़ाने के लिए अधिक प्रजातियों के साथ-साथ जलीयकृषि में प्रजातियों का विविधीकरण भी आवश्यक हो जाता है। हमारी मत्स्य पालन प्रणाली में तिलापिया का स्थान लाभदायक है क्योंकि यह खाद्य श्रृंखला में निम्न स्तर का प्रतिनिधित्व करती है, अतः इसका पालन किफायती और पर्यावरण-अनुकूल होता है। तिलापिया का मोनोसेक्स पालन नरों के बड़े तथा अधिक एक समान आकार के एवं तीव्र वृद्धि के कारण लाभदायक है।

आनुवांशिक रूप से उन्नत तिलापिया (गिफ्ट) विकास की तकनीक परम्परागत चयनित प्रजनन पर आधारित है और उष्ण कटिबंधीय फार्म की मछली के महत्वपूर्ण गुणों को वाणिज्यिक रूप से सुधारने के लिए, तिलापिया जलकृषि के इतिहास में एक प्रमुख मील का पत्थर है। संयुक्त चयन प्रौद्योगिकी के जरिये, गिफ्ट कार्यक्रम ने पांच पीढियों से अधिक प्रत्येक पीढ़ी तक 12.17 प्रतिशत औसत आनुवांशिक वृद्धि और ओ. निलोटीकस में 85 प्रतिशत संचयी वृद्धि दर प्राप्त की है (एकनाथ और अकोस्टा, 1998)। अन्य किस्मों, जैसे कि लाल तिलापिया से भी उम्मीदें हैं। तिलापिया की अमेरिका, यूरोप और जापान में निर्यात की अपार संभावनाएं है।

भारत में तिलापिया पालन के दिशानिर्देश

1. संचालन समिति

i. कृषि मंत्रालय (एमओए), भारत सरकार तिलापिया बीज और बढ़ते उत्पादन को देखने और निगरानी के लिए राष्ट्रीय स्तर पर संचालन समिति का गठन करेगी। यह समिति संबंधित राज्य मात्स्यिकी विभाग को हैचरी/ पालन (बढ़ने के साथ-साथ नर्सरी) सुविधा की देखरेख, नियंत्रण और निगरानी (एमसीएस) के लिए अधिकार दे सकते है।

ii. कृषि मंत्रालय द्वारा गठित संचालन समिति हैचरी और प्रजनन कार्यक्रमों के लिए तिलापिया ब्रूड बीज (स्टॉक) के आयात के लिए आवश्यक संगरोध उपायों के संबंधित मानक दिशानिर्देशों की संस्तुति करेगी।

iii. इस संचालन समिति को दिशानिर्देशों को जब और जैसे आवश्यक हो, संशोधित/संशोधन का अधिकार होगा। संचालन समिति दिशानिर्देशों के कार्यान्वयन के फीडबैक के आधार पर संवदेनशील क्षेत्रों/सेंचुरियों और अनुमति योग्य चिकित्सा विज्ञान पर और अधिक विशिष्ट दिशानिर्देश देगी।

iv. संबंधित राज्य सरकार द्वारा गठित समिति तिलापिया जलकृषि के लिए। पंजीकृत किसी भी हैचरी/प्रजनन/ नर्सरी/फार्म सुविधा से निर्धारित दिशानिर्देशों के उल्लंघन के मामले में विवरण मांगने के लिए अधिकृत

v. किसान/उद्यमी जो तिलापिया हैचरी/प्रजनन/नर्सरी/पालन शुरू करने के इच्छुक हैं, को संचालन समिति द्वारा निर्धारित उचित प्रारूप का प्रयोग करते हुए संबंधित राज्य मात्स्यिकी विभाग के पास पंजीकृत कराना होगा।

II. पालन प्रणालियां एवं सेवायें

i. पंजीकरण : जो किसान तिलापिया पालन शुरू करना चाहते हैं, अनुमति के लिए निर्धारित प्रपत्र (अनुबंध- 1) में राज्य मात्स्यिकी विभाग में आवेदन करेंगे।

ii. स्थापन : खुले जल निकायों में पलायन से बचने के लिए फार्म ऐसे स्थान पर स्थित होना चाहिए जो बाढ़ संभावित क्षेत्र अथवा घोषित सैन्कचुरी के आसपास बफर जोन या जैव-रिजर्व या अन्य संवेदनशील क्षेत्रों में नहीं होना चाहिए।

iii. प्रकार एवं पालन घनत्व : केवल मोनोसेक्स नर/बांझ (या तो हार्मोनल जोड़तोड़ अथवा संकर–प्रजनन के जरिये) के पालन की अनुमति है।

iv. पालन प्रणाली का क्षेत्र : प्रत्येक फार्म 1.0 एकड़ जल फैले क्षेत्र से कम नहीं होगा। प्रत्येक तालाब का आकार 10.0 एकड़ से अधिक नहीं होगा।

v. प्रजातियां : नाईल तिलापिया अथवा तिलापिया के उन्नत उपभेद/संकर अनुमोदित प्रजातियां है।

vi. स्टॉक किये जाने वाले बीज का आकार : पालन के तालाब में लिंग-उत्क्रमण–तिलापिया (एसआरटी) का 10 ग्राम से बड़ा बीज ऑन फार्म नर्सरियों अथवा पंजीकृत बीज फार्मों में लिंग उत्क्रमण तिलापिया (एसआरटी) को 10 ग्रा. आकार के बढ़ने तक पाली जायेगी।

vii. स्टॉकिंग घनत्वे : अधिकतम संख्या 5 संख्या वर्ग मी

  1. जैव सुरक्षा : तिलापिया पालन के लिए अनुमोदन केवल उन्हीं तालाबों/फार्मों की दी जायेगी जो फार्म की जैव सुरक्षा का रख-रखाव यह सुनिश्चित करने के लिए करेंगे कि फार्म से जैविकीय पदार्थ का पलायन जल स्रोत अथवा किसी अन्यक स्रोत यहां तक कि बाढ़ जैसी स्थितियों में भी नहीं होगा। इसलिए, वहां बांध ऊँचाई, जल प्रबंधन प्रणालियों और अन्य जैव-सुरक्षा उपायों जोकि पालन के लिए आवश्यक हैं, की न्यूनतम आवश्यकताओं को निर्दिष्ट करता मानक डिजाइन होगा। (क) पालन तालाबों से निर्गम जल को प्राकृतिक जल निकायों में अण्डों के पलायन को रोकने के लिए दोहन के बाद अथवा पालन के दौरान नालियों/ नहरों/नदियों में छोड़ने से पूर्व आवश्यक रूप से जांच और उपचार किया जायेगा। (ख) पक्षियों को भगाने का यंत्र/बाढ़ अनिवार्य है, (ग) बांध की ऊंचाई मछली पलायन से बचने के लिए पर्याप्त होनी चाहिए और (घ) मछली/अण्डे/बच्चे के पलायन को रोकने के लिए जलमार्गों को उपयुक्त आकार की जाली लगानी चाहिए।

ix. जलाशयों और टैंकों में पिंजरा पालन : तिलापिया का पिंजरा पालन उन जलाशयों के लिए सीमित होगा जहां पहले से ही तिलापिया का भंडार स्थापित हैं। ऐसे पालन के प्रारंभ से पहले ऐसे जलाशयों में तिलापिया जनसंख्या का उपस्थिति का पता लगाने के संबंध में संबंधित राज्य के मात्स्यिकी विभाग द्वारा मूल्यांकन अध्ययन किया जायेगा। जलाशय में केज क्षेत्र प्रभावी-जल-क्षेत्र (ईडब्ल्यूए) के 1 प्रतिशत से अधिक नहीं होना चाहिए। केज में छोड़े गए स्टॉक का आकार 50 ग्रा. भार से अधिक होना चाहिए। तदनुसार, केज जाल का आकार उपयुक्त होना चाहिए। केज पालन के लिए तैयार किये गए तैरते पेलेटेड आहार मे प्रोटीन तत्व की न्यूनतम 25 प्रतिशत मात्रा के साथ उपयोग को प्रोत्साहित किया जाता है।

x. सघन तिलापिया पालन : री-सर्कुलेटरी प्रणालियों को प्रारंभ करने की इच्छुक फार्म को 150 संख्या/घन मी से कम मछली स्टॉकिंग घनत्व समेत तैरने वाले आहार के साथ राज्य के मात्स्यिकी विभाग के पास पंजीकृत करना होगा। ऐसे मामले में मछली पालन वाले फार्मों के लिए निर्दिष्ट जैव सुरक्षा उपायों के मानकों की पुष्टि आवश्यक है।

xi. हैचरी की स्थापना : जो उद्यमी तिलापिया बीज हैचरियों की स्थापना करने के इच्छुक हैं, उनको संचालन समिति से अनुमोदन प्राप्त करना होगा और साथ ही राज्य मात्स्यिकी विभाग के पास पंजीकृत भी करना होगा। हैचरियां, स्वीकृत विदेशी/भारतीय कंपनियों से ब्रूड स्टॉक प्राप्त करेंगी। हैचरियां केवल पंजीकृत नर्सरियों/फार्मों को बीज बेचेंगे।

IV. तिलापिया का बीज उत्पादन

i. संचालन समिति आईसीएआर मात्स्यिकी अनुसंधान संस्थानों और अन्य समान एजेंसियों के जरिये तिलापिया के लिये तिलापिया राष्ट्रीय प्रजनन कार्यक्रम (टीएनबीपी) की स्थापना की सिफारिश करेगी।

ii. संचालन समिति, विदेशी/भारतीय कंपनियों को चिन्हित और अनुमोदित करेंगी जो वाणिज्यिक हैचरियों के लिए ब्रूड स्टॉक की आपूर्ति की पात्र हैं।

iii. संचालन समिति संगरोध सुविधा समेत हैचरी के ले-आउट और डिजाइन की जांच और अनुमोदन करेगी। रोग प्रकोप की किसी घटना से बचने के लिए आयातित बीज का 21 दिनों के लिए संगरोध आवश्यक है। आयातित स्टाक की विदेशी रोगाणुओं के मुकाबले संवेदनशीलता प्रतिरोध के मूल्यांकन के संबंध में संगी प्रजातियों के साथ संगरोध की भी आवश्यकता है।

iv. हैचरियों द्वारा मोनोसेक्स नर तिलापिया का उत्पादन दिशानिर्देशों के अंतर्गत निर्दिष्ट प्रोटोकॉल के अनुपालन मे करना चाहिए।

v. क्रमानुसार पीढियों में आनुवांशिक सुधार के लिए आनुवांशिकी को शामिल करते हुए चयनित प्रजनन के उद्देश्य के साथ तिलापिया प्रजनन कार्यक्रम अन्तः प्रजनन के कारण भविष्य के विनाश से बचने को प्रोत्साहित किया जायेगा।

vi. लिंग उत्क्रमण का उपयोग करते हुए गैर-हार्मोनल तकनीक/प्रौद्योगिकी प्रोत्साहित की जायेंगी।

V. बीज नर्सरियां

जो नर्सरियां तिलापिया पालन के लिए बीज (बीज फार्म) विकसित करने की इच्छुक हैं उनको बढ़ते हुए फार्मों के लिए उपलब्ध दिशानिर्देशों के अनुपालन करते हुये राज्य के मात्स्यिकी विभाग के पास पंजीकृत कराना होगा। नर्सरियां केवल पंजीकृत हैचरियों से ही लिंग उत्क्रमित तिलापिया (एसआरटी) बीज प्राप्तं करे।

VI. स्वास्थ्य निगरानी

फार्म स्टॉक का स्वास्थ्य आवधिक रूप से जांचा जाये और रोग फैलने के मामले में केवल अनुज्ञेय उपचार का विवेकपूर्ण ढंग से प्रयोग किया जायेगा।

VII. दस्तावेज का रख-रखाव

स्टॉकिंग का विवरण, बीज का स्रोत, आदान, नमूने का विवरण, जल गुणवत्ता विवरण, स्वास्थ्य, वृद्धि आदि को दर्शाता दैनिक फार्म प्रबंधन का तालाब वार रजिस्टर रखा जायेगा। इन दस्तावेजों को संबंधित मात्स्यिकी प्राधिकारियों द्वारा निरीक्षण के समय उपलब्ध कराना होगा।

VIII. दोहन

दोहन से एक/दो दिन पूर्व आहार प्रक्रिया स्थगित कर देनी चाहिए। दोहन को खींच-जाल अथवा अन्य तीव्र दोहन प्रणालियों का प्रयोग करते हुए किया जायेगा।

IX. पोस्ट-हार्वेस्ट और परिवहन

दोहित मछली को तुरंत बर्फ में रखा जायेगा और घरेलू बाजारों/ प्रसंस्करण प्लांटों को भेज दिया जायेगा। तिलापिया के मूल्य संवर्धन मदों में प्रसंस्करण के लिए पर्याप्त अवसंरचना सुविधाओं को प्रोत्साहित किया जायेगा।

X. प्रशिक्षण एवं जागरूकता कार्यक्रम

धारणीयता प्राप्त करने के लिए तिलापिया को श्रेष्ठतर प्रबंधन प्रथाओं पर प्रशिक्षण कार्यक्रमों और जागरूकता शिविरों को प्रस्तावित किया जाता है। सरकारी अधिकारियों/अनुसंधान संगठनों/प्रगतिशील किसानों/उद्यमियों की उन देशों में प्रदर्शन यात्रा जहां तिलापिया पालन लोकप्रिय और सफल है। किसानों के लिए प्रशिक्षण कार्यक्रम संबंधित राज्य के मात्स्यिकी विभाग/ अनुसंधान संगठन/केवीके द्वारा किये जायेंगे।

XI. मूल्यांकन एवं प्रभाव आकलन

i. तालाबों और पिंजरों से तिलापिया के पलायन को रोकने के लिए उठाये गये सुरक्षात्मक उपायों की प्रभावकारिता का मूल्यांकन करना और उन्हें सुधारना।

ii. पलायित मछलियों का पारिस्थितिक तंत्र पर प्रभाव और इस बात का निर्धारण कि वें मौजूदा तिलापिया प्रजातियों के आक्रमण क्षमता में कैसे बदलाव करेंगी।

XII. अन्य तकनीकी सुझाव

i. उर्वरणः मृदा की पोषकीय अवस्था के आधार पर जब और जैसे आवश्यक | हो जैविक खादों का प्रयोग करते हुए तालाब पालन में उर्वरण किया जा सकता है।

ii. आहार का प्रकारः 20 प्रतिशत न्यूनतम प्रोटीन मात्रा सहित फारमूलित तैरने वाला पैलेट आहार/फार्म में तैयार पैलेट आहार।

iii. आहार भंडारणः फार्म पर उचित वायु संचार और आर्द्रता प्रबंधन समेत उचित आहार भंडारण सुविधा उपलब्ध कराई जाय। आहार को फंफूदी से बचाने के लिए दीवार को बिना छुये ऊंचे लकड़ी के चबूतरे पर रखा जाये। आहार को उत्पादन की दिनांक से तीन महीनों के अंदर प्रयोग कर लिया जाए।

iv. दोहन : दोहन से एक/दो दिन पूर्व आहार प्रक्रिया स्थगित कर देनी | चाहिए। दोहन को खींच-जाल अथवा अन्य तीव्र दोहन प्रणालियों का प्रयोग करते हुए किया जाये।

v. पोस्ट-हार्वेस्ट और परिवहन : दोहित मछली को तुरंत बर्फ में रखा जाये और घरेलू बाजारों/प्रसंस्करण प्लांटों को भेज दिया जाये। तिलापिया के मूल्य संवर्धन मदों में प्रसंस्करण के लिए पर्याप्त अवसंरचना सुविधाओं को प्रोत्सोहित किया जाये।

अनुबंध-I

आवेदन हेतु प्रपत्र

क्र.सं. विवरण  टिप्पणी 
1. आवेदक का नाम और पत्राचार का पता/पंजीकृत कंपनी/ स्थापना (स्थायी पते सहित)  
2. फार्म की स्थिति :वैयक्तिक/समिति/निजी/मालिकाना/ हिस्से दारी  
3. पत्राचार हेतु पता  
  गली :  
  शहर :  
  जिला :  
  राज्य :  
4. फार्म की स्थिति :  
  राज्य :  
  जिला :  
  तालुक/मंडल  
  राजस्व गांव :  
  सर्वेक्षण संख्या :  
5. स्वामित्व (स्वतंत्र रूप से या पट्टे पर)  
6. यदि पट्टे पर हो तो, पट्टे की अवधि और पट्टे की अवधि की प्रति संलग्न करे  
7. क्या फार्म मात्स्यिकी विभाग (डीओएफ) में पंजीकृत है और सीएएए/अन्य एजेंसी द्वारा अनुमोदित है। | (प्रमाणपत्र की प्रति संलग्न करे) ।  
8. डीओएफ/एमपीईडीए/चार्टर्ड इंजीनियर द्वारा अनुमोदित फार्म के लेआउट की प्रमाणित प्रति  
9. फार्म में पाली जाने वाली प्रजातियों की सूची  
10. जल का स्रोत  
11. तालाब का इतिहास  
  क) तालाब निर्माण का महीना और वर्ष और वित्तीय सहायता यदि कोई प्राप्त की गई हो  
  ख) निर्माण के वर्ष से मछली/झींगा के उत्पादन का ब्यौरा  
  ग) क्या मछली पालन हेतु केंद्र/राज्य सरकार की किसी योजना के अंतर्गत कोई सहायता प्राप्त हुई है ? यदि हां, तो ब्यौरा दें (रूपयो में)  
  घ) तालाबों की वर्तमान स्थिति, यदि मौजूदा है।  
12. प्रस्तावित तालाबों का निर्माण/नवीनीकरण/तालाबों की मरम्मत कार्यों का ब्योरा  
13. फार्म के परिचालन की प्रस्तावित तिथि और कार्य-कलापों की अंतरिम सूची  
14. फार्म में उपलब्ध सुविधाओं और मशीनरी की सूची (परिशिष्ट-1 प्रपत्र के अनुसार)  
15. तालाबों और केजो में तिलापिया के पालन में आवक लागत और परिचालनों की अर्थव्यवस्था के संबंध में अनुमान  

स्थान :                                                             आवेदक के हस्ताधक्षर    तिथि :                                                             नाम :

पता :

  • इस प्रपत्र के साथ परिशिष्ट- के अनुसार उपलब्ध अवसंरचना के संबंध में अतिरिक्त सूचना और परिशिष्ट-II के अनुसार आवेदक की घोषण लगा होना चाहिए।

परिशिष्ट-I

फार्म में उपलब्ध अवसंरचना के ब्योरे को प्रस्तुत करने हेतु प्रारूप

मालिक/पट्टेधारी का नाम  
स्थान  
वास्तविक सुविधाएं  
फार्म की वास्तिविक सीमा  
तालाबों की संख्या  
प्रत्येक तालाब का क्षेत्र  
प्रत्येक तालाब के बंध की ऊंचाई  
जलनिकासी (ह्यूम पाईप/स्लूईसगेट)  
अवसादन टैंक  
भवन  
क) कार्यालय/प्रशासन  
ख) आवासीय क्वार्टर  
ग) भंडार  
घ) प्राथमिक जांच हेतु प्रयोगशाला  
मशीनरी  
पम्प  
ऐरेर्ट जेनसेट  
मशीन रूम  
 
 
 

स्त्रोत: पशुपालन, डेयरी और मत्स्यपालन विभाग, कृषि और किसान कल्याण मंत्रालय

मॉडल ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केंद्र योजना
मॉडल ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केंद्र योजना

भारत के पास विश्व में सर्वाधिक पशुधन है। हमारे देश में पूरे विश्व की लगभग 57.3 प्रतिशत भैंस और 14.7 प्रतिशत पशु हैं। भारतीय डेयरी उद्योग का देश की अर्थव्यवस्था में प्रमुख योगदान है और राशि की दृष्टि से यह योगदान चावल से ज्यादा है। वर्ष 2011-12 में दुग्ध उत्पादों का मूल्य रु० 3,05,484 करोड़ रहा। ग्यारहवीं पंचवर्षीय योजना (2011-12) की समाप्ति पर देश में कुल दुग्ध उत्पादन 127.9 मिलियन टन प्रति वर्ष रहा और इसकी मांग वर्ष 2020 तक 180 मिलियन टन हो जाने की संभावना है। राष्ट्रीय डेयरी विकास बोर्ड के तत्वावधान में वर्ष 1970 में डेयरी क्षेत्र के आधुनिकीकरण तथा डेयरी सहकारिताओं की मदद से 4 मेट्रो शहरों में दूध की आपूर्ति बढ़ाने के लिए “आपरेशन फ्लड” कार्यक्रम प्रारंभ किया गया था। वर्ष 1996-97 के अंत में तक 264 जिलों में 74383 ग्राम दुग्ध उत्पादक सहकारिताओं का गठन किया गया था और इनके माध्यम से ग्रामीण क्षेत्रों से प्रतिदिन औसतन 12.26 मिलियन लीटर दूध की अधिप्राप्ति की जा रही थी। इसके बाद, ग्रामीण आय को बढ़ाने के लिए “टेक्नोलॉजी मिशन ऑन डेयरी डेवलपमेंट” को प्रारंभ किया गया था, जिसका उद्देश्य उत्पादकता बढ़ाने एवं परिचालन लागत घटाने के लिए आधुनिक प्रौद्योगिकी की अपनाना था और इस प्रकार दुग्ध और दुग्ध उत्पादों की ज्यादा से ज्यादा उपलब्धता सुनिश्चित करना था।

वर्ष 1991 में भारतीय अर्थव्यवस्था के उदारीकरण के साथ ही, डेयरी क्षेत्र को भी लाइसेंस मुक्त कर दिया गया था। भारत सरकार ने 09 जून 1992 को दुग्ध एवं दुग्ध उत्पाद आदेश (एमएमपीओ) जारी किया था, जिसे वर्ष 2002 में संशोधित किया गया था। इसके अनुसार, डेयरी इकाइयों को केवल स्वच्छता तथा स्वास्थ्यकर पहलुओं के बारे में अनुमति प्राप्त करनी है। खाद्य सुरक्षा और मानक (लाइसेन्सिंग एवं रजिस्ट्रेशन ऑफ फ़ूड बिजनेस), विनिमय 2011 लागू होने के बाद, 05 अगस्त 2011 से डेयरी प्रसंस्करण इकाइयों सहित सभी खाद्य प्रसंस्करण इकाइयां इस अधिनियम के दायरे में आ गई हैं, हालाँकि, भारत सर्वाधिक दूध उत्पादित करने वाला देश है, लेकिन प्रति पशु दूध उत्पादन कम है। वर्तमान में, संगठित डेयरी क्षेत्र (सहकारी एवं निजी) देश में कुल दूध उत्पादन का 24 से 28 प्रतिशत भाग ही उत्पादित कर पर रहे हैं। इस प्रकार, घरेलू खपत और निर्यात के लिए अधिप्राप्ति, प्रसंस्करण और दूध के उत्पादों के विनिर्माण में वृद्धि की काफी गुंजाइश बनती है। एकत्र किये जाने वाले दुध की गुणवत्ता भी अच्छी नहीं है और यह विभिन्न प्रकार के मूल्य-संवर्धित उत्पादों के निर्माण/विपणन में रुकावट डालने वाला कारक है। आज भी देश का काफी हिस्सा संगठित दूध अधिप्राप्ति के दयारे में नहीं है।

उत्पादन और प्रसंस्करण के क्षेत्र में सार्थक कदम उठाने के बाद, अब अधिप्राप्ति-क्षमता  में  वृद्धि और गुणवत्ता हेतु दूध की जाँच करके दूध की गुणवत्ता बढ़ाने का समय आ गया है। भारत में दूध का मूल्य वसा के प्रतिशत कुछ सीमा तक सॉलिड नॉट फैट (एस एन एफ) पर निर्मर है। वसा का निर्धारण बुटीरोमिटर विधि पर आधारित है, जो कि दूध एकत्र करने वाले केन्द्रों/दुग्ध सहकारिताओं में अपनाई जाने वाली सबसे ज्यादा पुरानी प्रोधोगिकी है। वर्ष 1980 से, अनेक समितियाँ दूध में वसा के प्रतिशत की जाँच के लिए मिल्को टेस्टर्स को इस्तेमाल में ला रही हैं, क्योंकि इस तरीके से ऊपर बताये गए तरीके की तुलना में ज्यादा तेजी से काम किया जा सकता है। हाल ही में, दुग्ध एकत्रीकरण केद्रों/सहकारी समितियों ने ऑटोमेटिक मिल्क कलेक्शन स्टेशन (पीसी आधारित मिल्क कलेक्शन स्टेशन), स्मार्ट ऑटोमेटिक  मिल्क कलेक्शन स्टेशन और ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केद्र का संस्थापन प्रारंभ कर दिया है, जो कि दूध का वजन, वसा की मात्रा माप करके कृषकों को (हर बार) मुद्रित भुगतान पर्ची दे देती हैं। इन प्रणालियों में 10 दिन/मासिक/वार्षिक आधार पर आंकड़े (डेटा) रखने की सुविधा है और जरुरत पड़ने पर, इनसे प्रत्येक बारी का समेकित सारांश मुद्रित करके दिया जा सकता है। ये मशीनें एक घंटें में 120 से 150 बार तक दुध एकत्र करने का काम कर सकती है। मिल्को टेस्टर्स की जगह अब दूध विशलेषक (मिल्क एनालाइजर) को काम में लाया जा रहा है।

उद्देश्य

निम्नलिखित उद्देश्यों  को ध्यान में रखते हुए, ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केन्द्रों में विभिन्न प्रकार के उपकरणों की खरीद के लिए वित्तीय सहायता प्रदान की जाती है-

  1. दूध में वसा की जाँच की क्षमता व जाँच की विशुद्धता को बढ़ाना दूध के अन्य घटकों जैसे- सॉलिड नॉट फैट (एस एन एफ) का प्रतिशत, पानी का प्रतिशत आदि अन्य घटकों की जाँच करना।
  2. ऑटोमेटिक के द्वारा समिति/दूध एकत्रीकरण केंद्र के स्टाफ को घटाना और मैन्युअल रजिस्टर न रखकर, परिचालनों को किफायती बनाना।
  3. पारदर्शी प्रणाली के माध्यम से दूध उत्पादकों का विश्वास जितना और आर इस तरह दूध की अधिप्राप्ति बढ़ाना।

सम्भावित क्षेत्र-सहकारी और निजी क्षेत्र में ज्यादातर दूध प्रसंस्करण संयत्रों ने अपने अधिप्राप्ति नेटवर्क में ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केद्रों को प्रारंभ कर दिया है। उन समितियों/दूध एकत्रीकरण केद्रों में इन स्टेशनों के लिए वित्तपोषण किया जा सकता है, जहाँ प्रतिदिन दूध की अधिप्राप्ति 350 लीटर से अधिक है।

लाभार्थी: ये इकाइयां कोऑपरेटिव मिल्क यूनियन की मिल्क कोऑपरेटिव समितियों अथवा निजी डेयरी के दुग्ध एकत्रीकरण केन्द्रों द्वारा स्थापित की जा सकती है। विकल्पत:, व्यक्तियों को संगठित क्षेत्र के साथ गठबंधन करके इन स्टेशनों को स्थापित करने के लिए भी प्रोत्साहित किया जा सकता है।

परियोजना विवरण

  1. घटक: ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केन्द्र विशेष रूप से डिज़ाइन की गई समन्वित इकाई हैं। यह कई यूनिटों अर्थात् यह ऑटोमेटिक मिल्क तौल प्रणाली, इलेक्ट्रोनिक मिल्क टेस्टिंग, देता प्रोसेसिंग और आउटपुट देने हेतु पर्सनल कम्प्यूटर (प्रिंटर और बैटरी सहित) का संयोजन है। ज्यादा मात्रा में दूध की अधिप्राप्ति करने वाले केन्द्र आधुनिक प्रणाली खरीद सकते हैं, जिसमें मिल्क टेस्टिंग उपकरण की जगह ऑटोमेटिक मिल्क विश्लेषक (जो वसा का %, सॉलिड नॉट फैट (एस एन एफ) का % पानी का % इत्यादि दर्शा सकता है) का उपयोग किया जा सकता है। ये बड़ी अधिप्राप्ति एजेंसियों वेब आधारित डेटा प्रबंधन भी अपना सकती हैं, जिसमें एएमसीयू से कृषक-वार डेटा सर्वर को भेजा जायेगा और भुगतान सम्बन्धी विवरण मिल्क प्रोसेसिंग यूनिट से सीधे बैंक को भेर्जे जायेंगे। ऑटोमेटिक दूध संग्रहण यूनिटों को (एएमसीयू) को डेयरी टू बैंक की  अवधारणा को उपयोग करने योग्य बनाया जा सकता है, जिसमें कृषक की बिल राशि सीधे उसके खाते में जमा कर दी जाती है बैंक में जाए बिना, वह दूध संग्रहण  केन्द्र से अपनी जरूरत के मुताबिक राशि सीधे ही आहरित कर सकता/सकती है। कुछ ऑटोमेटिक मिल्क कलेक्शन यूनिटों को ((एएमसीयू)  को नीचे दिए गए चित्र में दर्शाया गया है:-
  2. क्षमता: ऑटोमेटिक मिल्क कलेक्शन स्टेशन प्रति घंटा दूध के 120 से 150 नमूनों की जाँच कर सकता है, उपयोग किये जाए वाले उपकरणों के आधार पर पैरामीटर्स में अंतर हो सकता है
  3. स्पेसिफिकेशन: उपयोग की जाने वाले मशीनरी बीआईएस स्पेसिफिकेशन के अनुसार  होनी चाहिए और इससे मापे जाने वाले पैरामीटर इस प्रकार है:-

(क)  वसा की माप:0-13% (ख)  मापन क्षमता:120 से 150 परिचालन प्रति घंटा

(ग)पावर सप्लाई; एसी 220 से 240 वाट 50HZ

मिल्क विश्लेषक के मामले में, वसा की मात्रा,  सॉलिड नॉट फैट (एस एन एफ)  की मात्रा 3 से 15 प्रतिशत तथा पानी की मात्रा और दूसरे अन्य पैरामीटरों की भी माप की जाएगी।

(क)  उपकरण आपूर्तिकर्ता: उपकरणों की आपूर्ति कई एंजेंसियों द्वारा की जाती है: इनके नाम निम्नवत हैं-

आईडीएमसी, आनन्द (गुजरात) डीएसके मिल्कोट्रोनिक्स, पुणे (महाराष्ट्र), कामधेनु, अहमदाबाद (गुजरात), डोडिया, हिम्मतनगर (गुजरात), प्राम्प्ट (PROMPT),  बड़ौदा (गुजरात), आपटेल, आनंद गुजरात), कैपिटल इलेक्ट्रोनिक्स, आनन्द (गुजरात), आरईआईएल, जयपुर (राजस्थान) यह सूची केवल निदर्शी है, उपयुक्त प्रणाली (सिस्टम) किसी भी प्रतिष्ठित एजेंसी से खरीदी जा सकती है

कार्य प्रणाली

प्रत्येक दूध आपूर्त करनेवाले किसान को संग्रह केन्द्र द्वारा दुग्ध प्रसंस्करण इकाई के परामर्श से एक विशिष्ट संख्या/कार्ड दिया जायेगा। किसान जब दूध आपूर्त करने के लिए आता है तो पहचान के लिए उसका नंबर या कार्ड इस्तेमाल किया जायेगा। नंबर फीड करने के बाद, नमूना विश्लेषण के लिए एकत्र किया जायेगा। इसके साथ ही उसका दूध जब कंटेनर में डाला जायेगा वह स्वचालित रूप से तौला जायेगा और वसा की मात्रा और दूध की मात्रा पर आधारित दर का हिसाब करके भुगतान पर्ची मुद्रित की जाएगी। एक दूध विश्लेषक की सेवा  उपयोग हो पाने की स्थिति में विश्लेषण के अन्य मापदंडों का इस्तेमाल किया जायेगा और  इन मानकों के आधार पर दूध की मात्रा और दर का हिसाब करते हुए इसे प्रदर्शित किया जायेगा। कुछ निर्माताओं के पास मोबाइल दूध संग्रह इकाइयां हैं, इन उपकरणों की वाहन पर लगाया जा सकता है और दूध को विभिन्न स्थानों से अधिप्राप्त किया जा सकता है

ऑटोमेटिक दूध संग्रहण यूनिट (AMCUs) के लाभ

  1. नमूना दूध की मात्रा  में बचत
  2. रसायन और डिटर्जेंट में बचत
  3. कांच के बने पदार्थ पर होने वाले खर्च में बचत
  4. स्टेशनरी और समय में बचत
  5. कमर्चारियों पर होने वाले खर्च में बचत
  6. पारदर्शी प्रणाली के माध्यम से दुग्ध उत्पादकों का aatmviआत्मविश्वास प्राप्त करना और दुध की अधिप्राप्ति बढ़ाना

तकनीक सहयोग

चूँकि यह यूनिट एक समन्वित है, परियोजना के लिए कोई तकनीकी सहयोग की परिकल्पना नहीं की गई है, हालांकि दुग्ध संघों/निजी डेयरी संयंत्र संग्रहण केन्द्रों की स्थापना ओंर दूध की खरीद में सोसाइटियों और दुग्ध संग्रहण केन्द्रों का मार्गदर्शन करेंगे तथा संचालन और अनुरक्षण में कर्मियों को प्रशिक्षण प्रदान करेंगे। व्यक्तिगत ऑटोमेटिक दूध संग्रहण यूनिट के मामले में बिक्री के बाद की सेवा के लिए आपूर्तिकर्ताओं के साथ आवश्यक व्यवस्था की जानी चाहिए।

पूंजी लागत

पूंजी लगात भी विनिर्देशों और निर्माताओं के साथ बदलती रहती है। हालाँकि, निर्माताओं द्वारा की गई जानकारी और क्षेत्रों से प्राप्त सूचना के आधार बैटरी की लागत सहित एक औसत इकाई लागत 1.25 लाख मानी गई है:

परियोजना की आर्थिकी

यह माना गया है कि ऑटोमेटिक दूध संग्रहण यूनिट मौजूदा संग्रह केंद्र की इमारत में ही कार्य कर सकेगा इसलिए ऑटोमेटिक दूध संग्रहण यूनिट की सिविल लागत पर विचार नहीं किया गया 1. अनुबंध-1 मैं प्रस्तुत विभिन्न तकनीकी आर्थिक मापदंडों के आधार पर इस परियोजना की आर्थिकी तैयारी की गई है और इसे अनुबंध II मैं प्रस्तुत किया है। व्यव की मदों में कर्मचारियों पर होने वाले खर्च में बचत, स्टेशनरी, रसायनों और डिटर्जेट और नमूना दूध की बचत, कांच के बने पदार्थ पर होने वाले खर्च में बचत तथा उपयोग्य वस्तुएं, मरम्मत और अनुरक्षण आदि व्यव शामिल हैं।

वित्तीय विश्लेषण

मॉडल के लिए नकदी प्रवाह विश्लेषण, लाभ लागत अनुपात (बीसीआर), निवल वर्तमान मूल्य (एनपीडब्लू) और आंतरिक प्रतिफल दर (आईआरआर) आदि को शामिल करते हुए अनुबध III  मैं प्रस्तुत किया गया है। विचाराधीन मॉडल के लिए, बीसीआर 1.41:1 एनपीडब्ल्यू 76,800 रूपये और आईआरआर 49% है। पूरे बैक ऋण किसी भी छूट अवधि के बिना सात साल में चुकौती योग्य हो सकता है। इसलिए मॉडल परियोजना के लिए चुकौती की अवधि सात साल निर्धारित की गई है (अनुबंध IV)

वित्तीय सहायता

ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केन्द्रों  को राष्ट्रीय बैक द्वारा पुनर्वित्त प्रदान के लिए विचार किया जायेगा। इसलिए अभी सहभागी बैंक परियोजना की तकनीकी व्यवहार्यता, वित्तीय व्यवहार्यता और बैंकिंग व्यवहार्यता (bankability)  के आधार पर इस गतिविधि के वित्तपोषण पर विचार कर सकते हैं।

ऋण प्रदान करने की शर्तें

1. मार्जिन राशि: दूध सहकारी समिति या दूध संग्रहण केन्द्र को सामान्य रूप से परियोजना लागत का 25% अपने स्वयं के संसाधनों से पूरा करना चाहिए।

२. ब्याज दर: ब्याज दर वित्तपोषक बैंक द्वारा निर्धारित की जाएगी। हालाँकि आर्थिकी तैयार करने के लिए ब्याज दर 13.5% प्रति वर्ष मानी जाती है।

सुरक्षा

भारतीय रिजर्व बैंक द्वारा यथा निर्धारित।

बीमा

वित्तीयपोषक बैंक यह सुनिश्चित करें कि दूध समिति/संग्रहण केद्र परिसम्पति के लिए पर्याप्त बीमा सुरक्षा लेता है।

चुकौती अवधि

सृजित समग्र अधिशेष के आधार पर चुकौती अवधि किसी भी छूट अवधि के बिना 7 साल तक हो सकती है।

विशेष नियम और शर्तें

परियोजना की विशेष नियमों और शर्तों को अनुबध V  में दिया गया है।

अनुबंध-1

इकाई लागत और तकनीकी आर्थिकी मापदंड

क्रसं विवरण राशि रूपये में
क. इकाई लागत, बैंक ऋण और मार्जिन राशि  
ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केन्द्र की लागत (रु.) 125000
2 मार्जिन राशि (रु०) 31250
3 बैंक ऋण (रु०) 93750
     
आय मापदंड  
1 अधिप्राप्ति दूध की मात्रा (लीटर/दिन) 400
2 दूध के नमूनों की संख्या/दिन 200
3 संरक्षित नमूना दूध की मात्रा (नमूना प्रति मिलीलीटर) 10
4 नमूना दूध की बिक्री @ 10ml/नमूना दूध (लीटर/ माह 60
5 नमूना दूध की बिक्री मूल्य (रु०/लीटर) 24
6. कमर्चारियों पर होने वाले खर्चे में बचत (रु०/माह) 2500
7 स्टेशनरी में बचत (रु०/माह) 250
8 कांच के बर्तनों पर होने वाले खर्च में बचत (रु०/नमूना/दिन) 0.05
9. रसायन एवं डिटर्जेट पर बचत 0.1
व्यव मापदंड  
1. मरम्मत और अनुरक्षण (रु०/माह) 1500
अन्य  
1 ऑटोमेटिक दूध संग्रहण यूनिट पर मुल्याह्रास(%) 15
2 ब्याज दर (%) 13.5
3 चुकौती अवधि (वर्ष) 7

अनुबंध–II

आय और व्यव – ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केन्द्र

(रु० लाख में)

क्रसं विवरण वर्ष
  I II III IV V VI VII
1 अधिप्राप्ति दूध की मात्रा (लीटर/दिन) 400 400 400 400 400 400 400
2. दूध के नमूनों की संख्या प्रतिदिन 200 200 200 200 200 200 200
3 संरक्षित नमूना दूध की मात्रा (लीटर/दिन) 2 2 2 2 2 2 2
आय              
i नमूना दूध की बिक्री 0.1752 0.1752 0.1752 0.1752 0.1752 0.1752 0.1752
ii कमर्चारियों पर होने वाले खर्चे में बचत 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
iii स्टेशनरी में 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03
  बचत              
iv कांच के बर्तनों पर होने वाले खर्च में बचत 0.0365 0.0365 0.0365 0.0365 0.0365 0.0365 0.0365
v रसायन एवं डिटर्जेट पर बचत 0.073 0.073 0.073 0.073 0.073 0.073 0.073
  कुल आय (क) 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147
व्यव              
i) मरम्मत और अनुरक्षण 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18
  कुल व्यव (B) 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18
C समग्र अधिशेष  (क-ख) 0.4347 0.4347 0.4347 0.4347 0.4347 0.4347 0.4347

अनुबंध–III

वित्तीय विश्लेषण- लाभ लागत विश्लेषण, निवल वर्तमान मूल्य और आंतरिक प्रतिफल दर

(रु० लाख में)

क्रसं विवरण वर्ष
I II III IV V VI VII
1 पूंजी  लागत 1.25
2 आवर्तो लागत 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18
3 कुल लागत 1.43 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18 0.18
4 लाभ 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147
5 ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केन्द्र पर मूल्यह्रास 0 0 0 0 0 0 0 .125
6 कुल लाभ 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.6147 0.7397
7 निविल लाभ -0.8153 0.4347 0.4347 0.4347 0.4347 0.4347 0.5597
8 डीएफ @ 15% 0.87 0.756 0.658 0.572 0.497 0.432 0.376
9 पीडब्ल्यूसी @ 15%  DF 1.2441 0.13608 0.11844 0.10296 0.08946 0.07776 0.06768
10 पीडब्ल्यूसी @ 15%  डीएफ 0.534789 0.464713 0.404473 0.351608 0.305506 0.26555 0.2781272
11 निवल वर्तमान मूल्य@ 15%  डीएफ 0.76828            
12 लाभ लागत अनुपात @ 15%  डीएफ 1.41:1            
13 आंतरिक प्रतिफल दर 49%            

अनुबंध –IV

चुकौती अनुसूची- ऑटोमेटिक दूध संग्रहण केन्द्र

(रु० लाख में)

वर्ष बैंक   बकाया ऋण समग्र अधिशेष ब्याज का भुगतान @ 13.5% p.a मूलधन की चुकौती कुल व्यव सोसाइटी संग्रहणकेन्द्र को उपलब्ध निवल प्रतिफल डीएससी आर
वर्ष केप्रारंभ में वर्ष के अंत में
1 0.9375 0.8175 0.4347 0.126563 0.12 0.246 0.188 1.763
II 0.8175 0.6975 0.4347 0.110363 0.12 0.214 0.141 1.66
III 0.6975 0.5775 0.4347 0.094163 0.12 0.208 0.147 1.708
IV 0.5775 0.4275 0.4347 0.077963 0.15 0.191 0.164 1.86
V 0.4275 0.2775 0.4347 0.057713 0.15 0.205 0.15 1.733
VI 0.2775 0.1275 0.4347 0.037463 0.15 0.184 0.171 1.93
VII 0.1275 0 0.4347 0.017213 0.1275 0.173 0.182 2.053

औसत डीसीआर/ DSCR 1.81 है

अनुबंध–V

विशिष्ट नियम एवं शर्तें

बैंक को यह सुनिश्चित करना चाहिए:-

  • ऑटोमेटिक मिल्क संग्रहण केन्द्र के वित्त पोषण हेतु, दुग्ध संघ/डेयरी उस दुग्ध समिति/एकत्रीकरण केन्द्र की पहचान करेगा, जिसका दूध एकत्रीकरण प्रतिदिन 400 लीटर से ज्यादा है।
  • दुग्ध संघ/डेयरी समिति/एकत्रीकरण केन्द्र को ऑटोमेटिक मिल्क कलेक्शन यूनिट की खरीद हेतु मागर्दशर्न प्रदान करेगा।
  • दुग्ध संघ/डेयरी मिल्क कोऑपरेटिव सोसाइटी/एकत्रीकरण केन्द्र के सचिव/कर्मियों को ऑटोमेटिक मिल्क कलेक्शन यूनिट के परिचालन एवं रखरखाव के बारे में प्रशिक्षण प्रदान करेगा।
  • दुग्ध संघ/डेयरी मिल्क कोऑपरेटिव सोसाइटी/एकत्रीकरण केन्द्र के लिए अपेक्षित स्टेशनरी आदि की आपूर्ति करेगा।
  • मिल्क कोऑपरेटिव सोसाइटी/एकत्रीकरण केन्द्र आपूर्तिकर्ता फर्म के साथ द्वितीय वर्ष एवं उससे आगे के लिए वार्षिक सेवा करार निष्पादन करेगा।
  • मिल्क कोऑपरेटिव सोसाइटी/एकत्रीकरण केन्द्र ऑटोमेटिक मिल्क संग्रहण केन्द्र को बीमा कम्पनियों से बीमाकृत करायेगा, बशतें कि इस प्रकार की बीमा सुरक्षा उपलब्ध हो।
  • दुग्ध संघ/डेयरी बैंक ऋण की चकौती हेतु गठबंधन व्यवस्था उपलब्ध कराएगा।

स्रोत:- क्षेत्रीय शाखा, नाबार्ड

पशुपालन से संबंधित योजनाएं
पशुपालन से संबंधित योजनाएं

पशुधन बीमा योजना

पशुधन बीमा योजना एक केंद्र प्रायोजित योजना है जो 10वीं पंचवर्षीय योजना के वर्ष 2005-06 तथा 2006-07 और 11वीं पंचवर्षीय योजना के वर्ष 2007-08 में प्रयोग के तौर पर देश के 100 चयनित जिलों में क्रियान्वित की गई थी। यह योजना देश के 300 चयनित जिलों में नियमित रूप से चलाया जा रहा है।

पशुधन बीमा योजना की शुरुआत दो उद्देश्यों, किसानों तथा पशुपालकों को पशुओं की मृत्यु के कारण हुए नुकसान से सुरक्षा मुहैया करवाने हेतु तथा पशुधन बीमा के लाभों को लोगों को बताने तथा इसे पशुधन तथा उनके उत्पादों के गुणवत्तापूर्ण विकास के चरम लक्ष्य के साथ लोकप्रिय बनाने के लिए किया गया।

योजना के अंतर्गत देशी/ संकर दुधारू मवेशियों और भैंसों का बीमा उनके अधिकतम वर्तमान बाजार मूल्य पर किया जाता है। बीमा का प्रीमियम 50 प्रतिशत तक अनुदानित होता है। अनुदान की पूरी लागत केंद्र सरकार द्वारा वहन की जाती है। अनुदान का लाभ अधिकतम दो पशु प्रति लाभार्थी को अधिकतम तीन साल की एक पॉलिसी के लिए मिलता है।

यह योजना गोवा को छोड़कर सभी राज्यों में संबंधित राज्य पशुधन विकास बोर्ड द्वारा क्रियान्वित की जा रही है।

योजना में शामिल पशु तथा लाभार्थियों का चयन

  • देशी/ संकर दुधारू मवेशी और भैंस योजना की परिधि के अंतर्गत आएंगे। दुधारू पशु/ भैंस में दूध देनेवाले और नहीं देनेवाले के अलावा वैसे गर्भवती मवेशी, जिन्होंने कम से कम एक बार बछड़े को जन्म दिया हो, शामिल होंगे।
  • ऐसे मवेशी जो किसी दूसरी बीमा योजना अथवा योजना के अंतर्गत शामिल किये गये हों, उन्हें इस योजना में शामिल नहीं किया जाएगा।
  • अनुदान का लाभ प्रत्येक लाभार्थी को 2 पशुओं तक सीमित रखा गया है तथा एक पशु की बीमा अधिकतम 3 वर्षों के लिए की जाती है।
  • किसानों को तीन साल की पॉलिसी लेने के लिए प्रोत्साहित किया जाएगा, जो सस्ती और बाढ़ तथा सूखा जैसी प्राकृतिक आपदाओं के घटित होने पर बीमा का वास्तविक लाभ पाने में उपयोगी हो सकती हैं। फिर भी यदि कोई किसान तीन साल से कम अवधि की पॉलिसी लेना चाहता है, तो उसे वह भी दिया जाएगा और उसे उसी मवेशी का अगले साल योजना लागू रहने पर फिर से बीमा कराने पर प्रीमियम पर अनुदान उपलब्ध कराया जाएगा।

पशुओं के बाजार मूल्य का निर्धारण

किसी पशु की बीमा उसके अधिकतम बाजार मूल्य पर की जाएगी। जिस बाजार मूल्य पर बीमा की जाती है उसे लाभार्थी, अधिकृत पशु चिकित्सक एवं बीमा एजेंट द्वारा सम्मिलित रूप से की जाती है।

बीमाकृत पशुओं की पहचान

बीमा किये गये पशु की बीमा-राशि के दावा के समय उसकी सही तथा अनोखे तरीके से पहचान की जानी होगी। अतः कान में किये अंकन को हरसंभव तरीके से सुरक्षित किया जाना चाहिए। पॉलिसी लेने के समय कान में किये जाने वाले पारंपरिक अंकन या हाल के माइक्रोचिप लगाने की तकनीकी का प्रयोग किया जाना चाहिए। पहचान चिह्न लगाने का खर्च बीमा कंपनी द्वारा वहन किया जाएगा तथा इसके रख-रखाव की जिम्मेदारी संबंधित लाभार्थियों की होगी। अंकन की प्रकृति तथा उसकी सामग्री का चयन बीमा कंपनी तथा लाभार्थी, दोनों की सहमति से होता है।

बीमा की वैधता अवधि में स्वामित्व में परिवर्तन

पशु की बिक्री या अन्य दूसरे प्रकार के हस्तांतरण स्थिति में, यदि बीमा पॉलिसी की अवधि समाप्त न हुई हो तो बीमा पॉलिसी की शेष अवधि का लाभ नये स्वामी को हस्तांतरित किया जाएगा। पशुधन नीति के ढंग तथा शुल्क एवं हस्तांतरण हेतु आवश्यक विक्रय-पत्र आदि का निर्णय, बीमा कंपनी के साथ अनुबंध के समय ही कर लेनी चाहिए।

दावे का निपटारा

यदि दावा बाकी रह जाता है, तो आवश्यक दस्तावेज जमा करने के 15 दिन के भीतर बीमित राशि का भुगतान निश्चित तौर पर कर दिया जाना चाहिए। बीमा कंपनियों द्वारा दावों के निष्पादन के लिए केवल चार दस्तावेज आवश्यक होंगे, जैसे बीमा कंपनी के पास प्रथम सूचना रिपोर्ट, बीमा पॉलिसी, दावा प्रपत्र और अंत्यपरीक्षण रिपोर्ट। पशु की बीमा करते समय मुख्य कार्यकारी अधिकारी यह सुनिश्चित करते हैं दावा के निपटारे हेतु स्पष्ट प्रक्रिया का प्रावधान किया जाए तथा आवश्यक कागजों की सूची तैयार की जाए एवं पॉलिसी प्रपत्रों के साथ उसकी सूची संबंधित लाभार्थियों को भी उपलब्ध करवाई जाए।दावा प्रक्रियाएक जानवर की मौत की घटना में, तत्काल सूचना बीमा कंपनियों के लिए भेजा जाना चाहिए और निम्नलिखित आवश्यकताओं को प्रस्तुत किया जाना चाहिए:

  • विधिवत दावा प्रपत्र पूरा।
  • मृत्यु प्रमाण पत्र कंपनी के फार्म पर योग्य पशुचिकित्सा से प्राप्त की।
  • शवपरीक्षा परीक्षा रिपोर्ट अगर कंपनी द्वारा की आवश्यकता है।
  • कान टैग जानवर को लागू आत्मसमर्पण किया जाना चाहिए। ‘कोई टैग नहीं दावा’ की हालत अगर टैग नहीं की जरूरत है लागू किया जाएगा

पीटीडी दावा प्रक्रिया

  • योग्य चिकित्सक से एक प्रमाण पत्र प्राप्त किया जा करने के लिए।
  • पशु कंपनी के पशु चिकित्सा अधिकारी द्वारा भी निरीक्षण करेंगे।
  • उपचार के चार्ट पूरा इस्तेमाल किया, दवाओं, रसीदें, आदि प्रस्तुत किया जाना चाहिए।
  • दावे की ग्राह्यता पशु चिकित्सक / कंपनी डॉक्टर की रिपोर्ट दो महीने के बाद विचार किया जाएगा।
  • क्षतिपूर्ति बीमित रकम का 75% तक ही सीमित है।

चारा और चारा विकास योजना

पशु पालन, डेयरी तथा मत्स्यपालन विभाग द्वारा एक केन्द्र प्रायोजित चारा विकास योजना चलाई जा रही है, जिसका उद्देश्य चारा विकास हेतु राज्यों के प्रयासों में सहयोग देना है। यह योजना 200506 से निम्नलिखित चार घटकों के साथ चलाई जा रही है:

  • चारा प्रखंड निर्माण इकाइयों की स्थापना
  • संरक्षित तृणभूमियों सहित तृणभूमि क्षेत्र
  • चारा फसलों के बीज का उत्पादन तथा वितरण
  • जैव प्रौद्योगिकी शोध परियोजना

केन्द्र प्रायोजित चारा विकास योजना का 2010 से उपलब्ध चारा के दक्ष प्रयोग को सुनिश्चित करने के लिए उन्नयन किया गया है। इस मद में 141.40 करोड़ रुपये की विनियोग राशि के साथ इस योजना में निम्नलिखित नए घटक/तकनीक मध्यस्थता शामिल हैं:

  • चारा परीक्षण प्रयोगशालाओं का सशक्तीकरण
  • कुट्टी काटने वाली मशीन से लोगों को परिचित कराना
  • साइलो-संरक्षण इकाइयों की स्थापना
  • एजोला की खेती और उत्पादन इकाइयों का प्रदर्शन
  • बाय-पास प्रोटीन उत्पादन इकाइयों की स्थापना
  • क्षेत्र विशेष खनिज मिश्रण (ASMM) इकाइयों/चारा गोली निर्माण इकाइयों/चारा उत्पादन इकाइयों की स्थापना

चल रहे घटक, चारा प्रखंड निर्माण ईकाइयों की स्थापना के अंतर्गत भागीदारी बढ़ाने के लिए अनुदान की राशि 50% बढ़ा दी गई है तथा संरक्षित तृणभूमियों सहित तृणभूमि विकास के अंतर्गत सहायता के लिए भूमि अधिग्रहण हेतु भूमि का रकवा 5-10 uw. कर दिया गया है।

घटकों के बारे में विवरणवित्त पोषण का रूपइकाई लागत तथा 11वीं योजना के शेष वर्षों के दौरान प्राप्त किए जाने वाले लक्ष्य निम्नलिखित हैं:

परिवर्तित घटकों का नाम/नए घटक लाभार्थी सहयोग का रूप इकाई लागत (लाख में)
चारा प्रखंड निर्माण इकाइयों की स्थापना सहकारी संस्थाओं तथा स्वयं सहायता समूहों सहित राजकीय/निजी उद्यमिता 50:50 85.00
संरक्षित तृणभूमियों सहित तृणभूमि विकास किसान, पशुपालन एवं वन विभाग। यद्यपि गैर-सरकारी संगठन/ग्राम पंचायत, पंचायत की भूमि पर तृणभूमि तथा अन्य सामूहिक संपदा संसाधनों के विकास में होंगे। 100:00 0.70
चारा फसलों के बीज का उत्पादन तथा वितरण किसान लाभान्वित होंगे। राज्य सरकार लघु उद्योग संघों/सहकारी डेयरियों/गैर-सहकारी संगठनों को परियोजना के क्रियान्वयन में शामिल करेगी। 5,000 रु./क्विंटल की दर से कुल 37,000 क्विंटल चारा के बीज राज्य सरकार द्वारा प्राप्त किए जाएंगे और बीजों को किसानों में वितरित किया जाएगा। 75:25 0.05
चारा परीक्षण प्रयोगशालाओं का सशक्तीकरण पशुपालन कॉलेजों/ कृषि विश्वविद्यालयों की  मौजूदा पशु-पोषण प्रयोगशालाएं। धनराशि चारा विश्लेषण हेतु आवश्यक  मशीनरी/ उपकरणों की खरीद के लिए स्वीकृत की जाएगी अनुमोदित उपकरणों की सूची जारी की जाएगी। 50:50 200.00
हाथ से चलने वाली कुट्टी काटने की मशीन किसान और सहकारी दुग्ध समितियों के सदस्य/ आत्मा/ कृषि विकास केंद्र 75:25 0.05
शक्ति चालित कुट्टी काटने की मशीन किसान और सहकारी दुग्ध समितियों के सदस्य/ आत्मा/ कृषि विकास केंद्र 75:25 0.20
साइलो-संरक्षण ईकाइयों की स्थापना किसान और सहकारी दुग्ध समितियों के सदस्य/ आत्मा/ कृषि विकास केंद्र 100:00 1.05
एजोला की खेती और उत्पादन इकाइयों का प्रदर्शन किसान और सहकारी दुग्ध समितियों के सदस्य/ आत्मा/ कृषि विकास केंद्र 50:50 0.10
बाय-पास प्रोटीन उत्पादन इकाइयों की स्थापना किसी व्यावसायिक बैंक द्वारा परियोजना की उपयुक्तता हेतु अभिप्रमाणित डेयरी संघ/निजी उद्यमी 25:75 145.00
क्षेत्र विशेष खनिज मिश्रण इकाइयों/चारा गोली निर्माण इकाइयों/चारा उत्पादन इकाइयों की स्थापना किसी व्यावसायिक बैंक द्वारा परियोजना की उपयुक्तता हेतु अभिप्रमाणित सहकारी दुग्ध समितियों तथा स्वयं सहायता समूहों सहित राजकीय/निजी उद्यमिता। धनराशि केवल मशीनरी और उपकरणों की खरीद के लिए ही स्वीकृत की जाएगी। 25:75 100.00

स्रोत:http://pib.nic.in/

वृक्षारोपण हेतु अनुदान सहायता राशि
वृक्षारोपण हेतु अनुदान सहायता राशि

पर्यावरण एवं वन मंत्रालय 10वीं  पंचवर्षीय योजना में विभिन्न क्रियान्वयन करने वाली संस्थाओं को, “हरित”-भारत” योजना के लिए अनुदान सहायता राशि के रूप में वितीय सहायता प्रदान कर रहा है | योजना के अन्तर्गत, वनीकरण और गुणवतापूर्ण रोपण सामग्री उत्पादन हेतु उच्च तकनीक वाली / उपग्रह पौधशालाओं की स्थापना सरकारी, सामुदायिक और निजीभूमि पर करने हेतु वितीय सहायता |प्रदान की जाती है | योजना की मार्गदर्शिका एवं आवेदन पत्र के प्रारूप की प्रतियाँ  सभी राज्यों/संघ शासित राज्यों के प्रधान मुख्य वन संरक्षकों के पास उपलब्ध करा दी गयी हैं, इसे मंत्रालय की वेबसाइट http//www.envfor.nic.in पर भी प्राप्त किया जा सकता है |

पात्रता की शर्ते

वृक्षारोपण उपग्रह पौधशाला की स्थापना करना केन्द्रीय उच्च तकनीक पौधशाला
थ्कयान्वय करने वाली संस्थायें सरकारी विभाग, नगरीय स्थानीय संस्थायें, पंचायती राज संस्थायें राज्य वन विभाग, पंजीकृत सामाजिक संस्थायें, अलाभकृत संस्थायें सहकारी समितियों, परोपकारी न्यास, स्वयं सेवी संस्थायें, सार्वजनिक संस्थान, स्वायत संस्थायें पंजीकृत विद्यालय, कालेज एवं विश्वविद्यालय (i) राज्य के वन विभाग या अन्य वानिकी /कृषि अनुसंधान संस्थानों / वन विकास अभिकरणों/किसान जो गरीबी रेखा से नीचे के हैं / वृक्ष उगाने वाली सहकारी समितियों / पंचायत के साथ मिलकर |(ii)  कोई भी व्यक्ति / किसान जो गरीबी रेखा के नीचे के हों और निजी कार्मिक | राज्य के वन विभाग स्वयं या वानिकी / कृषि अनुसंधान संस्थानों /वन विकास अभिकरणों /किसान जो गरीबी रेखा से नीचे हों /वृक्ष उगाने वाली सहकारी समितियों / पंचायत के साथ मिलकर |
पंजीकरण की कम से कम अवधि 31 मार्च तक पंजीकरण कराये हुए  5 वर्ष पुरे करे लिए हों | आवेदन करते समय स्थानीय नियमों एवं कानूनी प्रावधानों के अनुरूप पंजीकृत होना चाहिए | लागु नहीं
टनुभव पर्यावरण या उससे सम्बन्धित सामाजिक क्षेत्र में कार्य करने का कम से कम 3 वर्ष का अनुभव गुणवता पूर्ण वृक्षारोपण की सामग्री तैयार करने, उसके साधनों की तथा पौधशला तैयार करने का कम से कम 3 वर्ष का अनुभव लागू नहीं  

राज्य के प्रधान मुख्य वन संरक्षक (PCCF) को वृक्षारोपण और उपग्रह पौधशाला तैयार करने सम्बन्धी परियोजना प्रस्तावों को प्राप्त करने एवं उनकी जाँच करने के लिए राज्य में मुख्य बिन्दु के रूप में अधिकृति किया गया है | हर प्रकार से पूर्ण परियोजना प्रस्ताव निर्धारित प्रपत्र पर दो प्रतियों में सीधे सम्बन्धित राज्य/केन्द्र शासित राज्य के प्रधान मुख्य वन संरक्षक को प्रस्तुत किये जाने चाहिए| योजना की मार्गदर्शिका के अनुरूप तैयार परियोजना प्रस्ताव राज्य / केन्द्र शासित राज्य के वन-विभागों के पास प्रति वर्ष 30 जून तक प्राप्त किये जायेगें | प्रत्येक राज्य के परियोजना प्रस्तावों को प्रधान मुख्य वन संरक्षक  द्वारा अच्छी प्रकार से जाँच करके एवं प्राथमिकता के आधार पर अग्रसारित किया जाना चाहिए | प्रधान मुख्य वन संरक्षकों के पास से सभी आवश्यक सामग्री के साथ परियोजना प्रस्तावों को इस मंत्रालय के पास प्रति वर्ष 31 जुलाई तक भेजने की अंतिम तिथि है | सभी परियोजना प्रस्तावों/ आवश्यक सामग्री/ कागजातों को केवल पंजीकृत डाक द्वारा ही भेजा जा सकता है |

कोई भी परियोजना प्रस्ताव मंत्रालय द्वारा  सीधे प्राप्त अथवा ग्रहण नहीं किया जायेगा |

संचालक मार्गदर्शिका

राष्ट्रीय वन-नीति 1988 के प्रावधानों के अनुरूप देश के भौगोलिक क्षेत्र के एक तिहाई भाग पर वनों एवं वृक्षों का आवरण बढ़ाना, देश की आर्थिक एवं पारिस्थितिकी सुरक्षा की दृष्टि से विशेषकर ग्रामीण निर्धनों के लिए अत्यावश्यक है | एक तिहाई भूमि पर वन एवं वृक्षारोपण आवरण के लक्ष्य को प्राप्त करने में वनों के बाहरी क्षेत्रों के वर्तमान वार्षिक वृक्षारोपण कार्यक्रम में 4 गुना वृद्धि करनी होगी | वनों के बाहरी क्षेत्रों की भूमि पर वृक्षारोपण करने का कार्य वृक्षारोपण करने वालो को बहुत कम लाभ होने की वजह से बहुत मन्द हो गया | यह मुख्य रूप से कम उत्पाद और वनोत्पादनों की घटिया किस्म की वजह से हुआ | वृक्ष उगाने वालों को उच्च उत्पादकता वाले (क्यू.पी.एम.) पौधे आसानी से उपलब्ध नहीं हो पाते, इसका कारण यह है कि देश के ग्रामीण क्षेत्रों में अच्छे किस्म के पौधे उगानें की सुविधा नहीं है और अच्छे किस्म के पौधों के उत्पादन से होने वाले लाभों के बारे में जागरूकता का भी अभाव है | इन बाधाओं को ध्यान में रखकर अनुदान सहायता राशि योजना के स्वरूप को बदलते हुए स्वैच्छिक संस्थाओं को वृक्षारोपण के लिए सहायता प्रदान करते हुए उसमें एक अतिरिक्त घटक अच्छी किस्म वाली पौध-सामग्री (क्यू.पी.एम.) का उत्पादन और उसके लिए जन-जागरण के कार्यक्रम को शामिल किया गया है | पुनगर्ठन योजना जिसका नाम “हरित भारत के लिए अनुदान सहायता राशि” योजना रखा  गया है यह विस्तृत रूप से वृक्षारोपण के 3 स्वरूपों पर केन्द्रित होगी-

(अ)   अच्छी किस्म वाली प्रजातियों के पौधें (क्यू.पी.एम.) और वृक्षारोपण के विषय में जन-जागरण उत्पन्न करना|

(ब) अच्छी किस्म वाली प्रजातियों (क्यू.पी.एम.) के उत्पादन की क्षमता बढ़ाना |

(स)   लोगों की भागीदारी द्वारा वृक्षारोपण करना |

योजना के उद्देश्य

इसके मुख्य उद्देश्य निम्नलिखित हैं –

(i) विभिन्न स्तरों पर वृक्षारोपण और अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री के उत्पादन एवं उसके प्रयोग के विषय में क्षमता-संवर्ध्दन का वातावरण तैयार कर समर्थ बनाना|

(ii) उच्च तकनीकी पौधशालाओं (high tech nurseries) की स्थापना द्वारा अच्छी किस्म की वृक्षारोपण सामग्री उपलब्ध करवाना|

(iii) लोगों में वृक्षारोपण की उच्च तकनीक और अच्छी किस्म की वृक्षारोपण सामग्री (क्यू.पी.एम) के उत्पादन के प्रयोग के बारे में जागरूकता फैलाना|

(iv) अच्छी किस्म वाली प्रजातियों के उत्पादन तंत्र को विकसित करना तथा उसके उपयोग करने वालो के बीच समन्वय स्थापित करने में सहायता करना|

(v) गैर वन-भूमि को केन्द्रित कर देश में वन आवरण बढ़ाने में योगदान देना|

जनता की भागीदारी

जनता की भागीदारी का प्रकरण योजना का केन्द्र होगा |राज्य के वन विभाग और अन्य क्रियान्वयन /सहयोगी अभिकरणों और विभागों से इस प्रसंग/प्रकरण को ध्यान में रखकर अच्छी किस्म की उत्पादन सामग्री को उत्पन्न करने से सम्बन्धित सभी क्रिया-कलापों के बारे में योजना बनाने की अपेक्षा की जाती है | प्रजातियों का चयन, पौधशाला का स्थान,पौध-रोपण का स्थान,व्यक्तिगत स्तर पर लाभार्थी इत्यादि का चयन सम्बन्धित लोगों से परामर्श करके किया जाना चाहिए| कार्यक्रम में क्रियान्वयन/सहयोगी अभिकरण (जैसा 4.3.1 में दिया गया है)जनता की भागीदारी के लिए उत्प्रेरक के रूप में कार्य करेंगी |

योजना के अन्तर्गत लाभर्थियों का चयन विशेषकर स्थानीय लोगों, गरीबी रेखा से नीचे वाले किसानों को ग्राम पंचायत /ग्राम सभा /संयुक्त वन-प्रबन्ध समिति/ स्थानीय संस्थाओं आदि से परामर्श के पश्चात किया जाना चाहिए| परियोजना स्थल पर पौध लगाने के लिए प्रजातियों का चयन और भूमि से मिलने वाली उपज के बँटवारे तथा वृक्षारोपण से होने वाले लाभ के वितरण की युक्ति ग्राम पंचायत/ग्राम सभा/ संयुक्त वन प्रबन्ध समिति/ स्थानीय निकाय से परामर्श के पश्चात निश्चित की जानी चाहिए और विचारों एवं लिये गये निर्णयों को सूक्ष्म योजना के रूप में क्षेत्र में क्रियान्वयन करने के लिए आकर देना चाहिए|परियोजना प्रस्ताव में पहचान किये गये लाभर्थियों की सूची और लाभार्थियों को शामिल करके तैयार की गयी सूक्ष्म योजना को भी शामिल किया जाना चाहिए| सूक्ष्म   योजना के अंतर्गत प्रजातियां जिनका वृक्षारोपण करना है, देखभाल करने का तरीका, किस वर्ष में लाभ मिलेगा और लाभ को वितरित करने का तरीका आदि को सम्मिलित किया जाना चाहिए|

फसल की कटाई और लाभ वितरण की प्रक्रिया

योजना का मुख्य उद्देश्य हरियाली को बढ़ाना और सुरक्षा के लिए लोगों को शामिल करना है| लोगों की सहभागिता सुनिश्चित करने के लिए, यह अति आवश्यक है कि एक ऐसी व्यवस्था की जाय कि लोगों को लगातार इससे प्रत्यक्ष या अप्रत्यक्ष रूप से लाभ मिलता रहे| एक बार प्रजातियाँ जिनका चयन वृक्षारोपण के लिए कर लिया गया है और फसल की कटाई या उसके तैयार होने की अवधि निश्चित कर ली गयी है, उसके पूरा होने पर एक तिहाई क्षेत्र, जिस पर वृक्षारोपण किया गया है, सिल्वीकल्चर के सिद्धान्त के अनुसार उसकी कटाई एवं उस पर पुन:वृक्षारोपण कर लेना चाहिए तथा बाकी भाग को अगले दो वर्षो में दोहराया जाना चाहिए जिससे पुरे क्षेत्र में पुन:वृक्षारोपण हो सके और लोगों को निकले हुए उत्पादों के रूप में लाभ प्राप्त हो सके |मध्य-कालिक एवं अन्तिम पैदावार के लिए सूक्ष्म योजना के एक भाग के रूप में लाभ-वितरण की युक्ति को तय किये जाने की आवश्यकता है| उपरोक्त बातें सामुदायिक भूमि के लिए लागू हैं | व्यक्तिगत भूमि के मामले में, शत-प्रतिशत लाभ भूमि के मालिक को मिलेगा| वन-भूमि के मामले में इस प्रकार की युक्ति को स्थानीय वन विभाग के अधिकारीयों से,जैसा कि राज्य के संयुक्त वन प्रबन्ध प्रस्ताव में दिया गया है, परामर्श के पश्चात अन्तिम रूप दिया जाना चाहिए| क्रियान्वयन करने वाली एजेंसी की यह जिम्मेदारी होगी कि वह सुनिश्चित करे कि उपरोक्त प्रक्रियाओं का पालन किया गया है |

योजना के घटक

योजना के मुख्य घटक निम्न हैं –

1   जागरूकता पैदा करना, विस्तार एवं प्रशिक्षण |

2   वृक्षारोपण हेतु अच्छे प्रकार के पौधों का उत्पादन|

3   वृक्षारोपण |

जागरूकता पैदा करना, विस्तार एवं प्रशिक्षण

राज्य के वन विभाग को वितीय सहायता केन्द्रीय वन विकास अभिकरण,जो राज्य की राजधानी में स्थित अथवा प्रधान मुख्य वन संरक्षक के कार्यलय के स्थान में गठित की गयी है, द्वारा दी जायेगी जिसका उद्देश्य निम्न प्रकार है:

1.1 निम्नलिखित चीजें प्रवाकर तथा उसे वितरित करवाकर जारुकता उत्पन्न करना-

– पौधशाला / वृक्षारोपण की तकनीक, महत्वपूर्ण वृक्षों की प्रजातियों की बाजार व्यवस्था एवं उससे होने वाले आर्थिक लाभ के विषय में पर्चे|

– उच्च तकनीक / सैटेलाइट पौधशाला की स्थापना, प्रजातियों (प्रकार एवं मात्रा) का आंकलन करना तथा भूमि की उपलब्धता का आंकलन|

1.2 अच्छी किस्म वाली पौध-सामग्री के उत्पादन, वृक्षारोपण, सूक्ष्म नियोजन के लिए प्रशिक्षण |

1.3 सर्वेक्षण – गैर वन भूमि एवं वन भूमि की उपलब्धता की सीमा, प्रजातियों का चयन एवं उनकी आवश्यक मात्रा, सुनिश्चित करने हेतु एक आंकलन सर्वेक्षण प्रत्येक राज्य के वन विभाग द्वारा संख्या जानने एवं केन्द्रीय उच्च तकनीक / सैटेलाइट पौधशालाओं के स्थान निर्धारित करने के लिए किया जायेगा |

उच्च कोटि की पौध-सामग्री उत्पन्न करना

2.1. योजना के अंतर्गत वितीय सहायता, राज्य के वन विभाग को एक केन्द्रीय वन विकास अभिकरण, जो राज्य की राजधानी में या प्रधान मुख्य वन संरक्षक के कार्यलय में स्थित होगी, जो उच्च कोटि की पौध सामग्री के उत्पादन एवं उपलब्धता की सुविधा प्रदान करेगी | केन्द्रीय वन विकास अभिकरण प्रधान मुख्य वन संरक्षक के आदेश पर वितीय सहायता जारी करेगी |

2.2. राज्य वन विभाग, उच्च कोटि की पौध सामग्री (क्यू.पी.एम.) के उत्पादन एवं उसकी उपलब्धता सुनिश्चित कराने हेतु एक अग्रणीय अभिकरण (नोडल एजेंसी) के रूप में कार्य करेगी |ये या तो  स्वयं वानिकी/कृषि अनुसंधान संगठनों /वन विकास अभिकरणों / गरीबी रेखा के नीचे रहने वाले किसानों /पौधे उगाने वाली सहकारी संस्थाओं और पंचायतों के साथ सहयोग करके उच्च कोटि की पौध सामग्री तैयार करेंगे | व्यक्ति / निजी प्रतिष्ठान जिनमें गरीबी रेखा से नीचे रहने वाले किसान / जो अपनी पौधशला स्थापित करना चाहते हैं उन्हें सैटेलाइट पौधशला स्थापित करने के लिए प्रोत्साहित किया जायेगा | इस प्रकार के व्यक्ति /प्रतिष्ठान/ गरीबी रेखा के नीचे वाले किसानों को आवेदन करते समय स्थानीय नियमों एवं अधिनियमों के प्रावधानों के अनुरूप पंजीकृत होने चाहिए |

उच्च कोटि की पौध-सामग्री की बिक्री से प्राप्त लाभ नोडल वन विकास अभिकरण के पास वापस आयेगा जिसका उपयोग एक चक्रीय कृषि के रूप में पौधशालाओं को भविष्य में चलते रहने के लिए किया जायेगा सैटेलाइट /उच्च तकनीक पौधशला की स्थापना हेतु दृष्टान्तयुक्त मार्गदर्शिका संलग्नक VI में दी गयी है |

2.3 उच्च कोटि वाली पौध-सामग्री के उत्पादन के अन्तर्गत क्रियायें समाहित होंगी –

(अ)  उच्च कोटि पौध सामग्री का उत्पादन हाइटेक पौधशाला / सैटेलाइट पौधशाला की स्थापना उच्च कोटि की तकनीकी सुविधा बढाकर करना, जिसमें प्रति हेक्टेयर क्षेत्र के अन्तर्गत प्रत्येक वर्ष 1 लाख पौधें उगाये जा सके (कम से कम एक सैटेलाइट पौधशाला के लिए 500 वर्ग मिटर भूमि उपलब्ध करानी होगी) |

(ब) उच्च कोटि की पौध-सामग्री को प्रमाणित करना |

– राज्य के वन विभाग को इस बात का विशेष ध्यान रखना होगा कि एजेंसी / सरकारी विभाग जिन्हें योजना के अन्तर्गत वृक्षारोपण हेतु वितीय सहायता प्रदान की जा रही है या प्रदान की जाने वाली है, उनके द्वारा अच्छी किस्म वाली पौध-सामग्री की पौधशला स्थापित करने की योजना तथा स्थान का चुनाव करते समय पौध की खपत का सही आंकलन कर लिया है |

2.4 उच्च कोटि की पौध रोपण सामग्री के उत्पादन के लिए अर्हतायें (Eligibility criteria for production of QPM)

(अ)  राज्य में विशेषकर राज्य की राजधानी में पहले से बनी हुई पौधशालायें जिनकी क्षमता 1 लाख पौधें की है उन्हें केन्द्रीय उच्च तकनीकी पौधशालाओं की स्थापना हेतु वरीयता दी जा सकती है |

(ब)   सैटेलाइटे पौधशला स्थापित करने वाले आवेदक को आवश्यक सामग्री जैसे भूमि, पानी का स्रोत इत्यादि का विस्तृत विवरण प्रस्तुत करना चाहिए जो पौधशालाओं को लम्बे समय तक जारी रखने के लिए आवश्यक है | आवेदक को पौधशालाओं के उगाने का कम से कम 3 वर्षो का अनुभव होना आवश्यक है, उसे अच्छी किस्म वाली पौध सामग्री प्राप्त करने वाले स्रोतों का ज्ञान जागरूकता होनी चाहिए |ऐसे व्यक्ति/प्रतिष्ठान /किसान को आवेदन करते समय वर्तमान स्थानीय अधिनियमों एवं नियमों के अन्तर्गत पंजीकृत होना चाहिए |

(स) सैटेलाइट /उच्च तकनीक पौधशालाओं की स्थापना हेतु सार्वजनिक, निजी अथवा व्यक्तिगत भूमि का उपयोग किया जा सकता है |

नोट: (वन विकास अभिकरण के कार्यकलापो एवं उतरदायित्वों के विषय में संलग्नक-| में दिया गया है) |

2.5 उच्च कोटि की पौध-रोपण सामग्री को प्रमाणित करना

उच्च कोटि की पौध-रोपण सामग्री जो उच्च तकनीकी पौधशालाओं या टिस्यू-कल्चर प्रयोगशाला में विश्वसनीय वनस्पतियों से या बीज से उत्पन्न हों और जिनका दीर्धकालिक समय तक जीवित (बने) रहले का उच्च स्तर का विश्वसनीय रिकार्ड हो, और तिव्र वृद्धि वाले अच्छी पैदावार वाले पौधों का, जो दीमक एवं अन्य रोगों से बचने की क्षमता रखते हों और जो स्थानीय जैव-भौतिकी, जलवायु और सामाजिक-आर्थिक दशाओं के अनुरूप हों तथा जिनकी बाजार में अत्यधिक माँग हो, वे ही अच्छी किस्म वाली पौधों सामग्री के लिए पात्र हैं | उच्च कोटि की पौध रोपण सामग्री का स्रोत समुचित रूप से स्थापित बीज-उद्यान, क्लोनल उद्यानों, टूटे (pins trees), वृक्षों एवं उच्च तकनीकी पौधशालायें ही होनी चाहिए | उत्पादक-कलम (mother stock) जिसका उपयोग उच्च तकनीक वाली और सैटेलाइट पौधशालाओं में अच्छे किस्म के पौध रोपण सामग्री के लिये किया जाना है, के भिन्न-भिन्न अनुवांशिक स्रोतों से प्राप्त की जानी चाहिए | राज्य के वन विभाग अच्छी किस्म वाली पौध-रोपण सामग्री को प्रमाणित करने के लिए उतरदायी होंगे | इसके लिए क्षेत्रीय/ सामाजिक वानिकी वन अधिकारियों को प्रमाणीकरण हेतु अधिकृत किया जा सकता है |प्राधिकारी उच्च कोटि की पौध रोपण सामग्री के उत्पादक स्रोत के रूप में बीज-उद्यानों , क्लोनल उद्यानों/छंटे वृक्षों /उच्च तकनीकी पौधशालाओं /टिस्यूकल्चर वाली सुविधाओं / सरकारी विभागों /व्यक्तिगत संस्थाओं /व्यक्तियों की सैटेलाइट पौधशालाओं का उच्च कोटि के पौधों के उत्पादक स्रोत में पंजीकरण करेगा | अधिकृत व्यक्ति को समय-समय पर यह सुनिश्चित करने के लिए निरिक्षण/जाँच करनी होगी कि वृक्षारोपण वाली सामग्री जो पौधशालाओं /प्रयोगशालाओं में उत्पन्न की जा रही है उच्च श्रेणी की हैं प्रमाणीकरण अधिकारी वृक्षारोपण सामग्री जो पंजीकृत पौधशालाओं के अलावा अन्य स्रोतों से अच्छी किस्म वाली पौधरोपण सामग्री के रूप में आ रही हैं, उन्हें भी प्रमाणित करने का अधिकार होगा | राज्य के वन विभाग प्रमाणीकरण अधिकारी अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री को प्रमाणित करने में जिन प्रक्रियाओं का पालन करना होगा उसके लिए अधिसूचना जारी करेंगे |

वृक्षारोपण

वृक्षारोपण हेतु, वितिय सहायता सीधे स्वैच्छिक संस्थाओं, किसान समितियों, वृक्ष उगाने वाली समितियों,पंजीकृत शौक्षिक संस्थाओं, ट्रस्ट आदि प्रदान की जायेगी | सरकारी विभागों द्वारा  वृक्षारोपण कार्य करने के लिए वितीय सहायता राज्य के वन विभाग के माध्यम से प्रदान की जायेगी |

3.1. वृक्षारोपण हेतु संस्थायें,जिन्हें मदद की जा सकती है

राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद की “हरित भारत” योजना के लिए अनुदान सहायता राशि योजना के अन्तर्गत वितीय सहायता के लिए परियोजना प्रारूप जो परिषद को भेंजे गये हैं, केवल निम्नलिखित से ही स्वीकार किये जायेंगे |

(अ)   सरकारी विभाग, शहरी स्थानीय निकाय, पंचायती राज संस्थायें |

(ब)   सार्वजनिक क्षेत्र के उपक्रम, स्वायत निकाय |

(स)  पंजीकृत सहकारी समितियाँ, अलाभकारी संस्थायें, सहकारी समितियाँ, परोपकारी न्यास (चैरिटेबल ट्रस्ट),स्वैच्छिक संस्थाये |

(द)  पंजीकृत विध्यालय, महाविद्यालय  (कालेज), विश्व-विद्यालय   |

(य)  राज्य क वन विभाग |

1.2. केवल उन संस्थाओं को ही वितीय सहायता प्रदान करने पर विचार किया जायेगा , जिनका पंजीकरण 5 वर्ष पुराना हो और जिन्हें (कम से कम 3 वर्षे का) पर्यावरण के क्षेत्र में या इससे सम्बन्धित सामाजिक क्षेत्रों में लोगों के बीच कार्य करने का अनुभव हो | सरकारी विभागों के अलावा अन्य संस्थाओं के मामले में उन्हें पिछले लगातार 3 वर्षे के खातों का अंकेक्षित लेखा-जोखा भी भेजना होगा | उस समय जब तक उच्च कोटि की वृक्षारोपण सामग्री उच्च तकनीक/सैटलाइट पौधशाओं, जिन्हें इस योजना के अन्तर्गत सहायता मिली हो, से प्राप्त नहीं हो जाती, संस्थाओं को अच्छे किस्म वाली प्रमाणित वृक्षारोपण सामग्री दूसरे अन्य स्रोतों द्वारा प्राप्त करना होगा जिसे राज्य के वन विभाग द्वारा प्रमाणित किया गया हो |

1 उच्च तकनीकी / सैटेलाइट पौधाशालयें उच्च कोटि की रोपण सामग्री इस योजना से सहायता प्राप्त संस्थाओं को उपलब्ध करायेंगी लिकिन एक पौधें का मूल्य रु 10.00 से अधिक नही होगा | उच्च कोटि की रोपण सामग्री का उत्पादन और पूर्ति में लगभग दो वर्ष का समय लगेगा जो जागृति के स्तर व राज्य में उपलब्ध साधनों पर निर्भर होगा | जब तक उच्च कोटि की रोपण सामग्री उपलब्ध नही हो जाती योजना में सबसे अच्छी रोपण सामग्री जो राज्य वन विभाग द्वारा | प्रमाणित हो उसका प्रयोग किया जायेगा |

1.3. सरकारी विभागों के अतिरिक्त अन्य संस्थाओं में समुचित ढंग से गठित एक प्रबन्ध समिति होनी चाहिए, जिसके अधिकार, कर्तव्यों और उतरदायित्यों का वर्णन लिखित रूप से एवं संविधान/नियमावली में दिया गया हो |

1.4 संस्था की वितीय स्थिति, जिस प्रकार की परियोजना को चलाना चाहती है उसके लिए, ठीक होनी चाहिए | इसे किसी व्यक्ति या लोगों के समूह के लाभ के लिए नहीं चलाया जा सकता | परियोजना के सफल क्रियान्वयन हेतु उसके पास सुविधायें, संसाधन, अनुभव और कर्मचारी होने चाहिए |

1.5 क्रियान्वयन करने वाली एजेंसी नीचे दिये गये ढंग से वृक्षारोपण कार्य करेगी –

–  लाभ रहित संस्थायें/स्वैच्छिक संस्थाये (निजी भूमि, सामुदायिक /भूमि , वन भूमि राज्य के वन विभाग के सहयोग से)

–  शैक्षिक संस्थायें /ट्रस्ट /स्वायत-निकाय/ (अपनी/सामुदायिक / सार्वजनिक भूमि /खाली की गयी खदानों वाली भूमि जो औध्योगिक  कचरे द्वारा प्रभावित हो)|

–  सहकारी समितियाँ, संयुक्त वन प्रबन्ध समितियों के अलावा/स्थानीय निकाय (सार्वजनिक पार्क, पट्टी वृक्षारोपण, औध्योगिक कचरे से प्रभावित खदानों वाली भूमि जो खाली की गयी हो)|

–  सरकारी विभाग, पंचायती राज संस्थायें (निजी संस्थागत भूमि, सड़क के किनारे, नहर के किनारे, रेलवे-पटरी के किनारे, औध्योगिक कचरों की वजह से खाली पड़ी खदानों वाली भूमि पर) |

–  राज्य के वन विभाग (वन क्षेत्र,संयुक्त वन प्रबन्ध समितियों द्वारा) |

–  पंचायत (पंचायत भूमि) |

देखभाल एवं परामर्शदाता सेवायें

पहले से स्थापित क्लोनल उध्यानों  के रख-रखाब और योजना के मुल्यांकन का अलग प्रावधान किया गया है |

क्रिया-कलापों को सिलसिलेवार (अनुक्रम में) बनाना

राज्य के वन-विभाग योजना के सफल क्रियान्वयन के लिए तकनीकी सहयोग देंगे | 10वीं पंचवर्षीय योजना के दौरान अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री के उपयोग पौधशाला /वृक्षारोपण तकनीकों की जानकारी रखने वाले व्यक्तियों, विभिन्न प्रजातियों वाले पौधों /वृक्षों को उगाने पर लागत/ लाभ का विश्लेषण करने,पोषक क्षेत्रों और वृक्षारोपण हेतु प्रजातियों की पहचान करने के ऊपर विशेष ध्यान दिया जायेगा | राज्य के वन-विभाग हाइटेक पौधशालायें खुद या उपयुक्त संस्थाओं के साथ मिलकर तैयार करेंगे |सैटेलाइट पौधशालाओं की स्थापना हेतु निजी प्रतिष्ठानों /किसानों को प्रोत्साहन दिया जायेगा |राज्य के वन विभाग अपनी पौधशालाओं को उन्नतिशील किस्म का बनाने एवं उनके पुनर्स्थापन के लिए व्यक्तिगत लोगों को शामिल करके इस अवसर का लाभ उठा सकते हैं | अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री की पौधशालाओं की स्थापना एवं उसके लिए स्थान का चयन करने की योजना बनाते समय राज्य के वन विभाग इस योजना के अन्तगर्त वृक्षारोपण हेतु वितीय सहायता प्राप्त कर रही/प्राप्त करने वाली एजेन्सी/सरकारी विभागों की माँगों को ध्यान में रखकर ही किया जायेगा |10वीं  पंचवर्षीय योजना (2005-06 से 2006-07) के अन्तर्गत वर्ष-वार क्रियाकलापों की विस्तृत रुपरेखा, जिसे किया जाना है, नीचे दी गयी है –

प्रथम-वर्ष (First year): स्थानीय भाषा में साहित्य तथा जिसमें आर्थिक एवं सामाजिक महत्व की दृष्टि से वृक्षों एवं पौधों की प्रजातियँ जिनका लागत /लाभ के रूप में विश्लेषण किया गया हो उन पर काफी मात्रा में साहित्य लोगों के लिए नि:शुल्क उपलब्ध कराया जायेगा| जन-संचार माध्यमों का प्रयोग वृक्षों/पौधों के आर्थिक, पर्यावरण सम्बन्धी एवं मामाजिक दृष्टि से महत्व को प्रभावशाली ढंग से करने के लिए जायेगा |प्रत्येक राज्य के वन विभाग द्वारा  केन्द्रीय/सैटेलाइट पौधशालाओं की संख्या एवं स्थान की स्थिति जानने के लिए एक अनुमानित सर्वेक्षण कराया जायेगा, ताकि गैर-वन भूमि कितनी उपलब्ध हो सकती है तथा प्रजातियों के प्रकार तथा आवश्यक मात्रा आदि का अनुमान लागया जा सके | राज्य के वन-विभाग ठीक प्रकार से आवश्यक सामग्री और वास्तविक रूप में हाइटेक/सैटेलाइट पौधशालाओं की स्थापना करने में अन्य सिविल/यान्त्रिक कार्यो के निर्माण की आवश्यकता पड़ेगी उसका विस्तृत विवरण उपलब्ध करायेंगे, जिससे कि प्रथम वर्ष में ही केन्द्रीय हाइटेक एवं सैटेलाइट पौधशालाओं की स्थापना की जा सके | राज्य के वन विभाग द्वारा अच्छी किस्म की वृक्षारोपण सामग्री के उत्पादन एवं वृक्षारोपण से सम्बन्धित प्रशिक्षण कार्यशालाओं/ संगोष्ठियों के रूप में निजी प्रतिष्ठानों/पौधशालाओं के कर्मचारियों/ किसानों एवं अन्य क्रियान्वयन करने वाले अभिकरणों को प्रदान की जायेगी | जहाँ तक वृक्षारोपण का प्रश्न है इसके लिए राज्य के वन विभाग द्वारा अभिकरणों/सरकारी विभागों से परियोजना प्रस्ताव आमन्त्रित किये जायेंगे तथा उनकी समुचित जाँच, मुल्यांकन, छंटनी और अग्रसारण के पश्चात उन्हें राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद को भेंजे जायेंगे |राज्य के वन विभागों द्वारा परियोजना प्रस्तावों को अग्रसारित करते समय यह सुनिश्चित करना होगा कि प्रस्तावित संस्थाओं ने अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री के प्रयोग के लिये परियोजना में प्राविधान किया है |

व्दितीय वर्ष (Second year): अधिक संख्या में केन्द्रीय उच्च तकनीकी पौधशालायें राज्यों/केन्द्र शासित प्रदेशों में स्थापित की जायेगी जिनकी क्षमता कम से कम प्रतिवर्ष 1लाख पौधों की होगी |ये पौधाशालायें नमूना (प्रतिरूप) पौधाशालायें होंगी और विभिन्न जैविक प्रकार की उच्च कोटि की वृक्षारोपण सामग्री का स्रोत होंगी जिन्हें जिसकी योजना राज्य के प्रत्येक जिले को सैटेलाइट पौधशालाओं द्वारा समाहित करने की है | ये पौधशालाओं में पौधे उगाने, वृक्षारोपण कार्य, स्थानीय रूप से महत्वपूर्ण वृक्षों/पौधों की प्रजातियों और उनके यौगिकों (derivatives) के विपणन से सम्बन्धित सभी पहलुओं के छपे हुए, मौखिक और इलेक्ट्रनिक सामग्री के विस्तार के लिए

सूचना केन्द्र के रूप में भी कार्य करेंगी | सैटेलाइट पौधशालायें जो स्थानीय उपलब्ध तकनीकों का उपयोग करेगी उन्हें जिले के सम्भावित वृक्षारोपण` क्षेत्रों के समीप स्थापित किया जायेगा | उच्च तकनीक/सैटेलाइट पौधशालाओं से उत्पन्न अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री का उपयोग करके वृक्षारोपण कार्य करने से समन्धित परियोजना प्रस्ताव अधिक संख्या में राज्य के वन विभाग द्वारा राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद को अग्रसारित किये जायेंगे |

यह 10वीं पंचवर्षीय योजना का अन्तिम वर्ष होने के कारण इसे अब तक क्रियान्वित कार्यकलापों के मुल्यांकन हेतु उपयोग किया जायेगा| विस्तृत क्षेत्र स्तरीय अध्ययन कम से कम 7 प्रतिनिधि राज्यों द्वारा स्वतन्त्र मुल्यांकनकर्ताओं को रख कर कराया जायेगा|

परियोजना क्षेत्र और आकर

अवनत सरकारी (वन भूमि सहित) अथवा निजी भूमि,खाली की गयी खदानें, औध्योगिक कचरों से प्रभावित भूमि, सामुदायिक भूमि, सड़क के किनारे की भूमि, नहर, बैंक और रेलवे की भूमि, संस्थागत भूमि आदि को वृक्षारोपण के लिए लिया जा सकता है | ऐसे क्षेत्र जो विकास खण्डों के बहुत समीप हों, उन्हें वृक्षारोपण के लिए वरीयता दी जायेगी |उसके साथ जलाशय का भी निर्माण कराया जायेगा | हाइटेक/सैटेलाइट पौधशालाओं की स्थापना सार्वजनिक, व्यक्तिगत या निजी भूमि पर की जा सकती है | भूमि जहाँ पर क्रिया-कलाप प्रस्तावित हैं उसकी ठीक प्रकार से और पूरी तरह पहचान की जानी चाहिए | भूमि का विस्तृत विवरण जैसे सर्वेक्षण संख्या, क्षेत्र, मालिकों का नाम परियोजना के लिये इंगित विभिन्न क्षेत्रों की स्थिति तथा उनके क्षेत्रफल का योग दिया जाना चाहिए|ऐसे विस्तृत विवरण सम्बन्धित भूमि के मालिक/संस्था/प्राधिकारी से प्रमाणित करा लेनी चाहिए |

पहचान की गयी परियोजना-भूमि सैटेलाइट पौधशाला/वृक्षारोपण के लिए उपयुक्त होनी चाहिए और वह घोषित वन-भूमि क्षेत्र, जो राज्य के वन विभाग के लिए ही निर्धारित है, उसे छोड़कर कहीं भी स्थापित की जा सकती है |दूसरों के लिए परियोजना क्षेत्र की पहचान करते समय जंगल के पास वाली जमीनों को वरीयता दी जानी चाहिए संस्थाओं के मामलों में, जो सरकरी विभागों से भिन्न है PSUs वृक्षारोपण क्षेत्र 50 हेक्टेयर से सामान्यत: अधिक नही होना चाहिए|

सरकारी विभागों, PSUs के लिए परियोजना क्षेत्र के लिए कोई भी ऊपरी सीमा नहीं है | सैटेलाइट पौधशाला के मामले में न्यूनतम आकार 500 वर्गमीटर स्वीकृत किया जायेगा |

वित-पोषण का तरीका

योजना का क्रियान्वयन केन्द्रीय क्षेत्र योजना के रूप में शत-प्रतिशत केन्द्रीय वित-पोषण द्वारा किया जायेगा जिसके लिए परियोजनायें सीधे राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद द्वारा स्वीकृत की जायेंगी |

लागत का नमूना

(अ) अच्छी किस्म वाली उत्पादन सामग्री का उत्पादन (QPM Production)

i. जागरूकता, प्रसार एवं प्रशिक्षण रु 8.00 लाख (एक मुश्त केवल राज्य के वन विभाग के लिए)
ii. हाइटेक केन्द्रीय पौधशालायेंकुहरेनुमा कमरों व उसमें छिडंकाव करने वाली मशीन, रूट-ट्रेनर,अन्य उन्नत तकनीकों से भिन्न-भिन्न वानस्पतिक या बीजों से उत्पन्न पौध-सामग्री के उत्पादन मे सक्षम हो जो विधिवत स्थापित बीज उध्यानों, क्लोनल उध्यानों और उन्नत वृक्षों से प्राप्त की गई हो | रु० 10.00 लाख प्रति हेक्टेयर पौधशाला(एक बार अनुदान)प्रत्येक वर्ष कम से कम एक लाख पौधें उत्पन्न करने के लिए| यह अनुदान राशि अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री उत्पन्न करने को बढ़ावा देने के लिए है |
iii. सैटेलाइट पौधशालायेंस्थानीय तकनीकों का उपयोग जैसे-छप्पर की छाया ,छिडंकाव करने वाली जारनुमा मशीन इत्यादि | रु० 1.00 लाख प्रति एक हेक्टेयर पौधशाला(एक बार अनुदान)प्रत्येक वर्ष एक लाख पौधे उत्पादन करने की क्षमता रखती हो |

२ छोटी पौधशालायें जिनकी क्षमता कम क्षेत्र वाली और कम उत्पादन की है, उन्हें वितीय सहायता रु.1.00 प्रत्येक उगाये गये पौधे की दर से स्वीकृत की जायेंगी |साधारणत: पौधशाला का क्षेत्रफल (आकर) 1/20 हेक्टेयर से कम नहीं होना चाहिए| सहायता पुरानी पौधशालाओं में सुधर एवं उसे उन्नतिशील बनाकर उसे चालू रखने हेतु भी दी जायेगी| यह सहायता राशि केवल अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री के उत्पादन हेतु ही अनुदान के रूप में होगी|सहायता राशि का भुगतान करने से पहले ऐसे मामलों में पौधशालाओं को उन्नत किस्म का बनाने एवं नवीनीकरण से सम्बन्धित वास्तविक कार्य जो किया है, उसकी विधिवत जाँच की जायेगी |

(ब) वृक्षारोपण (Planting)

सरकारी /सामुदायिक भूमि(1100 पौधे/हेक्टेयर)

रु.25/-प्रति पौधे जिसमें सभी लागत शामिल है, जैसे पौधे का मूल्य, ढुलाई,अग्रिम कार्य,रोपण,मृदा एवं नमी संरक्षण (SMC) मृत पौधा का पुन: स्थापन,पुनर्स्थापन ,सुरक्षा, जागरूकता एवं ऊपरी व्यय (OVERHEADA) |

ii. निजी भूमि (1100 पौधे /हेक्टेयर)

रु. 18.0 प्रति पौधा जिसमें सभी लागत शामिल है जैसे-पौधे की कीमत, ढुलाई अग्रिम कार्य, रोपण, मृदा, एवं नमी संरक्षण (SMC), मृत पौधों का पुनर्स्थापन, सुरक्षा, जागरूकता एवं ऊपरी व्यय|

iii. खाली की गयी खानें /खदानें, औध्योगिक कचरों से प्रभावित भूमि, विशिष्ट समस्या युक्त भूमि जैसे लैटेराइट मृदा, कंकर पैन वाली ऊसर भूमि, काफी समय से पत्थर युक्त बंजर भूमि, अत्यधिक ढलान वाली भूमि इत्यादि |

(1100 पौधे /हेक्टेयर) रु.30 प्रति पौधे, जिसमें सभी लागत शामिल है जैसे-भूमि सुधर, पौधे की कीमत, ढुलाई, अग्रिम कार्य, वृक्षारोपण, मृदा एवं नमी संरक्षण आकस्मिक पुनर्स्थापन, सुरक्षा, जागरूकता एवं ऊपरी व्यय|

(स) क्लोन-उध्यानों का रख-रखाव /सुधर कार्य-

(Maintenance/improvement of clonal orchards)

रूपये 5,000 प्रति हेक्टेयर (एक मुश्त सहायता) केन्द्रीय वन विकास अभिकरणों द्वारा दो समान किश्तों में जारी होगी |

प्रजातियों का अनुपात

वृक्षारोपण के लिए पौधों की प्रजातियों और उनके अनुपात का सावधानी-पूर्वक निर्धारण लाभार्थियों और स्थानीय प्रतिनिधियों अथवा इस विषय का ज्ञान रखने वाले व्यक्तियों से परामर्श करके किया जाना चाहिए| प्रति हेक्टेयर पौधों की संख्या प्रत्येक प्रकार के पौधों की वानिकी आवश्यकताओं के ऊपर निर्भर करेगी और इसका निर्धारण इस विषय का तकनीकी ज्ञान रखने वाले व्यक्ति से परामर्श के बाद ही किया जाना चाहिए |प्रजातियाँ,  जिन्हें वन-भूमि, सामुदायिक भूमि और निजी भूमि पर वृक्षारोपण/वनीकरण के लिए शामिल करना है उनमें, तेजी से वृद्धि करने वाली स्थानीय जलाऊ लकड़ी, चारा, छोटी इमारती लकड़ियाँ, फल एवं दूसरी अन्य प्रजातियाँ जो समान अवधि में तैयार होने वाली हों तथा जो स्थानीय लोगों को भूमि का स्तर सुधरने के अलावा उन्हें फल एवं आमदनी दे सकें, जैसे- अर्जुन, शहतूत इत्यादि |इसे सूक्ष्म योजना के एक भाग के रूप में परियोजना प्रस्ताव के साथ संलग्न किया जाना चाहिए|

3 इस प्रकार की भूमि को विशिष्ट सुधर एवं उन्नत तकनीकों की आवश्यकता होती है इसलिए लागत प्रतिमान अधिक है |

परियोजना नियोजन

उच्च कोटि वृक्षारोपण सामग्री के उत्पादन/वृक्षारोपण कार्य की परियोजना एक सुनिश्चित स्थान पर और सम्भव हो सम्मलित खण्ड में होना चाहिए| परियोजन,जिसमें वृक्षारोपण कार्य करना है सामान्यत: विस्तृत क्षेत्र कई जिले शामिल हों, फैली नहीं होनी चाहिए|

  • संस्था/एजेंसी को परियोजना के प्रत्येक कार्य के भौतिक एवं वितीय लक्ष्यों, और विभिन्न कार्यो की कार्य  अवधि लिए वितीय सहायता की आवश्यकता है, का नियोजन कर लेना चाहिये |
  • परियोजना क्षेत्र के लिए सूक्ष्म-योजना तैयार करते समय जहाँ तक सम्भव हो, स्थानीय समुदाय/लाभार्थियों से पर कर लेना चाहिए |सूक्ष्म योजना में निम्नलिखित शामिल करें-
    • लाभार्थियों की सूची जो सूक्ष्म योजना बनाने में शामिल थे |
    • कार्य-स्थल के सीमांकन और प्रबन्धन को दर्शाते मानचित्र|
    • वृक्षारोपण कार्यक्रम जिनमें कार्ये के लक्ष्य और समय सारिणी शामिल हो|
    • कार्य-स्थल की तैयारी |
    • प्रजातियों का चुनाव और अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री को तैयार करने की विधि एवं वृक्षारोपण की तकनीक,रख-रखाव इत्यादि को विस्तृत रूप से दिया जाना चाहिए|
    • चारे की कटाई |
    • वृक्षों/पौधों की परिपक्वता की अवधि और प्रत्येक वर्ष की जलावन लकड़ी, चारा, छोटी इमारती एवं इमारती लकडियों की प्राप्ति की सारिणी|
    • रख-रखाव एवं उसकी देखभाल,की विधि ग्रामीण समुदाय को स्थानीय दशाओं के अनुकूल बना लेना चाहिए|
    • लाभ वितरण की प्रकिया |

प्रलेखन

निम्नलिखित आवश्यक कागजात,जो जहाँ लागु हों, आवेदन पत्र के साथ जमा किये जायेंगे (वृक्षारोपण और सैटेलाइट/हाइटेक पौधशाला की स्थापना करने के लिए आवेदन पत्र का प्रारूप संलग्नक II एवं III में क्रमश: दिये गये हैं)|

I. संस्था/एजेंसी का पंजीकरण प्रमाणपत्र और संस्था के नियमों/सहचारिका पत्रकं की प्रमाणित प्रतिलिपि|
II. पिछले तीन लगातार वर्षो का महा-लेखा परीक्षक की सूची में शामिल लेखाकार द्वारा अंकेक्षित अभिलेखों की प्रमाणित प्रतिलिपियों |
III. पिछले किये गये कार्यो का संक्षिप्त नोट, विशेषकर वानिकी के विकास या इससे सम्बन्धित सामाजिक क्षेत्रों सम्बन्धित कार्य तथा अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री को उगाने का तीन वर्ष का अनुभव एवं अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री को प्राप्त करने के स्रोतों का ज्ञान एवं जानकारी |
IV. लाभार्थियों की सूची जिसमें भूमि का विस्तृत विवरण जिसमें पौधशाला तैयार करना/वृक्षारोपण करना विशेषकर सर्वेक्षण/खसरा नं०, क्षेत्र हेक्टेयर में, एवं प्रत्येक गांव के अनुसार जमीन के मालिक का नाम|
V. जमीन के मालिकों की लिखित सहमति कि उनकी जमीनों में जो पौधशाला/वनीकरण सम्बन्धी कार्यक्रम किये जाने वाले हैं उसमें उन्हें कोई आपति नहीं है |निजी भूमि के मामलों में, विस्तृत विवरण  जैसे ऊपर (iv) में है उन्हें सहमति के साथ आवेदन पत्र के साथ भेजा जाना चाहिए| इन विस्तृत विवरणों को सम्बन्धित राजस्व अधिकारीयों /ग्राम संभाओं (स्वायतशासी पूर्वीतर क्षेत्र के पहाड़ी जिलों के लिए) द्वारा प्रमाणित और सत्यापित करा लेनी चाहिए तथा उन्हें सम्बन्धित संयुक्त वन प्रबन्ध समिति/पारिस्थितिकी विकास समिति के सचिव अथवा सम्बन्धित वन-अधिकारी/क्षेत्रीय वन अधिकारी द्वारा प्रतिहस्ताक्षरित करा लेनी चाहिए| एजेंसी को लाभार्थियों की सूची पर प्रमाणित करना होगा कि एजेंसी ने सभी सम्बन्धित लाभार्थियों से पौधशाला, वृक्षारोपण और रख-रखाव तथा तत्पश्चात देख-रेख से सम्बन्धित क्रिया-कलापों के बारे में सहमति प्राप्त कर ली है और वह जाँच के लिए एजेंसी के कार्यालय में उपलब्ध है |
VI. एक प्रमाण पत्र एजेंसी द्वारा कि इसमें कम से कम 50%सभार्थी अनुसूचित जाति/जनजाति अथवा समाज के पिछड़े वर्ग से सम्बन्धित हैं | इस पर अत्याधिक जोर वहाँ नहीं दिया जायेगा जहाँ पर अनुसूचित जाति/जनजाति की जनसंख्या इस नियम को पूरा करने में अपर्याप्त है| सम्पूर्ण लाभार्थियों में कम से कम  50% महिलायें होनी चाहिए| इसे सम्बन्धित ग्राम पंचायत/ग्राम सभा/स्थानीय निकाय द्वारा प्रति हस्ताक्षरित होना चाहिए|
VII. क्षेत्र में परियोजना का क्रियान्वयन करने वाली संस्था/एजेंसी के संगठनात्मक ढाँचें, बैंक खाता संख्या इत्यादि का विस्तृत विवरण |
जनता/लाभार्थियों से परामर्श के पश्चात तैयार की गयी सूक्ष्म-योजना|

परियोजना-प्रारूप को प्रस्तुत करना

अच्छी किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री तैयार करने के लिए परियोजना प्रारूप एजेंसी द्वारा सम्बन्धित राज्य के वन विभागों के पास भेंजे जायेंगे |राज्य के वन-विभाग उच्च कोटि की रोपण सामग्री के उत्पादन के प्रस्तावों को एकत्रित कर विधिवत जाँच के पश्चात इन्हें राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद के पास विचार करने के लिए अग्रसारित  करेंगे | इस प्रकार से स्वैच्छिक वृक्षारोपण के लिए परियोजना प्रस्ताव निर्धारित प्रारूप में सभी प्रकार से पूरा करने के पश्चात दो प्रतियों में विधिवत भरकर सम्बन्धित राज्यों/केन्द्र शासित प्रदेशों के प्रधान मुख्य वन संरक्षकों के पास जमा किये जाने चाहिए| योजना की मार्गदर्शिका के अनुरूप पूरी तरह से भरे हुए परियोजना प्रस्तावों को राज्यों के वन विभागों द्वारा स्वीकार किया जायेगा और इनकी विधिवत जाँच के पश्चात इन्हें राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद को प्रकाशित निर्धारित तिथि के पहिले उनके पास अग्रसारित करेंगे| कुछ विशेष परिस्थितियों में राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद जारी तिथि के अनुसार इन्हें (एन.ए.इ.बी.) के पास अग्रसारित करेंगे| जबकि,कुछ विशेष परिस्थितियों में राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद निर्धारित सारिणी में परिवर्तन कर तिथि के आगे भी प्रधान मुख्य वन संरक्षकों के द्वारा  भेजें गये परियोजना प्रस्तावों को ग्रहण कर सकती है |राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद “स्वैच्छिक वृक्षारोपण” योजना के अर्न्तगत अथवा “अच्छे किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री के उत्पादन करने “सम्बन्धी कोई भी परियोजना प्रस्ताव परिषद के पास सीधे भेंजे जाने पर न तो ग्रहण करेगा और न उन पर विचार करेगा |

आवेदनों की छानबीन (सूक्ष्म जाँच)

वृक्षारोपण –Tree Planting

प्रधान मुख्य वन संरक्षकों के पास जमा परियोजना प्रस्तावों को उनकी श्रेष्ठता/योग्यता एवं तकनीकी उपयुक्ता  अनुसार उनकी वरीयता सूची बनाकर 10-15 प्रस्ताव अपनी अनुशंषा के साथ राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद के पास विचार  करने हेतु भेजा जायेगा| पूर्व अनुशंसा का निर्धारित प्रारूप संल्गन-IV मे दिया है |आवस्यक सूचनाओं/कागजातों सम्बन्धित प्रधान मुख्य वन संरक्षक/परियोजना प्रस्तावों की जाँच-परख और उनकी छंटनी करने की सम्बन्धित तरीके/उपायों को निर्धारित करेंगे| राज्यों के वन विभाग द्वारा  प्रधान मुख्य वन-संरक्षक की अध्यक्षता में प्रस्ताव की जाँच करने से सम्बन्धित एक विस्तृत समिति का गठन किया जायेगा जिसमें स्वैच्छिक संस्थाओं/गैर सरकारी और रेखांकित (Line) विभागों के प्रतिनिधि भी शामिल किये जायेंगे |

राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद के पास अग्रसारित करने के लिए परियोजना प्रस्तावों के चयन निम्नलिखित तरीका (सिद्धांत) लागु किया जा सकता है-

  • राज्य में एक तरफ से दूसरी तरफ क्षेत्रीय स्तर पर बँटवारे को सुनिश्चित करना|
  • परियोजनायें जिनमें अधिक अनुपात में समुसयिक अथवा शासकीय राजस्व विभाग की भूमि शामिल हो उन्हें वरियत दी जानी चाहिए|
  • परियोजना क्षेत्र व उनकी स्थिति
  • अवनत भूमि, भूमि-क्षरण क्षेत्र, सुखा प्रभावित, मानव विकास स्तर, बंजर-भूमि की उपलब्धता,वन/वृक्ष आच्छादार स्थिति
  • एजेंसी का पिछला कार्य-कलाप और उसकी विश्वसनीयता,जिसमें उसकी वितीय स्थिति और असामाजिक रष्ट्र-विरोधी कार्यो में शमिन न होने की स्थिति का भी आंकलन शामिल है |

अपनी संस्तुतियों को अग्रसरित करते समय प्रधान मुख्य वन संरक्षकों को सम्पूर्ण प्रस्ताव जो प्राप्त हुए हैं और जिन्हें परिषद के पास विचार करके अग्रसारित किया जा रहा है उनका संक्षिप्त सारांश बनाकर भेजना चाहिए | परिषद केवल एक   बार हैं अंतिम रूप से अग्रसारित परियोजना प्रस्तावों को जो राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद द्वारा विज्ञापित अन्तिम तिथि से पहले प्राप्त होंगे उन्हें स्वीकार करेगा | प्रधान मुख्य वन संरक्षकों द्वारा प्राथमिकता के तौर पर अग्रसारित किये गये परियोजना प्रस्ताव केवल उसी वितीय वर्ष के लिए वैध होंगे, उन्हें अगले वितीय वर्ष में विचार करने के लिए नही रखा जायेगा | अग्रसारित प्रस्तावों को वर्ष में केवल एक बार प्रधान मुख्य वन संरक्षकों द्वारा भेंजा जायेगा|

अच्छे किस्म की वृक्षारोपण सामग्री (Quality Planting Materials)

राज्यों के वन-विभाग से प्राप्त परियोजना प्रस्तावों की परिषद द्वारा गहन छानबीन की जायेगी और श्रेष्ठता के अनुसार उनकी सूची बनाकर उनके लिए स्वीकृत राशि राज्यों के पास भेंज दी जायेगी| (संलग्नक-V में प्रस्तावों के पूर्व-आंकलन के प्रारूप दिया गया है)|

परियोजना प्रस्तावों को स्वीकृत करना

सम्बन्धित प्रधान मुख्य वन संरक्षकों से परियोजना प्रस्ताव प्राप्त हो जाने पर एन.ए.इ.बी. इन्हें स्वीकृत करने के विषय में आगे कार्यवाही करने पर विचार कर सकता है | 10वीं पंचवर्षीय योजना में इस योजना के अन्तर्गत नये परियोजना प्रस्तावों को स्वीकृत करने के लिए निम्नलिखित निर्धारक तत्व शामिल होंगे-

  • राज्य में वनीकरण की सम्भावना के आधार पर देश के एक भाग से दुसरे भाग को वरीयता | वनिकरण सम्भावना की गणना बहुत से तत्वों के आधार पर की जाती है- जैसे हरित भागों वाले क्षेत्र का प्रतिशत, राज्य का क्षेत्रफल, भूमि की उपलब्धता, राज्य में अवनत भूमि,जलवायु, राज्य को हरा-भरा बनाने के विषय में उसकी बचनबध्दता आदि |
  • योजना के अन्तर्गत उपलब्ध धन राशि |
  • राष्ट्रीय परिप्रेक्ष्य/आकस्मिकता के आधार पर आपेक्षिक प्राथमिकतायें
  • राष्ट्रीय वनिकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद द्वारा अपनाया जाने वाला कोई अन्य तरीका

परियोजना प्रस्तावों की स्वीकृति के बारे में की जा रही कार्यवाही में अत्यधिक पारदर्शीता लाने के लिए आवेदन पत्रों के प्रारूपों के अलावा सभी प्राप्त परियोजना प्रस्तावों की स्थिति और जिन्हें स्वीकृत किया गया, उन्हें परिषद की वेबसाइट पर भी जारी किया जायेगा |

निगरानी और मुल्यांकन

राज्य के वन विभाग द्वारा योजना को सुचारू रूप से चलाते रहने के लिए सभी प्रकार के कार्यों जैसे-पौधशालाओं की तैयारी वृक्षारोपण कार्य, जिसकी जिम्मेदारी क्रियान्वयन एजेंसे को दी गयी है, उसका भौतिक सत्यापन तथा निगरानी एवं मुल्यांकन की व्यवस्था अगली किश्तों के जारी करते समय विशेषकर दुसरे एवं तीसरे वर्षों में की जायेगी| निगरानी एवं सत्यापन के लिए आवश्यक सहायता राज्यों के प्रधान मुख्य वन संरक्षकों को केन्द्रीय वन विकास अभिकरण द्वारा प्रदान की जायेगी| राज्यों के वन विभागों द्वारा राज्य में चल रही योजना की वार्षिक निगरानी भी की जायेगी | देश में चल रही योजना का एक साथ मुल्यांकन राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद द्वारा किसी स्वतन्त्र एजेंसे के माध्यम से कराया जायेगा, इसके मुल्यांकन का तरीका राष्ट्रीय वनीकरण एवं पारिस्थितिकी विकास परिषद द्वारा निर्धारित किया जायेगा |

अनुबन्ध एवं शर्ते

सरकारी विभागों को छोड़कर संस्थाओं के मामलें में वितीय सहायता प्राप्त करने वाली संस्था को सामान्य वितीय अधिनियमों के अन्तर्गत निर्धारित प्रपत्र पर भरकर एक अनुबन्ध (Bond) पत्र हस्ताक्षर करके परिषद के पास तथा उसकी प्रति प्रधान मुख्य वन संरक्षक के पास इस योजना के अन्तर्गत परियोजना प्रस्तावों की स्वीकृत के पश्चात और वितीय सहायता जारी करने से पहले, जमा करना होगा |

दुसरे सभी प्रकार की पूर्ववर्ति अनुबन्ध एवं शर्ते जो सामान्य वितीय अधिनियमों (G.F.R.) के अधीन अनुदान सहायता राशि प्राप्त करने वाली संस्थाओं, सरकारी विभागों समेत सभी पर लागू होंगी |

अनुदान सहायता राशि के दुरुप्योग के मामले में दंड

(Penalities in case of misutilization of grants)

1.स्वैच्छिक संस्थाओं के प्रशासनिक समिति के सदस्य दुरुप्योग की गयी अनुदान राशि की भरपायी के लिए कानूनी रूप से जिम्मेदार ठहराये जायेंगे | स्वैच्छिक संस्था और उसके प्रबन्ध समिति के सदस्यों को मंत्रालय की काली-सूची में शामिल किया जा सकता है |

2. मंत्रालय द्वारा दिये गये अनुदान राशि से जो भी अचल सम्पति (सामान) अर्जित की गयी होगी, अगर वह योजना के अन्तर्गत दी गयी शर्तो के अनुसार उपयोग में नहीं लायी गयी तो उसका अधिग्रहण स्थानीय निकायों, राज्य सरकार या एन.ए.इ.बी. द्वारा नामित किसी भी अभिकरण द्वारा कर  लिया जायेगा |

स्वैच्छिक संस्थाओं के क्रिया-कलापों को रोकना/बन्द करना

(Cessation of voluntary agencies activities)

स्वैच्छिक संस्थाओं द्वारा किसी क्षेत्र में परियोजना के पूर्ण रूपेण बन्द कर दिये जाने पर अचल सम्पति जो मंत्रालय द्वारा दिये गये अनुदान राशि द्वारा अर्जित की गयी है उसे स्थानीय निकाय या पंचायत को राज्य सरकार द्वारा सौंप दी जायेगी |

अनुदान सहायता राशि योजन के अन्तर्गत जारी परियोजनायें

(On-going projects under GIA Scheme)

वर्ष 2004-05 में अनुदान सहायता राशि योजना के अन्तर्गत  स्वीकृत परियोजनायें जिनका क्रियान्वयन हो रहा है वे पूर्ववर्ती अनुदान सहायता राशि (GIA) मार्गदर्शिका का अनुसरण करेंगे| इन परियोजनायें से यह अपेक्षा की जाती है कि वे अच्छे किस्म वाली वृक्षारोपण सामग्री का उपयोग, जब उन्हें उपलब्ध होता है, करेंगे |

पर्यावरण एवं वन मंत्रालय , भारत सरकार

प्रधानमंत्री किसान सम्पदा योजना
प्रधानमंत्री किसान सम्पदा योजना

भूमिका

हमारा देश एक कृषि प्रधान देश है। अतः किसानों के हित को ध्यान में रखते हुए  भारत सरकार ने कई योजनाएं बनाई हैं जिसमें एक है प्रधानमंत्री किसान संपदा योजना (पीएमकेएसवाई)। इस योजना की शुरूआत अगस्त 2017 में की गयी। यह योजना पूरी तरह कृषि केन्द्रित योजना है। इस योजना से 20 लाख किसान लाभान्वित होंगे। इस किसान सम्‍पदा योजना का उद्देश्‍य कृषि का आधुनिकीकरण करना और कृषि-बर्बादी को कम करना है।

भारत सरकार ने 14वें वित्‍त आयोग चक्र की सह-समाप्ति के साथ वर्ष 2016-20 तक की अवधि के लिए 6,000 करोड़ रुपए के आवंटन से एक नई केंद्रीय क्षेत्र स्‍कीम- प्रधान मंत्री किसान सम्‍पदा योजना (कृषि-समुद्री प्रसंस्‍करण एवं कृषि-प्रसंस्‍करण क्‍लस्‍टर विकास स्‍कीम) को अनुमोदन दिया है । इस स्‍कीम का कार्यान्‍वयन खाद्य प्रसंस्‍करण उद्योग मंत्रालय द्वारा किया जाएगा । प्रधान मंत्री किसान सम्‍पदा योजना एक व्‍यापक पैकेज है जिसके परिणामस्‍वरूप खेत से लेकर खुदरा बिक्री केंद्रों तक दक्ष आपूर्ति श्रृंखला प्रबंधन के साथ आधुनिक अवसंरचना का सृजन होगा । इससे, देश में न केवल खाद्य प्रसंस्‍करण क्षेत्र की वृद्धि को तीव्र गति प्राप्‍त होगी बल्कि यह किसानों को बेहतर मूल्‍य दिलाने तथा किसानों की आय को दुगुना करने, विशेष रूप से ग्रामीण क्षेत्रों में रोजगार के भारी अवसरों का सृजन करने, कृषि उपज की बर्बादी में कमी लाने, प्रसंस्‍करण तथा प्रसंस्‍कृत खाद्य पदार्थों के निर्यात के स्‍तर को बढ़ाने की दिशा में एक बड़ा कदम होगा ।

योजना का उद्देश्‍य

प्रधानमंत्री किसान सम्‍पदा योजना का उद्देश्‍य कृषि न्‍यूनता पूर्ण करना, प्रसंस्‍करण का आधुनिकीकरण करना और कृषि-बर्बादी को कम करना है।

वित्‍तीय आवंटन

6,000 करोड़ रुपए के आवंटन से प्रधानमंत्री किसान सम्‍पदा योजना से 2019-20 तक देश में 31,400 करोड़ रुपए के निवेश के लैवरेज होने, 1,04,125 करोड़ रुपये मूल्‍य के 334 लाख मीट्रिक टन कृषि उत्‍पाद के संचलन, 20 लाख किसानों को लाभ प्राप्‍त होने और 5,30,500 प्रत्‍यक्ष/अप्रत्‍यक्ष रोजगार सृजित होने की आशा है।

प्रधानमंत्री किसान सम्‍पदा योजना के अंतर्गत स्‍कीमों का कार्यान्‍वयन

प्रधानमंत्री किसान सम्‍पदा योजना एक व्‍यापक पैकेज है जिसके परिणामस्‍वरूप खेत से लेकर खुदरा बिक्री केंद्रों तक दक्ष आपूर्ति श्रृंखला प्रबंधन के साथ आधुनिक अवसंरचना का सृजन होगा । इससे, देश में न केवल खाद्य प्रसंस्‍करण क्षेत्र की वृद्धि को तीव्र गति प्राप्‍त होगी बल्कि यह किसानों को बेहतर मूल्‍य दिलाने तथा किसानों की आय को दुगुना करने, विशेष रूप से ग्रामीण क्षेत्रों में रोजगार के भारी अवसरों का सृजन करने, कृषि उपज की बर्बादी में कमी लाने, प्रसंस्‍करण तथा प्रसंस्‍कृत खाद्य पदार्थों के निर्यात के स्‍तर को बढ़ाने की दिशा में एक बड़ा कदम होगा ।

प्रधानमंत्री किसान सम्‍पदा योजना के विभिन्न स्कीम

मेगा खाद्य पार्क

कोल्ड चेन

खाद्य प्रसंस्करण एवं परिरक्षण क्षमताओं का सृजन/विस्तार

कृषि प्रसंस्करण कलस्टर अवसंरचना

एग्रो प्रोसेसिंग क्लस्टर

बैकवर्ड और फारवर्ड लिंकेजों का सृजन

खाद्य संरक्षा एवं गुणवत्ता आश्वासन अवसंरचना

मानव संसाधन एवं संस्थान

योजना का प्रभाव

  1. पीएमकेएसवाई के कार्यान्‍वयन से आधुनिक आधारभूत संरचना का निर्माण और प्रभावी आपूर्ति श्रृंखला तथा फार्म के गेट से खुदरा दुकान तक प्रभावी प्रबंधन हो सकेगा।
  2. इससे देश में खाद्य प्रसंस्‍करण को व्‍यापक बढ़ावा मिलेगा।
  3. इससे किसानों को बेहतर मूल्‍य पाने में मदद मिलेगी और यह किसानों की आमदनी दोगुना करने के दिशा में एक बड़ा कदम है।
  4. इससे रोजगार के बड़े अवसर विशेषकर ग्रामीण क्षेत्रों में उपलब्‍ध हो सकेंगे।
  5. इससे कृषि उत्‍पादों की बर्बादी रोकने, प्रसंस्‍करण स्‍तर बढ़ाने, उपभोक्ताओं को उचित मूल्‍य पर सुरक्षित और सुविधाजनक प्रसंस्‍कृत खाद्यान्‍न की उपलब्‍धता के साथ प्रसंस्‍कृत खाद्यान्‍न का निर्यात बढ़ाने में मदद मिलेगी।
  6. प्रधानमंत्री किसान संपदा योजना से 1,04,125 करोड़ रुपए मूल्य के 334 लाख मी.टन की कृषि उपज के संचलन हेतु 31,400 करोड़ रुपए के निवेश के लिवरेज, 20 लाख किसानों को लाभ होने तथा वर्ष 2019-20 तक देश में 5,30,500 प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष रोजगार सृजित होने की संभावना है ।

योजना से होने वाले लाभ

  1. इस योजना के तहत किसानों को बेहतर मूल्‍य पाने में मदद मिलेगी। यह किसानों की आय दोगुना करने के दिशा में सरकार द्वारा उठाया गया एक बड़ा कदम है।
  2. किसान संपदा योजना से देश में खाद्य प्रसंस्‍करण को व्‍यापक बढ़ावा मिलेगा।
  3. सरकार ने खाद्य प्रसंस्‍करण और खुदरा क्षेत्र में निवेश को गति देने के लिए भारत में निर्मित और अथवा उत्‍पादित खाद्य उत्‍पादों के बारे में ई-कॉमर्स के माध्‍यम से व्‍यापार सहित व्‍यापार में 100 प्रतिशत प्रत्‍यक्ष विदेशी निवेश की अनुमति दी है। इससे किसानों को बहुत अधिक लाभ होगा तथा बैक एंड अवसंरचना का सृजन होगा और रोजगार के महत्‍वपूर्ण अवसर प्राप्त होने की संभावना है।
  4. अभिहित खाद्य पार्कों और इनमें स्थित कृषि-प्रसंस्‍करण यूनिटों को रियायती ब्‍याज दर पर वहनीय क्रेडिट उपलब्‍ध कराने के लिए भारत सरकार ने नाबार्ड में 2000 करोड़ रूपए का विशेष कोष भी स्‍थापित किया है।
  5. योजना के तहत आवेदक धरोहर जमा राशि के लिए वेतन एवं लेखा अधिकारी, खाद्य प्रसंस्करण उधोग मंत्रालय, नई दिल्ली (सेंट्रल बैंक ऑफ़ इंडिया) के खाता संख्या 3516103454, आईएफएससी कोड- CBIN0282169 के माध्यम से 100000 रुपये का ऑनलाइन पेमेंट कर सकते है।

निवेशकों की सहूलियत के लिए कृषि बागवानी उत्पादन क्लस्टरों की सूचि मंत्रालय वेबसाइट खाद्य प्रसंस्करण उद्योग मंत्रालय पर अपलोड की गई है ।

योजना को लागू करने के लिए भारत सरकार द्वारा उठाये गये कदम

यह बहुत ही अच्छी योजना है सरकार हर हाल में इसको सफल बनाने के लिए प्रयासरत है।

  1. खाद्य प्रसंस्‍करण और खुदरा क्षेत्र में निवेश को गति देने के लिए सरकार ने भारत में निर्मित और अथवा उत्‍पादित खाद्य उत्‍पादों के बारे में ई-कॉमर्स के माध्‍यम से व्‍यापार सहित व्‍यापार में 100 प्रतिशत प्रत्‍यक्ष विदेशी निवेश की अनुमति दी है। इससे किसानों को बहुत अधिक लाभ होगा तथा बैक एंड अवसंरचना का सृजन होगा और रोजगार के महत्‍वपूर्ण अवसर होने की संभावना है।
  2. भारत सरकार ने अभिहित खाद्य पार्कों और इनमें स्थित कृषि-प्रसंस्‍करण यूनिटों को रियायती ब्‍याज दर पर वहनीय क्रेडिट उपलब्‍ध कराने के लिए नाबार्ड में 2000 करोड़ रूपए का विशेष कोष भी स्‍थापित किया है।
  3. खाद्य एवं कृषि आधारित प्रसंस्‍करण यूनिटों तथा शीतश्रृंखला अवसंरचना को प्राथमिकता क्षेत्र उधारी (पीएसएल) की परिधि में लाया गया है ताकि खाद्य प्रसंस्‍करण कार्यकलापों और अवसंरचना के लिए अतिरिक्‍त क्रेडिट उपलब्‍ध कराया जा सके और इस प्रकार खाद्य प्रसंस्‍करण को प्रोत्‍साहन मिलेगा, बर्बादी में कमी आएगी, रोजगार सृजित होगा एवं किसानों की आय बढ़ेगी।
  4. प्रधानमंत्री किसान सम्‍पदा योजना के कार्यान्‍वयन से खेत से लेकर खुदरा दुकानों तक कार्यक्षम आपूर्ति प्रबंधन सहित आधुनिक अवसंरचना का सृजन होगा। यह देश में न केवल खाद्य प्रसंस्‍करण क्षेत्र के लिए न केवल बड़ा प्रोत्‍साहन होगा बल्कि किसानों को बेहतर मूल्‍य प्राप्‍त करने मे सहायक होगा और किसानों की आय को दुगुना करने की एक बड़ा कदम है।

किसान सम्पदा योजना के फायदे

  1. पीएमकेएसवाई के कार्यान्‍वयन से आधुनिक आधारभूत संरचना का निर्माण और प्रभावी आपूर्ति श्रृंखला तथा फार्म के गेट से खुदरा दुकान तक प्रभावी प्रबंधन होने की संभावना है।
  2. इस योजना से देश में खाद्य प्रसंस्‍करण को व्‍यापक बढ़ावा मिलेगा।
  3. इसके साथ ही किसानों को बेहतर मूल्‍य पाने में सहायता मिलेगी और यह किसानों की आमदनी दोगुना करने के दिशा में एक बड़ा और महत्वपूर्ण कदम है।
  4. इस योजना से रोजगार के बड़े अवसर विशेषकर ग्रामीण क्षेत्रों में उपलब्‍ध हो सकेंगे।
  5. किसान सम्पदा योजना से कृषि उत्‍पादों की बर्बादी रोकने, प्रसंस्‍करण स्‍तर बढ़ाने, उपभोक्‍तआओं को उचित मूल्‍य पर सुरक्षित और सुविधाजनक प्रसंस्‍कृत खाद्यान्‍न की उपलब्‍धता के साथ प्रसंस्‍कृत खाद्यान्‍न का निर्यात बढ़ाने में मदद मिलेगी।

स्रोत: भारत सरकार का खाद्य प्रसंस्करण उद्योग मंत्रालय

प्रधानमंत्री अन्नदाता आय संरक्षण अभियान (पीएम-आशा)
प्रधानमंत्री अन्नदाता आय संरक्षण अभियान (पीएम-आशा)

कैबिनेट ने नई समग्र योजना प्रधानमंत्री अन्नदाता आय संरक्षण अभियान(पीएम-आशा) को मंजूरी दी है, प्रधानमंत्री अन्नदाता आय संरक्षण अभियान(पीएम-आशा) के तहत किसानों को एमएसपी संबंधी आश्वासन दिया जाएगा यह अन्न‍दाता के प्रति सरकार की कटिबद्धता का एक प्रतिबिम्ब हैI सरकार की किसान अनुकूल पहलों को काफी बढ़ावा देने के साथ-साथ अन्नदाता  के प्रति अपनी कटिबद्धता को ध्यान में रखते हुए प्रधानमंत्री श्री नरेन्द्र  मोदी की अध्यक्षता में केंद्रीय  मंत्रिमंडल ने एक नई समग्र योजना प्रधानमंत्री अन्नदाता आय संरक्षण अभियान (पीएम-आशा) को मंजूरी दे दी है।

योजना का उद्देश्य

किसानों को उनकी उपज के लिए उचित मूल्य दिलाना है, जिसकी घोषणा वर्ष 2018 के केंद्रीय  बजट में की गई है।

यह किसानों की आय के संरक्षण की दिशा में भारत सरकार द्वारा उठाया गया एक असाधारण कदम है जिससे किसानों के कल्याण में काफी हद तक सहूलियत होने की आशा है। सरकार उत्पादन  लागत का डेढ़ गुना तय करने के सिद्धांत पर चलते हुए खरीफ फसलों के न्यूनतम समर्थन मूल्यों (एमएसपी) में पहले ही वृद्धि कर चुकी है। यह उम्मीद की जा रही है कि एमएसपी में वृद्धि की बदौलत राज्य सरकारों के सहयोग से खरीद व्यवस्था को काफी बढ़ावा मिलेगा जिससे किसानों की आमदनी बढ़ेगी।

पीएम-आशा के महत्वपूर्ण घटक

प्रधानमंत्री अन्नदाता आय संरक्षण अभियान (पीएम-आशा) के महत्वपूर्ण घटक इस प्रकार हैं –

उचित मूल्य सुनिश्चित करने की व्यवस्था

नई समग्र योजना में किसानों के लिए उचित मूल्य सुनिश्चित करने की व्यवस्था  शामिल है और इसके अंतर्गत निम्नलिखित समाहित हैं –

  1. मूल्य  समर्थन योजना (पीएसएस)
  2. मूल्य न्यूनता भुगतान योजना (पीडीपीएस)
  3. निजी खरीद एवं स्टॉकिस्ट पायलट योजना (पीपीपीएस)

भारत सरकार किसी भी मसले को टुकड़ों-टुकड़ों के बजाय समग्र रूप से सुलझाने की दिशा में काम कर रही है। एमएसपी बढ़ाना पर्याप्त नहीं है और इससे भी अधिक महत्वपूर्ण यह है कि किसानों को घोषित एमएसपी का पूर्ण लाभ मिले। इस दिशा में सरकार को इस बात का एहसास है कि यह आवश्यक है कि यदि बाजार में कृषि उपज का मूल्य  एमएसपी से कम है तो वैसी स्थिति में राज्य‍ सरकार और केन्द्र  सरकार को या तो इसे एमएसपी पर खरीदना चाहिए अथवा कुछ ऐसा तरीका अपनाना चाहिए जिससे कि किसी अन्य व्यवस्था  के जरिए किसानों को एमएसपी सुनिश्चित कर दी जाए। इसे ध्यान में रखते हुए सरकार ने तीन उप-योजनाओं के साथ समग्र योजना पीएम-आशा को मंजूरी दी है। मूल्य समर्थन योजना (पीएसएस), मूल्य न्यूनता भुगतान योजना (पीडीपीएस) और निजी खरीद एवं स्टॉकिस्ट पायलट योजना (पीडीपीएस) इन उप-योजनाओं में शामिल हैं।

मूल्य समर्थन योजना (पीएसएस)

योजना के तहत दालों, तिलहन और गरी (कोपरा) की भौतिक खरीदारी राज्य सरकारों के सक्रिय सहयोग से केंद्रीय नोडल एजेंसियों द्वारा की जाएगी। यह भी निर्णय लिया गया है कि नैफेड के अलावा भारतीय खाद्य निगम (एफसीआई) भी राज्यों/जिलों में पीएसएस परिचालन की जिम्मेदारी संभालेगा। खरीद पर होने वाले व्यय और खरीद के दौरान होने वाले नुकसान को केंद्र सरकार मानकों के मुताबिक वहन करेगी

मूल्य न्यूनता भुगतान योजना (पीडीपीएस)

योजना के तहत उन सभी तिलहन को कवर करने का प्रस्ताव किया गया है। जिसके लिए एमएसपी को अधिसूचित कर दिया जाता है। इसके तहत एमएसपी और बिक्री/औसत (मोडल) मूल्य  के बीच के अंतर का सीधा भुगतान पहले से ही पंजीकृत उन किसानों को किया जाएगा जो एक पारदर्शी नीलामी प्रक्रिया के जरिए अधिसूचित बाजार यार्ड में अपनी उपज की बिक्री करेंगे। समस्त भुगतान सीधे किसान के पंजीकृत बैंक खाते में किया जाएगा। इस योजना के तहत फसलों की कोई भौतिक खरीदारी नहीं की जाती है क्योंकि अधिसूचित बाजार में बिक्री करने पर एमएसपी और बिक्री/मोडल मूल्य में अंतर का भुगतान किसानों को कर दिया जाता है। पीडीपीएस के लिए केन्द्र सरकार द्वारा सहायता तय मानकों के मुताबिक दी जायेगी।

निजी खरीद एवं स्टॉकिस्ट पायलट योजना (पीपीपीएस)

तिलहन के मामले में यह निर्णय लिया गया है कि राज्यों के पास यह विकल्प रहेगा कि वे चुनिंदा जिले/जिले की एपीएमसी में प्रायोगिक आधार पर निजी खरीद स्टॉकिस्ट योजना (पीपीएसएस) शुरू कर सकते हैं जिसमें निजी स्टॉकिस्टों की भागीदारी होगी। प्रायोगिक आधार पर चयनित जिला/जिले की चयनित एपीएमसी तिलहन की ऐसी एक अथवा उससे अधिक फसल को कवर करेगी जिसके लिए एमएसपी को अधिसूचित किया जा चुका है। चूंकि यह योजना अधिसूचित जिन्स की भौतिक खरीदारी की दृष्टि से पीएसएस से काफी मिलती-जुलती है, इसलिए यह प्रायोगिक आधार पर चयनित जिलों में पीएसएस/पीडीपीएस को प्रतिस्थापित करेगी।

जब भी बाजार में कीमतें अधिसूचित एमएसपी से नीचे आ जाएंगी तो चयनित निजी एजेंसी पीपीएसएस से जुड़े दिशा-निर्देशों को ध्यान में रखते हुए पंजीकृत किसानों से अधिसूचित अवधि के दौरान अधिसूचित बाजारों में एमएसपी पर जिन्स की खरीदारी करेगी। जब भी निजी चयनित एजेंसी को बाजार में उतरने के लिए राज्य/केन्द्र शासित प्रदेश की सरकार द्वारा अधिकृत किया जायेगा और अधिसूचित एमएसपी के 15 प्रतिशत तक अधिकतम सेवा शुल्कर देय होगा, तो ठीक यही व्यवस्थाएँ अमल में लायी जायेगी।

व्यय

कैबिनेट ने 16,550 करोड़ रुपये की अतिरिक्तम सरकारी गारंटी देने का फैसला किया है जिससे यह कुल मिलाकर 45,550 करोड़ रुपये के स्तरर पर पहुंच गई है।

इसके अलावा खरीद परिचालन के लिए बजट प्रावधान भी बढ़ा दिया गया है और पीएम-आशा के क्रियान्वायन के लिए 15,053 करोड़ रुपये मंजूर किये गये हैं। अब से यह योजना हमारे अन्नदाता के प्रति सरकार की कटिबद्धता एवं समर्पण का एक प्रतिबिम्ब है।

विगत वर्षों के दौरान खरीद

वित्तव वर्षों 2010-14 के दौरान केवल 3500 करोड़ रुपये मूल्य की कुल खरीद की गई, जबकि वित्तर वर्षों 2014-18 के दौरान यह दस गुना बढ़ गई है और 34,000 करोड़ रुपये के स्तर पर पहुंच गई है।  वित्तं वर्षों 2010-14 के दौरान इन कृषि – जिन्सों की खरीद के लिए सिर्फ 300 करोड़ रुपये के व्यिय के साथ 2500 करोड़ रुपये की सरकारी गारंटी दी गई, जबकि वित्त  वर्षों 2014-18 के दौरान 1,000 करोड़ रुपये के व्यय के साथ 29,000 करोड़ रुपये की सरकारी गारंटी दी गई है।

सरकार की किसान अनुकूल पहल

सरकार वर्ष 2022 तक किसानों की आमदनी दोगुनी करने के विजन को साकार करने के लिए प्रतिबद्ध है। इसके तहत उत्पादकता बढ़ाने, खेती की लागत घटाने और बाजार ढांचे सहित फसल कटाई उपरांत प्रबंधन को सुदृढ़ करने पर विशेष जोर दिया जा रहा है। अनेक बाजार सुधारों को लागू किया गया है। इनमें मॉडल कृषि उपज एवं पशुधन विपणन अधिनियम, 2017 और मॉडल अनुबंध खेती एवं सेवा अधिनियम, 2018 भी शामिल हैं। अनेक राज्यों  ने कानून के जरिए इन्हें  अपनाने के लिए आवश्यक कदम उठाये हैं।

एक नया बाजार ढांचा स्थापित करने के लिए भी प्रयास किये जा रहे हैं, ताकि किसानों को उनकी उपज के उचित या लाभकारी मूल्य दिलाये जा सकें। इनमें ग्रामीण कृषि बाजारों (ग्राम) की स्थापना करना भी शामिल है, ताकि खेतों के काफी निकट ही 22,000 खुदरा बाजारों को प्रोत्साहित किया जा सके। इसी तरह ई-नाम के जरिए एपीएमसी पर प्रतिस्पर्धी एवं पारदर्शी थोक व्यापार सुनिश्चित करना और एक सुव्यवस्थित एवं किसान अनुकूल निर्यात नीति तैयार करना भी इन प्रयासों में शामिल हैं।

इसके अलावा, कई अन्य  किसान अनुकूल पहल की गई हैं जिनमें प्रधानमंत्री फसल बीमा योजना, प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजना एवं परंपरागत कृषि विकास योजना का क्रियान्वयन करना और मृदा स्वास्थ्य कार्डों का वितरण करना भी शामिल हैं। खेती की लागत के डेढ़ गुने के फॉर्मूले के आधार पर न्यू‍नतम समर्थन मूल्य की घोषणा करने का असाधारण निर्णय भी किसानों के कल्याण के लिए सरकार की प्रतिबद्धता को प्रतिबिम्बित करता है।

स्रोत लिंक: पत्र सूचना कार्यालय, भारत सरकार

परम्परागत कृषि विकास योजना (पीकेवीवाई)
परम्परागत कृषि विकास योजना (पीकेवीवाई)

भारत में जैविक खेती की परंपरा और महत्व आरम्भ से ही रही हैI पूर्ण रूप से जैविक खादों पर आधारित फसल पैदा करनाजैविक खेती कहलाता है। दुनिया के लिए भले ही यह नई तकनीक हो, लेकिन देश में परंपरागत रूप से जैविक खाद पर आधारित खेती होती आई है। जैविक खाद का इस्तेमाल करना देश में परंपरागत रूप से होता रहा है।

इंटरनेशनल फेडरेशन ऑफ़ आर्गेनिक एग्रीकल्चर मूवमेंट (आईऍफ़ओएएम) द्वारा किए गए 2013 के एक अध्ययन के अनुसार, पूरे विश्व में लगभग दो लाख किसान जो जैविक खेती के तरीकों का अभ्यास करते है उन फार्मों का लगभग 80 प्रतिशत भारत में हैं। यह मानना गलत नहीं होगा कि हमारे देश में एक जैविक क्रांति का केंद्र बिंदु है जो पूरे विश्व को अपने क्रांति लहर में समेट लेगा I भारत में जैविक खेती की बहुतायत निश्चित रूप से आश्चर्य की बात नहीं है, क्योंकि यह सदियों से पुराने हमारे पूर्वजों द्वारा की जानेवाली खेती प्रथाओं के एक निरंतरता है।

हालांकि, पिछले कुछ वर्षों में रसायनिक खादों पर निर्भरता बढ़ने के बाद से जैविक खाद का इस्तेमाल नगण्य हो गया है।आज के समय में बढ़ते हुए रासायनिक उर्वरकों और कीटनाशकों के प्रयोग को देखते हुए जैविक खेती भारत में और भी महत्वपूर्ण बन गया है। दुनिया भर में जैविक खाद्य के लिए मांग में महत्वपूर्ण वृद्धि हुई है। इन जैविक खेती की तकनीक को बढ़ावा मिलने से भारत इन खाद्य पदार्थों के विशाल निर्यात की संभावनाओं को साकार कर सकता है। इन बातों को ध्यान में रखते हुए, भारत सरकार ने परम्परागत कृषि विकास योजना को शुरू किया है।

परम्परागत कृषि विकास योजना

राष्ट्रीय सतत कृषि मिशन के अंतर्गत मृदा स्वास्थ्य प्रबंधन का एक सविस्तारित घटक है। परम्परागत कृषि विकास योजना (पीकेवीवाई)के तहत जैविक खेती को क्लस्टर पद्धति और पीजीएस प्रमाणीकरण द्वारा प्रोत्साहित किया जाता है। भारत सरकार कृषि एवं सहकारिता विभाग द्वारा वर्ष 2015-16 से एक नई-परम्परागत कृषि विकास योजना का शुभारम्भ किया गया है।इस योजना का उद्देश्य जैविक उत्पादों के प्रमाणीकरण और विपणन को प्रोत्साहन करना है। योजनान्तर्गत सम्मिलित घटक सहभागिता जैविक प्रतिभूति प्रणाली या पार्टीसिपेटरी ग्यारन्टी स्कीम (पी.जी.एस.) को सुदृढ़ता प्रदान करने के तारतम्य में हैं। इसी दिशा में भारत सरकार कृषि एवं सहकारिता विभाग द्वारा क्षेत्रीय परिषद (रीजनल काउन्सिल) के रूप में राष्ट्रीय जैविक खेती केन्द्र गाजियाबाद से पंजीयन करवाकर, पीजीएस लागू करने संबंधी कार्यवाही के लिये जिला आत्मा समितियों को अधिकृत किया गया है।

योजना के अंतर्गत एनजीओ के जरिए प्रत्येक क्लस्टर को विभिन्न सुविधाएं उपलब्ध कराईं जाएंगी। एक क्लस्टर पर कुल 14.35 लाख रुपये खर्च किए जाएंगे। पहले वर्ष में 6,80 लाख रुपये, दूसरे वर्ष में 4.81 लाख रुपये व तीसरे वर्ष में 2.72 लाख रुपये की मदद प्रत्येक क्लस्टर को दी जाएगी।

इन रुपयों का इस्तेमाल किसानों को जैविक खेती के बारे में बताने के लिए होने वाली बैठक, एक्सपोजर विजिट, ट्रेनिंग सत्र, ऑनलाइन रजिस्ट्रेशन, मृदा परीक्षण, ऑर्गेनिक खेती व नर्सरी की जानकारी, लिक्विड बायोफर्टीलाइजर, लिक्विड बायो पेस्टीसाइड उपलब्ध कराने, नीम तेल, बर्मी कंपोस्ट और कृषि यंत्र आदि उपलब्ध कराने पर किया जाएगा। वर्मी कम्पोस्ट का उत्पादन एवं उपयोग, बायोफर्टीलाइजर और बायोपेस्टीसाइड के बारे में प्रशिक्षण, पंच गव्य, के उपयोग और उत्पादन पर प्रशिक्षण आदि इसके साथ ही जैविक खेती से पैदा होने वाले उत्पाद की पैकिंग व ट्रांसपोर्टेशन के लिए भी अनुदान दिया जाएगा।

अद्यतन

परंपरागत कृषि विकास योजना (पीकेवीवाई)- पीकेवीवाई को देश में जैविक खेती को प्रोत्‍साहित करने के उद्देश्‍य से कार्यान्‍वित किया जा रहा है। यह मृदा स्‍वास्‍थ्‍य एवं जैविक पदार्थ सामग्री में सुधार लाएगा तथा किसानों की निवल आय में बढ़ोत्‍तरी होगी ताकि प्रीमियम मूल्‍यों की पहचान किया जा सके। लक्षित 50 एकड़ (2015-16 से 2017-18) तक की प्रगति संतोषजनक है। अब इसे कलस्‍टर आधार (लगभग प्रति 1000 हैक्‍टेयर) पर शुरू किया गया है।

अपेक्षित परिणाम

इस योजना की परिकल्पना की गई है नीचे दी गयी उद्देश्यों की प्राप्ति के लिए जो इस प्रकार से हैं –

1.  प्रमाणित जैविक खेती के माध्यम से वाणिज्यिक जैविक उत्पादन को बढ़ावा देना।

2.  उपज कीटनाशक मुक्त होगा जो उपभोक्ता के अच्छे स्वास्थ्य को बढ़ावा देने में योगदान देगा।

3.  यह किसानों की आय में बढ़ोतरी करेगा और व्यापारियों के लिए संभावित बाजार देगा।

4.  यह उत्पादन आगत के लिए प्राकृतिक संसाधन जुटाने के लिए किसानों को प्रेरित करेगा।

कार्यक्रम का कार्यान्वयन

  • किसानों के समूहों को परम्‍परागत कृषि विकास योजना के तहत जैविक खेती शुरू करने के लिए प्रेरित किया जायेगा। इस योजना के तहत जैविक खेती का काम शुरू करने के लिए 50 या उससे ज्‍यादा ऐसे किसान एक क्‍लस्‍टर बनायेंगे, जिनके पास 50 एकड़ भूमि होगी। इस तरह तीन वर्षों के दौरान जैविक खेती के तहत 10,000 क्‍लस्‍टर बनाये जायेंगे, जो 5 लाख एकड़ के क्षेत्र को कवर करेंगे।
  • प्रमाणीकरण पर व्यय के लिए किसानों पर कोई भार/दायित्व नहीं होगा।
  • फसलों की पैदावार के लिए, बीज खरीदने और उपज को बाजार में पहुंचाने के लिए हर किसान को तीन वर्षों में प्रति एकड़ 20,000 रुपये दिए जायेंगे।
  • परंपरागत संसाधनों का उपयोग करके जैविक खेती को प्रोत्साहित किया जाएगा और जैविक उत्पादों को बाजार के साथ जोड़ा जाएगा।
  • यह किसानों को शामिल करके घरेलू उत्पादन और जैविक उत्पादों के प्रमाणीकरण को बढ़ाएगा I

घटक और सहायता का पैटर्न

क्लस्टर पद्धति के द्वारा पार्टिसिपेटरी गारंटी सिस्टम (पीजीएस) को अपनाना

पीजीएस प्रमाणीकरण के लिए 50 एकड़ भूमि के साथ किसानों/स्थानीय लोगों को क्लस्टर बनाने के लिए प्रोत्साहित करना

  1. लक्षित क्षेत्रों में जैविक खेती क्लस्टर निर्माण हेतु किसानों के बैठकों और विचार विमर्श के आयोजन के लिए @ रु. 200 / किसान
  2. क्लस्टर के सदस्य को जैविक खेती क्षेत्रों का एक्सपोज़र विजिट कराना @ रु. 200 / किसान
  3. पीजीएस व्यवस्था के लिए क्लस्टर से संसाधन व्यक्ति की पहचान (एलआरपी)करना
  4. क्लस्टर के सदस्यों को जैविक खेती पर प्रशिक्षण (3 प्रशिक्षण@ रु.20000 प्रति प्रशिक्षण)

पीजीएस प्रमाणीकरण और गुणवत्ता नियंत्रण

  1. पीजीएस प्रमाणीकरण पर 2 दिवसीय प्रशिक्षण @ रु. 200 प्रति एलआरपी
  2. प्रशिक्षकों (20) का प्रशिक्षण लीड संसाधन व्यक्ति@ रु. 250 / दिन / प्रति क्लस्टर 3 दिनों के लिए।
  3. किसानों का ऑनलाइन पंजीकरण@ रु. 100 प्रति क्लस्टर सदस्य x 50
  4. मृदा नमूना संग्रह और परीक्षण(21 नमूने / वर्ष /क्लस्टर) @ रु. 190 प्रति नमूना तीन साल के लिए
  5. पीजीएस प्रमाणीकरण के लिए जैविक विधियों, इस्तेमाल किये गए आगतों, अनुगमन किये गए क्रॉपिंग पैटर्न, प्रयोग में लाये गए जैविक खाद और उर्वरक आदि के रूपांतरण की प्रक्रिया प्रलेखन, @ रुपए 100 प्रति सदस्य x 50
  6. क्षेत्र के क्लस्टर सदस्यों का निरीक्षण @ रुपए 400 / निरीक्षण x  3 (3 निरीक्षण प्रति वर्ष प्रति क्लस्टर किया जाएगा)
  7. एनएबीएल में नमूने का विश्लेषण (प्रति वर्ष  प्रति क्लस्टर 8 नमूने होंगें) @ रु. 10, 000 / नमूना
  8. प्रमाणीकरण  शुल्क
  9. प्रमाणीकरण लिए प्रशासनिक व्यय

क्लस्टर पद्धति के माध्यम से खाद प्रबंधन और जैविक नाइट्रोजन कटाई के लिए जैविक गांव को अपनाना

एक क्लस्टर में जैविक खेती के लिए कार्य योजना बनाना

  1. भूमि का रूपांतरण जैविक की ओर@ रु.  1000/ एकड़ x 50
  2. फसल प्रणाली की शुरूआत; जैविक बीज खरीद या जैविक नर्सरी स्थापना @ रु. 500 / एकड़ / वर्ष x 50 एकड़ जमीन
  3. परंपरागत जैविक आगत उत्पादन इकाई जैसे पंचगव्य, बीजामृत और जीवामृत आदि @ रु. 1500 / यूनिट / एकड़ x 50 एकड़
  4. जैविक नाइट्रोजन फसल रोपण (ग्लिरीसीडिया, सेस्बनिया, आदि) @ रु. 2000 / एकड़ x 50 एकड़
  5. वानस्पतिक अर्क उत्पादन इकाइयां(नीम केक, नीम का तेल) @ रु.  1000 / यूनिट / एकड़ x 50 एकड़

एकीकृत खाद प्रबंधन

  1. लिक्विड बायोफ़र्टिलाइजर कांसोर्टिया (नाइट्रोजन फिक्सिंग/फास्फेट सोलुबीलाईजिंग/ पोटेशियम मोबिलाईजिंग बायोफ़र्टिलाइजर) @ रु.  500 / एकड़ x 50
  2. लिक्विड बायोपेस्टीसाइड(ट्राईकोडर्मा विरीडे, प्सुडोमोनस फ्लोरीसेंस, मेटारहिजियम, बेविऔरिए बस्सिअना, पेसलोम्यसेस,वेर्तिसिल्लिऊ एम) @ रु.  500 / एकड़ x 50
  3. नीम केक / नीम तेल @ रु.  500 / एकड़ x 50
  4. फास्फेट रिच आर्गेनिक मैनयोर / जाइम ग्रानयूल्स @ रु.  1000 / एकड़ x 50
  5. वर्मीकम्पोस्ट  (साइज 7’x3’x1’) @ रु.  5000/ यूनिट  x 50

कस्टम हायरिंग चार्जेज  (सीएचसी)

  1. कृषि औजार (एसएमएएम दिशा-निर्देशों के अनुसार) – पावर टिलर, कोनो वीडर, पैडी थ्रेशर, फुर्रो ओपनर, स्प्रेयर, गुलाब कैन, टॉप पैन बैलेंस
  2. बागवानी के लिए वाक इन टनलस(एमआईडीएच के दिशा-निर्देशों के अनुसार)
  3. पशु खाद के लिए मवेशी छायाघर/पोल्ट्री/ पिगरी(गोकुल स्कीम के दिशा-निर्देशों के अनुसार)

क्लस्टर के जैविक उत्पादों की पैकिंग, लेबलिंग और ब्रांडिंग

  1. पीजीएस लोगो के साथ पैकिंग सामग्री+ होलोग्राम मुद्रण @ रु. 2500 / एकड़  x 50
  2. जैविक उत्पाद ढुलाई (चार व्हीलर, 1.5 टन भार क्षमता) @ रु. अधिकतम 120000 1 क्लस्टर के लिए
  3. जैविक मेला (अधिकतम सहायता @ रु.  36330 प्रति क्लस्टर दी जाएगी)

स्रोत: कृषि और सहकारिता विभाग, भारत सरकार

नारियल विकास बोर्ड की नारियल पेड़ बीमा योजना
नारियल विकास बोर्ड की नारियल पेड़ बीमा योजना

परिचय

नारियल विकास बोर्ड (सीबीडी) देश में नारियल की खेती और उद्योग के समेकित विकास के लिए कृषि मंत्रालय के अंतर्गतस्थापित एक सांविधिक निकाय है। रोपण सामग्री के उत्पादन और वितरण, नारियल के तहत क्षेत्र के विस्तार, उत्पादकता में सुधार, प्रौद्योगिकी प्रदर्शन के लिए एकीकृत खेती जैसी योजनाओं के बारे में जानकारी का पता लगाएं, जैसे नारियल पानी, खोपरा, नारियल तेल, कच्चे गिरी, नारियल केक नारियल उत्पादों से संबंधित विवरण प्राप्त करें। नारियल उत्पादों के प्रसंस्करण, प्रौद्योगिकी आदि की सूचना दी जाती है। प्रयोक्तां सीबीडी नियमों, विनियमों, और अधिनियमों से संबंधित जानकारी प्राप्त कर सकते हैं।

भूमिका

नारियल कृषि को कई खतरों का सामना करना पड़ता है जैसे कृषि जलवायु में आने वाले भारी परिवतर्न, प्राकृतिक आपदाएं, कीट-रोगों का प्रकोप आदि आदि। कभी कभी ऐसा भी होता है कि प्राकृतिक आपदाओं या कीट प्रकोप से किसी क्षेत्र की नारियल खेती पूर्णतया नष्‍ट हो जाती है। नारियल एक बहुवर्षी फसल है और इस फसल को हानि पहुँचने पर कृषकों को काफी अधिक नुकसान होता है अत: इस समस्‍या का निदान करना बहुत ज़रूरी है। अनाज, बाजरा,  दलहन, तिलहन और बागवानी फसलों की बीमा परिरक्षा के लिए राष्‍ट्रीय कृषि बीमा योजना हैं, जबकि मौजूदा हालात ऐसे है कि नारियल खेती की सुरक्षा के लिए कोई भी बीमा योजना नहीं है।

नारियल पेड़ बहुवर्षी फसल है, किंतु ताड़ वृक्षों में फलन और पैदावार आवर्ती होती है अत: मौसमीय वार्षिक फसलो से समानता रखती है। तदनुसार बीमा परिरक्षा   के लिए यह भी योग्‍य है। चूँकि नारियल की खेती वर्षा पर निर्भर होती है और जीवीय एवं अजीवीय दबावों  के प्रति संवेदनशील होती है अत: यह अत्यंत आवश्यक है कि नारियल पेड़ों का बीमा कराके नारियल कृषकों के खास तौर से छोटे एवं सीमाँत किसानों के खतरों को कम करें।

नारियल पेड़ बीमा योजना का उद्देश्य

  1. प्राकृतिक तथा अन्‍य खतरों से सुरक्षा हेतु नारियल कृषकों को नारियल पेड़ों के बीमा करवाने के लिए सहायता।
  2. पेड़ों की अचानक मृत्यु होने के कारण आय में नुकसान होने वाले कृषकों को समय पर राहत दिलाना।
  3. नारियल खेती लाभकर बनाने के लिए पुनर्रोपण एवं पुनरुज्‍जीवन कार्य को बढ़ावा देना और खतरा कम करना।

प्रयोजनीयता

नारियल खेती का बीमा करने के लिए प्रारंभित बीमा योजना पहले पायलट आधार पर कार्यान्वित की जाती है और यह ऐसे सभी स्‍वस्‍थ फलदायी नारियल पेड़ों के लिए लागू होगी जो एकल या अंतराफसल के रूप में बांध के फार्मों में या वासस्‍थानों में उगाए जाते हैं। लंबी, बौनी और संकर सहित सभी किस्मों के नारियल पेड़ों को बीमा परिरक्षा   मिलेगी। चूँकि बौनी एवं संकर किस्मों में रोपाई के चौथे वर्ष से फलन शुरू होते हैं, अत: इन किस्‍मों के नारियल पेड़ों को 4-60 वर्ष की आयु तक बीमा परिरक्षा   मिलेगी। किंतु लंबी किस्‍म के नारियल पेड़ो को 7-60 वर्ष की आयु तक  परिरक्षा   मिलेगी। कमज़ोर और बूढ़े पेड़ों को परिरक्षा   नहीं मिलेगी।

योग्यता मानदंड

इस योजना के अनुसार ऐसे नारियल किसान/ कृषक बीमा परिरक्षा   के लिए योग्य हैं जिनके, सटे हुए क्षेत्र/प्‍लॉट में निर्दिष्‍ट आयु के (बौने, संकर पेड़ों के लिए 4-60 वर्ष एवं लंबे पेड़ों के लिए 7-60 वर्ष) कम से कम 10 फलदायी स्‍वस्‍थ पेड़ हैं ।

परिरक्षा क्षेत्र

इस योजना के पायलट आधार पर कार्यान्‍वयन के लिए चुने गए क्षेत्रों/जिलाओं के बीमा योग्‍य आयु के सभी स्‍वस्‍थ पेड़ों को इसके अंतर्गत परिरक्षा   मिलेगी। सटे हुए क्षेत्र की रोपणी का भागिक रूप से बीमाकरण संभव नहीं है। बीमा परिरक्षा   4/7 से 60 वर्ष तक है और प्रीमियम एवं बीमा कराई राशि तय करने के लिए दो आयु ग्रूपों में विभाजित किया गया है यानी 4-15 वर्ष तक और 16-60 वर्ष तक।

जिस किसान/ कृषक ने नारियल का बीमा करवाया है उसके द्वारा बीमा प्रस्‍ताव में आयु ग्रूपों के संबंध में स्‍व घोषणा स्‍वीकार्य  होगी। भारतीय कृषि बीमा कंपनी लि. पोलिसी की अवधि समाप्‍त होने से पहले या दावा के भुगतान से पूर्व किसी भी वक्‍त, प्रामाणिकता का पता करने के लिए बीमा कराए पेड़ों की जाँच कराएगी। यदि बीमा कराए व्यक्ति ने पेड़ की आयु या किसी अन्‍य महत्‍वपूर्ण तथ्‍यों के बारे में गलत घोषणा दी है तो बीमा रद्द माना जाएगा।

बीमा कराने के इच्‍छुक किसान/कृषक सीधे कृषि बीमा कंपनी के प्रतिनिधियों/प्राधिकृत एजेंटों से या कृषि/बागवानी विभाग के निकटस्‍थ कार्यालय से संपर्क कर सकते हैं। कृषक/किसान प्रीमियम सब्सिडी घटाकर शेष राशि नकद द्वारा या भारतीय कृषि बीमा कंपनी लिमिटेड के नाम चेक/बैंक ड्राफ्ट द्वारा अदा करेगा।

आकस्मिकता

जिसके लिए बीमा कराया गया है| जिन खतरों के लिए पेड़ का बीमा कराया गया है उनसे पेड़ों की मृत्‍यु हो जाए या वह अनुत्‍पादक हो जाए तो पेड़ की पूर्ण क्षति के लिए बीमा पोलिसी की राशि का भुगतान किया जाएगा। यदि पेड़ की मृत्‍यु शीघ्र न हो जाती तो ऐसे मामलो में नारियल विकास बोर्ड/कृषि/बागवानी विभाग से पेड़ अनुत्‍पादक हो जाने  का कारण बताते हुए प्रमाणपत्र प्रस्‍तुत करने पर बीमा राशि का भुगतान किया जाएगा। कोई पेड़ तभी अनुत्‍पादक घोषित किया जा सकता है जब उन खतरों के बाद पेड़ की बढ़वार रुक जाती है/पेड़ का पुनरुज्‍जीवन संभव न हो। लेकिन  बीमा कराए व्यक्ति को उन्हीं पेड़ों को काट निकालना चाहिए या गिराना चाहिए। यदि कृषक/किसान अनुत्‍पादक पेड़ को  काटना नहीं चाहता और वैसे ही रखना चाहता है तो बचाव मूल्य के तौर पर बीमा राशि के 50 प्रतिशत की दावे से कटौती की जाएगी। किसी भी मामले में यह सिद्ध करना ज़रूरी है कि पेड़ को उन्हीं खतरों से क्षति हुई है जिसके लिए पेड़ का बीमा कराया गया है।

खतरे जिसके लिए परिरक्षा प्राप्त हैं

इस योजना के अंतर्गत निम्‍नलिखित खतरों से पेड़ की मृत्‍यु/पेड़ अनुत्‍पादक हो जाने से  परिरक्षा   मिलेगी।

  1. तूफान, ओला-वृष्टि, चक्रवात, टाइफून, बवंडर, भारी वर्षा
  2. बाढ़ और उससे जलमग्न हो जाना
  3. कीटों एवं रोगों के व्यापक प्रकोप से पेड़ की संपूर्ण क्षति हो जाना
  4. वन में आग लगना, झाड़ियों में आग लगना, बिजली गिरना आदि सहित आग की दुर्घटना
  5. भूकंप, भूस्‍खलन व सुनामी
  6. सूखा पड़ना और उससे होने वाली संपूर्ण हानि

बीमा परिरक्षा नहीं मिलेगी

जिन खतरों के लिए बीमा किया गया है उससे पेड़ को हुई हानि  फैंचाइस के अंतर्गत  ही है तो इस योजना के अधीन दावे के लिए भुगतान नहीं किया जाएगा। जिन खतरों के लिए बीमा किया गया है उसके बाहर के खतरों से पेड़ को पहुँचे नुकसान के सिलसिले में बीमेदार द्वारा किए गए  किसी भी प्रकार के खर्च के भुगतान करने के लिए, इस पोलिसी के अधीन, बीमाकर्ता बाध्य नहीं होगा। निम्‍नलिखित मामलों में बीमा परिरक्षा नहीं मिलेगी –

  1. चोरी, लड़ाई, हमला, सिविल युद्ध, बगावत, क्रांति, विद्रोह, दंगा, तालाबंदी, विद्वेषपूर्ण नुक्‍सान, साजि़श, सेना द्वारा/अनधिकृत सत्ता ग्रहण, नागरिकों द्वारा शोरगुल, जब्‍ती, विधित:/वस्‍तुत: किसी सरकारी आदेश से/ किसी सार्वजनिक/नगरपालिका/स्‍थानीय प्राधिकरण द्वारा अधिग्रहण/नुकसान/हानि तथा बिजली प्रसारण  के सिलसिले में होने वाला नुकसान
  2. अणु रिऐक्शन, अणु विकिरण या रेडियोएक्टिव संदूषण
  3. हवाईयान या अन्‍य वस्‍तुओं के गिरने पर होने वाला नुकसान
  4. जिस किसान ने बीमा करवाया है उनके द्वारा या उसके लिए कार्य करने वाले व्‍यक्ति द्वारा जानबूझकर लापरवाही
  5. मनुष्‍य, पक्षी या किसी पशु द्वारा नुकसान पहुंचाना
  6. पेड़ों का ठीक तरह से रख-ऱखाव न करना
  7. पेड़ों का कमज़ोर या बूढ़ा हो जाना
  8. स्‍वाभाविक रूप से पेड़ का मर जाना, जड़ों के कट जाने से पेड़ का उखाड़ना
  9. पूंजी निवेश में हानि जैसे ज़मीन के मूल्य में गिरावट या बीमा करवाए पेड़ को आधार देने वाली वस्तुओं को हानि, सिंचाई प्रणाली, कृषि उपस्‍कर एवं औजारों को नुकसान

बीमा राशि व प्रीमियम

बीमा राशि व प्रीमियम: बीमा राशि प्रति पेड़ 600 रुपए (4 से 15 वर्ष के आयु ग्रूप के लिए) से प्रति पेड़ 1150 रुपए (16 से 60  वर्ष के आयु ग्रूप के लिए) हो सकती है। नारियल पेड़ बीमा योजना के अधीन विविध आयु ग्रूपों की बीमा राशि एवं देय प्रीमियम निम्‍नलिखित हैं-

नारियल पेड़ कीआयु(वर्ष) प्रति पेड़ बीमा राशि (रुपए) प्रति पौधा प्रति वर्ष प्रीमियम(रुपए) प्रति पेड़ प्रीमियम (सेवा कर@10.30%)
4-15 600 4.25 4.69
16 से 60 1150 5.75 6.35

प्रीमियम सब्सिडी

ऊपर पैरा में दी गई राशि में से 50 प्रतिशत नारियल विकास बोर्ड द्वारा और 25 प्रतिशत संबंधित राज्‍य सरकार द्वारा तथा शेष 25 प्रतिशत किसान/ कृषक द्वारा अदा किया जाएगा। यदि प्रीमियम के 25 प्रतिशत का भुगतान करने के लिए राज्‍य सरकार तैयार नहीं है तो बीमा योजना में शामिल करने के इच्‍छुक कृषकों को प्रीमियम का 50 प्रतिशत अदा करना पड़ेगा। कृषि बीमा कंपनी को प्रीमियम सब्सिडी राशि (50 प्रतिशत नाविबो द्वारा और 25 प्रतिशत सहभागी राज्‍यों द्वारा) आकलित करके अग्रिम रूप में विमोचित की जाएगी जो तिमाही/वार्षिक आधार पर भरी या समायोजित की जाएगी।

बीमा की अवधि

बीमा पोलिसी के पायलट स्‍टेज के दौरान मात्र वार्षिक पोलिसी जारी की जाएगी। यह सुनिश्चित करने के लिए कोशिश की जाएगी कि इस वर्ष के 31 मार्च तक योग्य सभी किसानों/ कृषकों को योजना में शामिल कराएँ। तथापि जो किसान/कृषक 31 मार्च तक योजना में शामिल नहीं हुआ है वे बाद में शामिल हो सकता है और ऐसे मामलों में खतरे के लिए बीमा परिरक्षा   आगामी महीने की पहली तारीख से ही मिलेगी। आने वाले सालों में उन कृषकों को वरीयता मिलेगी जो योजना में शामिल हो चुके हैं और उपलब्ध बजट प्रावधान के अनुसार बोर्ड द्वारा निर्धारित संख्‍या में नए कृषकों को शामिल किया जाएगा।

प्रतीक्षा अवधि

बीमा योजना में शामिल होकर  30 दिन के अंदर पेड़ की हानि/मृत्‍यु हो जाती है तो बीमा राशी अदा नहीं की जाएगी लेकिन समय पर नवीकरण किए गए बीमा के लिए यह शर्त लागू नहीं होगी।

फ्रेंचाइस

बीमा के लिए दावा तभी निर्धारित किया जाएगा जब किसी सटे हुए क्षेत्र में बीमा किए खतरे से हानि हुए पेड़ों की संख्या नीचे विभिन्न स्लैबों में दर्शाए गए पेड़ों की संख्या से अधिक हो।

क्र.सं. किसी सटे हुए क्षेत्र में बीमा किए पेड़ों की संख्‍या फैंचाइस(पेड़)
1 10-30 1
2 31-100 2
3 >100 3

आधिक्य

इस पोलिसी के अधीन बीमा किए किसानों/ कृषकों को निर्धारित हानि  के प्रथम 20 प्रतिशत के लिए खुद का बीमाकर्ता माना जाएगा और मात्र 80 प्रतिशत नुकसान का ही भुगतान किया जाएगा।

बीमा योजना चालू राज्य एवं कार्यक्षेत्र

यह पायलट परियोजना आंध्र प्रदेश, गोवा, कर्नाटक, केरल, महाराष्‍ट्र, उड़ीसा एवं तमिलनाडु के कुछ चयनित जिलाओं में कार्यान्वित की जाएगी। किसानों/कृषकों द्वारा सटे हुए क्षेत्रों के सभी स्‍वस्‍थ एव फलदायी नारियल पेड़ों का बीमा कराया जाएगा और नारियल विकास बोर्ड द्वारा पायलट जिलाओं के सभी क्‍लस्‍टर ग्रामों के सभी फलदायी एवं स्‍वस्‍थ पेड़ों का बीमा करवाने की पूरी कोशिश की जाएगी।

बीमा पोलिसी जारी करना

कृषि बीमा कंपनी, बीमा कराए सभी किसानों/कृषकों को उनके प्रस्‍ताव प्राप्‍त होने के 30 दिनों के भीतर  अपेक्षित प्रीमियम के अंतर्गत बीमा प्रमाणपत्र/परिरक्षा   नोट जारी करेगी। कृषि बीमा कंपनी  बीमा कराए किसानों / कृषकों की समेकित जिलावार सूची नारियल विकास बोर्ड को हर तिमाही में प्रस्‍तुत करेगी।

दावा निर्धारित करने और निपटान की कार्यविधि

बीमा कराए व्यक्ति को खतरा होने के सात दिन के अंदर ही बीमा किए  पेड़ों को हुई क्षति के बारे में संगत ब्‍योरे के साथ कृषि बीमा कंपनी को सूचित करना चाहिए। नारियल विकास बोर्ड/कृषि/बागवानी विभाग/राज्‍य कृषि विश्‍वविद्यालय जो भी कृषि बीमा कंपनी द्वारा प्रत्‍येक जिले के लिए प्राधिकृत किया गया है, पेड़ को हुई क्षति की सूचना मिलने के सात दिन के अंतर क्षति  के कारण की सफाई देते हुए क्षति निर्धारण प्रमाणपत्र प्रस्‍तुत करना होगा। कृषि बीमा कंपनी अपने विवेकानुसार अपने प्रतिनिधि को, हानि प्रमाणित करने के लिए नामित  एजेंसी के साथ, नुकसान निर्धारित करने के लिए भेजेगी। कंपनी अपने कार्यालय में दावा संबंधी सभी संगत प्रमाणित ब्‍योरे प्राप्‍त होने के एक महीने के अंदर बीमा कराए किसान/ कृषक को दावा विमोचित करेगी। तथापि दावा राशि का विमोचन नाविबो एवं संबंधित राज्‍यों से प्रीमियम सब्सिडी प्राप्त होने के आधार पर होगा।

एक बार पूरे दावे का भुगतान हो जाने पर बीमा समाप्‍त हो जाएगा।

नुकसान प्रमाणित करने वाले कृषि/बागवानी विभाग या राज्‍य कृषि विश्‍वविद्यालयों को कंपनी और संबंधित एजेंसी के बीच तय हुई दर पर सेवा प्रभार का भुगतान किया जाएगा।

स्रोत : भारत सरकार का कृषि विभाग

एकीकृत बागवानी विकास मिशन
एकीकृत बागवानी विकास मिशन

मिशन के बारे मेें

एकीकृत बागवानी विकास मिशन (एमआईडीएच) फलों, सब्जियों, जड़ व कन्द फसलों, मशरूम, मसाले, फूल, सुगंधित पौधों, नारियल, काजू, कोको और बांस इत्यादि उत्पादों के चौमुखी विकास की केंद्रीय वित्त पोषित योजना है। पूर्वोत्तर और हिमालयी राज्यों को छोड़कर देश के सभी प्रदेशों में लागू इस योजना से जुड़े विकास कार्यक्रमों के कुल बजट का 85 प्रतिशत हिस्सा भारत सरकार देती है जबकि शेष 15 प्रतिशत राज्य सरकारें खुद वहन करती हैं। पूर्वोत्तर और हिमालयी राज्यों के मामले में शत-प्रतिशत बजट केंद्र सरकार ही वहन करती है। इसी तरह बांस विकास सहित राष्ट्रीय बागवानी बोर्ड (एनएचबी), नारियल विकास बोर्ड, केंद्रीय बागवानी संस्थान, नागालैंड और राष्ट्रीय एजेंसियों (एनएलए) के कार्यक्रमों के लिए भी शत-प्रतिशत बजटीय योगदान भारत सरकार का ही होगा।

मिशन के उद्देश्य

मिशन के मुख्य उद्देश्य हैं:

A. बागवानी क्षेत्र के चौमुखी विकास को बढ़ावा देना जिसमें बांस और नारियल भी शामिल है। इस क्रम में प्रत्येक राज्य अथवा  क्षेत्र की जलवायु विविधता के अनुरूप क्षेत्र आधारित अलग-अलग कार्यनीति अपनाना। इसमें शामिल है-अनुसंधान, तकनीक को बढ़ावा, विस्तारीकरण, फसलोपरांत प्रबंधन, प्रसंस्करण और विपणन इत्यादि।

B. कृषकों को एफआईजी, एफपीओ व एफपीसी जैसे कृषक समूहों से जुड़ने के लिए प्रोत्साहित करना ताकि समानता और व्यापकता आधारित आर्थिकी का निर्माण किया जा सके।

C. बागवानी उत्पादन की उन्नति, कृषक संख्या में वृद्धि, आमदनी और पोषाहार सुरक्षा

D. गुणवत्ता, पौध सामग्री और सूक्ष्म सिंचाई के प्रभावी उपयोग के जरिये उत्पादकता सुधार

E. बागवानी क्षेत्र में ग्रामीण युवाओं में मेधा विकास को प्रोत्साहन देना और रोजगार उत्पन्न करना तथा खासकर फसलोपरांत शीत श्रृंखला के क्षेत्र में उचित प्रबंधन

उप-योजनाएं और कार्यक्षेत्र

एकीकृत बागवानी विकास मिशन के अंतर्गत ये उप-योजनाएं और कार्यक्षेत्र होंगेः

संख्या उप-योजना समूह/कार्य क्षेत्र
1 राष्ट्रीय  बागवानी मिशन पूर्वोत्तर व हिमालयी राज्यों के अलावा सभी राज्य व केंद्र शासित प्रदेश
2 पूर्वोत्तर व हिमालयी राज्य बागवानी मिशन सभी पूर्वोत्तर व हिमालयी क्षेत्र
3 राष्ट्रीय बांस मिशन राज्य व केंद्र शासित प्रदेश
4 राष्ट्रीय  बागवानी बोर्ड व्यावसायिक बागवानी पर जोर देने वाले सभी राज्य व केंद्र शासित प्रदेश
5 नारियल विकास बोर्ड नारियल  उत्पादक सभी राज्य व केंद्र शासित प्रदेश
6 केंद्रीय बागवानी संस्था मानव संसाधन व क्षमता विकास पर जोर देने वाले पूर्वोत्तर के राज्य

कार्यनीति

उपरोक्त उद्देश्यों की प्राप्ति के लिए मिशन निम्नलिखित कार्यनीतियों को अपनाएगाः

  • उत्पादन-पूर्व, उत्पादन के दौरान और उत्पादन के उपरांत ठोस प्रबंधन के लिए एक सिरे से दूसरे सिरे तक चौतरफा नजरिया अपनाना। साथ ही प्रसंस्करण और विपणन के जरिये यह सुनिश्चित करना कि उत्पादकों को फसल का सही लाभ मिल सके।
  • खेती, उत्पादन, फसलोपरांत प्रबंधन और शीत श्रृंखला पर विशेष ध्यान देते हुए जल्द खराब होने वाले उत्पादों के प्रसंस्करण इत्यादि के लिए अनुसंधान और विकास संबंधी तकनीक को बढ़ावा देना।
  • गुणवत्ता के जरिये उत्पादन सुधार के लिए निम्नलिखित उपाय करनाः

  1. पारंपरिक खेती की बजाय बागीचों को बढ़ावा देना। इस क्रम में फलों के बागानों, अंगूर के बागों, फूलों, सब्जी के बगीचों और बांस की खेती पर जोर देना।
  2. सरंक्षित खेती और आधुनिक कृषि सहित उन्नत बागवानी के लिए किसानों तक सही तकनीक का विस्तार करना।
  3. खासकर उन राज्यों में जहां बागवानी का क्षेत्र कुल कृषि क्षेत्र के 50 प्रतिशत से कम है, वहां एकड़ के हिसाब से बांस और नारियल सहित फलोद्यान और बागीचा खेती का विस्तार करना।

  • फसलोपरांत प्रबंधन, प्रसंस्करण और विपणन की परिस्थितियों में सुधार लाना।
  • परस्पर समन्वय और सहभागिता को अपनाना, अनुसंधान और विकास के क्षेत्र में आगे बढ़ना व इसे लोगों तक पहुंचाना तथा राष्ट्रीय, क्षेत्रीय, राज्यीय व उपराज्यीय स्तर पर सार्वजनिक व निजी क्षेत्र की प्रसंस्करण और विपणन इकाईयों को बढ़ावा देना।
  • उपज का उचित लाभ हासिल करने के लिए कृद्गाक उत्पादक संगठनों (एफपीओ) को बढ़ावा देना तथा विपणन संघों व वित्तीय संस्थानों के साथ संबंध स्थापित करना।

नए दिशा-निर्देशों की ज्यादा जानकारी के लिए देंखे राष्ट्रीय बागवानी मिशन 

स्त्रोत : एकीकृत राष्ट्रीय बागवानी विकास मिशन,कृषि एवं सहकारिता विभाग,कृषि मंत्रालय

ग्रामीण भंडार योजना
ग्रामीण भंडार योजना

ग्रामीण भंडार योजना-एक परिचय

यह सर्वविदित है कि छोटे किसानों की आर्थिक सामर्थ्‍य इतनी नहीं होती कि वे बाजार में अनुकूल भाव मिलने तक अपनी उपज को अपने पास रख सकें। देश में इस बात की आवश्‍यकता महसूस की जाती रही है कि कृषक समुदाय को भंडारण की वैज्ञानिक सुविधाएं प्रदान की जाएं ताकि उपज की हानि और क्षति रोकी जा सके और साथ ही किसानों की ऋण संबंधी जरूरतें पूरी की जा सकें। इससे किसानों को ऐसे समय मजबूरी में अपनी उपज बेचने से रोका जा सकता है जब बाजार में उसके दाम कम हों। ग्रामीण गोदामों का नेटवर्क बनाने से छोटे किसानों की भंडारण क्षमता बढ़ाई जा सकती है। इससे वे अपनी उपज उस समय बेच सकेंगे जब उन्‍हें बाजार में लाभकारी मूल्‍य मिल रहा हो और किसी प्रकार के दबाव में बिक्री करने से उन्‍हें बचाया जा सकेगा। इसी बात को ध्‍यान में रख कर 2001-02 में ग्रामीण गोदामों के निर्माण/जीर्णोद्धार के लिए ग्रामीण भंडार योजना नाम का पूंजी निवेश सब्सिडी कार्यक्रम शुरू किया गया था।

उद्देश्य

इस कार्यक्रम के मुख्‍य उद्देश्‍यों में कृषि उपज और संसाधित कृषि उत्‍पादों के भंडारण की किसानों की जरूरतें पूरी करने के लिए ग्रामीण क्षेत्रों में अनुषंगी सुविधाओं के साथ वैज्ञानिक भंडारण क्षमता का निर्माण; कृषि उपज के बाजार मूल्‍य में सुधार के लिए ग्रेडिंग, मानकीकरण और गुणवत्‍ता नियंत्रण को बढ़ावा देना; वायदा वित्‍त व्‍यवस्‍था और बाजार ऋण सुविधा प्रदान करते हुए फसल कटाई के तत्‍काल बाद संकट और दबावों के कारण फसल बेचने की किसानों की मजबूरी समाप्‍त करना; कृषि जिन्‍सों के संदर्भ में राष्‍ट्रीय गोदाम प्रणाली प्राप्तियों की शुरूआत करते हुए देश में कृषि विपणन ढांचा मजबूत करना शामिल है। इसके जरिए निजी और सहकारी क्षेत्र को देश में भंडारण ढांचे के निर्माण में निवेश के लिए प्रेरित करते हुए कृषि क्षेत्र में लागत कम करने में मदद की जा सकती है।
ग्रामीण गोदाम के निर्माण की परियोजना देशभर में व्‍यक्तियों, किसानों, कृषक/उत्‍पादक समूहों, प्रतिष्‍ठानों, गैर सरकारी संगठनों, स्‍वयं सहायता समूहों, कम्‍पनियों, निगमों, सहकारी संगठनों, परिसंघों और कृषि उपज विपणन समिति द्वारा शुरू की जा सकती है।

स्‍थान

इस कार्यक्रम के अंतर्गत उद्यमी को इस बात की आजादी है कि वह अपने वाणिज्यिक निर्णय के अनुसार किसी भी स्‍थान पर गोदाम का निर्माण कर सकता है। परंतु गोदाम का स्‍थान नगर निगम क्षेत्र की सीमाओं से बाहर होना चाहिए। खाद्य प्रसंस्‍करण उद्योग मंत्रालय द्वारा प्रोन्‍नत फूड पार्कों में बनाए जाने वाले ग्रामीण गोदाम भी इस कार्यक्रम के अंतर्गत सहायता प्राप्‍त करने के पात्र हैं।

आकार

गोदाम की क्षमता का निर्णय उद्यमी द्वारा किया जाएगा। लेकिन इस कार्यक्रम के अंतर्गत सब्सिडी प्राप्‍त करने के लिए गोदाम की क्षमता 100 टन से कम और 30 हजार टन से अधिक नहीं होनी चाहिए। 50 टन क्षमता तक के ग्रामीण गोदाम भी इस कार्यक्रम के अंतर्गत विशेष मामले के रूप में सब्सिडी के पात्र हो सकते हैं, जो व्‍यवहार्यता विश्लेषण पर निर्भर करेंगे। पर्वतीय क्षेत्रों में 25 टन क्षमता के आकार वाले ग्रामीण गोदाम भी सब्सिडी के हकदार होंगे।

स्थान आकार और क्षमता को संक्षेप में इस प्रकार दिया जा सकता है-लोकेशन, आकार और क्षमता :

  • गोदाम म्युनिसिपल क्षेत्र की सीमा के बाहर होना चाहिए।
  • न्यूनतम क्षमता :   50 मैट्रिक टन
  • अधिकतम क्षमता : 10,000 मैट्रिक टन
  • गोदाम की ऊचाई :  4-5 मीटर से कम नहीं होनी चाहिए
  • गोदाम की क्षमता :  1 क्सूबिक मीटर क्षेत्र त्र 0-4 मैट्रिक टन की गणना का पैमाना

वैज्ञानिक भंडारण के लिए शर्तें

कार्यक्रम के अंतर्गत निर्मित गोदाम इंजीनियरी अपेक्षाओं के अनुरूप ढांचागत दृष्टि से मजबूत होने चाहिए और कार्यात्‍मक दृष्‍टि से कृषि उपज के भंडारण के उपयुक्‍त होने चाहिए। उद्यमी को गोदाम के प्रचालन के लिए लाइसेंस प्राप्‍त करना पड़ सकता है, बशर्ते राज्‍य गोदाम अधिनियम या किसी अन्‍य सम्‍बद्ध कानून के अंतर्गत राज्‍य सरकार द्वारा ऐसी अपेक्षा की गई हो। 1000 टन क्षमता या उससे अधिक के ग्रामीण गोदाम केंद्रीय भंडारण निगम (सीडब्‍ल्‍यूसी) से प्रत्‍यायित होने चाहिए।वैज्ञानिक भण्डारण हेतु अपनाई जाने वाली पूर्व शर्ते को संक्षेप में इस प्रकार दिया जा सकता है :

1) सीपीडब्ल्यूडी/एसपीडब्ल्यूडी-के विनिदेशानुसार निर्माण
2) कीटाणुओं से सुरक्षा (अस्थाई सीड़ियों के साथ ऊचा पक्का क्लेटफार्म चूहारोधक व्यवस्था सहित)
3) पक्षियों से सुरक्षा जाली वाली खिड़कियॉ/रोशनदान
4) प्रभावी धूम्रीकरण फयूमीगेशन के लिए दरवाजों, खिड़कियों की वायुअवरोधकता
5) गोदाम कॉम्पलेक्स में निम्न सुविधाऐं होनी चाहिए
6) सुगम पक्की सड़क
7) पक्की आंतरिक सड़के
8) जल निकासी की समुचित व्यवस्था
9) अग्नि शमन/ सुरक्षा व्यवस्था
10) सामान लादने/ उतारने की उचित व्यवस्था

ऋण से सम्‍बद्ध सहायता

इस कार्यक्रम के अंतर्गत सब्सिडी संस्‍थागत ऋण से सम्‍बद्ध होती है और केवल ऐसी परियोजनाओं के लिए दी जाती है जो वाणिज्यिक बैंकों, क्षेत्रीय ग्रामीण बैंकों, राज्‍य सहकारी बैंकों, राज्‍य सहकारी कृषि एवं ग्रामीण विकास बैंकों, कृषि विकास वित्‍त निगमों, शहरी सहकारी बैंकों आदि से वित्‍त पोषित की गई हों।

कार्यक्रम के अंतर्गत सब्सिडी गोदाम के प्रचालन के लिए कार्यात्‍मक दृष्टि से अनुषंगी सुविधाओं जैसे चाहर दिवारी, भीतरी सड़क, प्‍लेटफार्म, आतरिक जल निकासी प्रणाली के निर्माण, धर्मकांटा लगाने, ग्रेडिंग, पैकेजिंग, गुणवत्‍ता प्रमाणन, वेयरहाउसिंग सुविधाओं सहित गोदाम के निर्माण की पूंजी लागत पर दी जाती है।

वायदा ऋण सुविधा

इन गोदामों में अपनी उपज रखने वाले किसानों को उपज गिरवी रख कर वायदा ऋण प्राप्‍त करने का पात्र समझा जाएगा। वायदा ऋणों के नियम एवं शर्तों, ब्‍याज दर, गिरवी रखने की अवधि, राशि आदि का निर्धारण रिजर्व बैंक/नाबार्ड द्वारा जारी दिशा निर्देशों और वित्‍तीय संस्‍थानों द्वारा अपनाई जाने वाली सामान्‍य बैंकिंग पद्धतियों के अनुसार किया जाएगा।

बीमा

गोदाम के बीमे की जिम्मेवारी गोदाम के मालिक की होगी।

सब्सिडी

सब्सिडी की दरें इस प्रकार होंगी :-

क) अजा/अजजा उद्यमियों और इन समुदायों से सम्‍बद्ध सहकारी संगठनों तथा पूर्वोत्‍तर राज्‍यों, पर्वतीय क्षेत्रों में स्थित परियोजनाओं के मामले में परियोजना की पूंजी लागत का एक तिहाई (33.33 प्रतिशत) सब्सिडी के रूप में दिया जाएगा, जिसकी अधिकतम सीमा 3 करोड़ रुपये होगी।

ख) किसानों की सभी श्रेणियों, कृषि स्‍नातकों और सहकारी संगठनों से सम्‍बद्ध परियोजना की पूंजी लागत का 25 प्रतिशत सब्सिडी दी जाएगी जिसकी अधिकतम सीमा 2.25 करोड़ रुपये होगी।

ग) अन्‍य सभी श्रेणियों के व्‍यक्तियों, कंपनियों और निगमों आदि को परियोजना की पूंजी लागत का 15 प्रतिशत सब्सिडी दी जाएगी जिसकी अधिकतम सीमा1.35 करोड़ रुपये होगी।

घ) एनसीडीसी की सहायता से किए जा रहे सहकारी संगठनों के गोदामों के जीर्णोद्धार की परियोजना लागत का 25 प्रतिशत सब्सिडी दी जाएगी।

ड.) कार्यक्रम के अंतर्गत सब्सिडी के प्रयोजन के लिए परियोजना की पूंजी लागत की गणना निम्‍नांकित अनुसार की जाएगी :-

क) 1000 टन क्षमता तक के गोदामों के लिए – वित्‍त प्रदाता बैंक द्वारा मूल्‍यांकित परियोजना लागत या वास्‍तविक लागत या रुपये 3500 प्रति टन भंडारण क्षमता की दर से आने वाली लागत, इनमें जो भी कम हो;

ख) 1000 टन से अधिक क्ष्‍ामता वाले गोदामों के लिए  :- बैंक द्वारा मूल्‍यांकित परियोजना लागत या वास्‍तविक लागत या रुपये 1500 प्रति टन की दर से आने वाली लागत, इनमें जो भी कम हो।

वाणिज्यिक/सहकारी बैंकों और क्षेत्रीय ग्रामीण बैंकों द्वारा वित्‍त पोषित परियोजनाओं के मामले में सब्सिडी नाबार्ड के जरिए जारी की जाएगी। यह राशि वित्‍तप्रदाता बैंक के सब्सिडी रिजर्व निधि खाते में रखी जाएगी और कर से मुक्‍त होगी।

स्त्रोत: एमवीएस प्रसाद(संयुक्‍त निदेशक, पत्र सूचना कार्यालय, चेन्‍नई) द्वारा लिखित,पत्र सूचना कार्यालय(पसूका-प्रेस इंफार्मेशन ब्यूरो)

समेकित वाटरशेड प्रबंधन कार्यक्रम
समेकित वाटरशेड प्रबंधन कार्यक्रम

समेकित वाटरशेड प्रबंधन कार्यक्रम-एक परिचय

समेकित वाटरशेड प्रबंधन कार्यक्रम (आईडब्लनयूएमपी) तत्काकलीन सूखा प्रवण क्षेत्र कार्यक्रम (डीपीएपी) मरुभूमि विकास कार्यक्रम (डीपीएपी) और भूमि संसाधन विभाग के समेकित बंजरभूमि विकास कार्यक्रम (आईडब्यूा डीपी) का संशोधित कार्यक्रम है। यह संयोजन संसाधनों, स्थायी निष्कर्ष और एकीकृत योजना के अधिकतम उपयोग के लिए है। यह योजना 2009-10 के दौरान शुरू की गई थी। कार्यक्रम को वाटरशेड विकास परियोजना 2008 के सामान्य दिशा-निर्देशों के अनुसार कार्यान्‍वित किया जा रहा है। आईडब्यूएमपी का मुख्य उद्देश्य मृदा, वनस्पति और जल जैसे अवक्रमित प्राकृतिक संसाधनों का इस्तेमाल, संरक्षण और विकास करके पारिस्थितिकी संतुलन को बहाल करना है। इसके परिणामस्वरूप मृदा ह्रास पर रोक लगती है, प्राकृतिक वनस्पति का पुनर्सृजन होता है, वर्षाजल एकत्रीकरण होता है तथा भूजल स्तर का संभरण होता है। इससे बहु-फसलें लगाने और विविध कृषि आधारित कार्यकलाप चलाने में मदद मिलती है, जिससे वाटरशेड क्षेत्र में रह रहे लोगों को स्थायी आजीविका उपलब्ध् कराने में सहायता मिलती है।

कार्यक्रम की मुख्य विशेषताएं

आईडब्यूएमपी की मुख्य विशेषताएं निम्न् प्रकार हैं:
(i) राज्य स्तर पर बहु-विषयक विशेषज्ञों सहित समर्पित संस्था‍नों की स्थापना करना – राज्यस्तरीय नोडल एजेंसी (एसएलएनए), जिला स्तर-वाटरशेड प्रकोष्ठस-सह-डॉटा सेंटर (डब्ल-यूसीडीसी), परियोजना स्तर – परियोजना कार्यान्वयन एजेंस (पीआईए) और ग्राम स्तर – वाटरशेड समिति (डब्यूंरीसी)।
(ii) परियोजनाओं का चयन और तैयार करने में सामूहिक दृष्टिजकोण: परियोजना का औसत आकार-लगभग 5,000 हेक्टेयर।
(iii) मैदानी क्षेत्रों में लागत मानदण्डों को 6,000 रुपए प्रति हेक्‍टेयर से बढ़ाकर 12,000 रुपए/हेक्टेयर किया गया है; दुर्गम/पहाड़ी क्षेत्रों में यह 15,000 रुपए/हेक्टेयर है।
(iv) केन्द्र् और राज्यों के बीच 90:10 अनुपात में एक – समान वित्त़-पोषण पद्धति।
(v) पांच स्था्पनाओं की बजाय तीन स्थापनाओं (20%, 50% और 30%) में केन्द्रीय सहायता की रिलीज।
(vi) परियोजना अवधि में लचीलापन अर्थात् 4 से 7 वर्ष।
(vii) सूचना प्रौद्योगिकी, दूरसंवेदी तकनीकों, योजना, और निगरानी एवं मूल्यांकन के लिए जीआईएस सुविधाओं का प्रयोग करके परियोजनाओं के शुरू में की वैज्ञानिक योजना बनाना।
(viii) डीपीआर तैयार करने के लिए परियोजना निधियों का निर्धारण करना (1%)।
(ix) वाटरशेड परियोजनाओं के अंतर्गत परियोजना निधियों के निर्धारण सहित नए आजीविका घटक को लागू करना अर्थात् बिना परिसंपत्ति वाले लोगों की आजीविका के लिए परियोजना निधि का 9% तथा उत्पाकद प्रणाली और सूक्ष्मि उद्यमों के लिए 10% निर्धारित करना।
(x) राज्यों को परियोजनाओं की संस्वीकृत शक्तियों का प्रत्यायोजन करना।

स्त्रोत-भूमि संसाधन विभाग,भारत सरकार

Test Post
Test Post

Test Post

Export of Agro & processed food products
Export of Agro & processed food products

The Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority (APEDA) established under the Ministry of Commerce and Industry, Government of India is mandated with the responsibility of export promotion and development of the following scheduled products.

  • Meat and Meat Products.
  • Poultry and Poultry Products.
  • Dairy Products.
  • Confectionery, Biscuits and Bakery Products.
  • Honey, Jaggery and Sugar Products.
  • Cocoa and its products, chocolates of all kinds.
  • Alcoholic and Non-Alcoholic Beverages.
  • Cereal and Cereal Products.
  • Groundnuts, Peanuts and Walnuts.
  • Pickles, Papads and Chutneys.
  • Guar Gum.
  • Floriculture and Floriculture Products
  • Herbal and Medicinal Plants

India Exports statistics

For the statistics related to agro products export of India, click here.

Export regulations

For the list of export regulations, click here.

Agmark standard & procedures

For the list of Agmark standard & procedures, click here.

Standard Operating Procedure for Export

For the list of Standard Operating Procedure for Export, click here.

Financial Assistance Schemes

For the list of Financial Assistance Schemes, click here.

Source: APEDA

Related Resources

  1. Peanut.Net.
  2. HortiNet.
  3. Meat.Net.
  4. TraceNet.
  5. Basmati.Net

Agriculture Export Policy
Agriculture Export Policy

India, with a large and diverse agriculture, is among the world’s leading producer of cereals, milk, sugar,fruits and vegetables, spices, eggs and seafood products. Indian agriculture continues to be the backbone of our society and it provides livelihood to nearly 50 per cent of our population. India is supporting 17.84 per cent of world’s population, 15% of livestock population with merely 2.4 per cent of world’s land and 4 per cent water resources. Hence, continuous innovation and efforts towards productivity, pre & post-harvest management, processing and value-addition, use of technology and infrastructure creation is an imperative for Indian agriculture. Various studies on fresh fruits and vegetables, fisheries in India have indicated a loss percentage ranging from about 8% to 18% on account of poor post-harvest management, absence of cold chain and processing facilities. Therefore, agro processing and agricultural exports are a key area and it is a matter of satisfaction that India’s role in global export of agricultural products is steadily increasing. India is currently ranked tenth amongst the major exporters globally as per WTO trade data for 2016. India’s share in global exports of agriculture products has increased from 1% a few years ago, to 2.2 % in 2016.

Vision and objectives

The Agriculture Export Policy is framed with a focus on agriculture export oriented production, export promotion, better farmer realization and synchronization within policies and programmes of Government of India.

Vision

Harness export potential of Indian agriculture, through suitable policy instruments, to make India global power in agriculture and raise farmers income.

Objectives

  • To double agricultural exports from present ~US$ 30+ Billion to ~US$ 60+ Billion by 2022 and reach US$ 100 Billion in the next few years thereafter, with a stable trade policy regime.
  • To diversify our export basket, destinations and boost high value and value added agricultural exports including focus on perishables.
  • To promote novel, indigenous, organic, ethnic, traditional and non-traditional Agri products exports.
  • To provide an institutional mechanism for pursuing market access, tackling barriers and deal with sanitary and phytosanitary issues.
  • To strive to double India’s share in world agri exports by integrating with global value chain at the earliest.
  • Enable farmers to get benefit of export opportunities in overseas market.

Policy recommendations

The policy recommendations in this report are organized in two broad categories – strategic and operational.

Strategic

  1. Policy Measures – Discussions with public and private stakeholders across the agricultural value chain highlighted certain structural changes that were required to boost agricultural exports. These comprise of both general and commodity specific measures that may be urgently taken and at little to no financial cost. The subsequent gains, however, are aplenty.
  2. Infrastructure and logistics – Presence of robust infrastructure is critical component of a strong agricultural value chain. This involves pre-harvest and post-harvest handling facilities, storage & distribution, processing facilities, roads and world class exit point infrastructure at ports facilitating swift trade. Mega Food Parks, state-of-the-art testing laboratories and Integrated Cold Chains are the fundamentals on which India can increase its agricultural exports. Given the perishable nature and stringent import standards for most of the food products, efficient and time-sensitive handling is extremely vital to agricultural commodities
  3. Holistic approach to boost exports – Agricultural exports are determined by supply side factors, food security, processing facilities, infrastructure bottlenecks and several regulations. This involves multiple ministries and state departments. Strategic and operational synergy across ministries will be key to boosting productivity and quality.
  4. Greater involvement of State Governments in Agriculture Exports

Operational Recommendations

  1. Focus on Clusters : There is a need to evolve and put in place institutional mechanism for effective involvement and engagement of small and medium farmers for entire value chain as group enterprise(s) within cluster of villages at the block level for select produce(s). This will help to realize actual benefit and empowerment of farming community to double their income through entire value chain
  2. Promoting value added exports
    • Product development for indigenous commodities and value addition
    • Promote value added organic exports
    • Promotion of R&D activities for new product Development for the upcoming markets
    • Skill development
  3. Marketing and promotion of “Brand India”
  4. Attract private investments in export oriented activities and infrastructure.
  5. Establishment of Strong Quality Regimen
  6. Research and Development – Agricultural research and development (R&D) led by private industry along with higher infrastructure spend by the government will be the key to boosting agricultural exports.
  7. Miscellaneous – Creation of Agri-start-up fund: Entrepreneurs are to be supported to start a new venture in Agri products exports during their initial period of establishment.

To access the complete policy document, click here.

Source : Ministry of Commerce.

Guidelines of the Central Sector Scheme for implementation of Agriculture Export Policy

The Central Government has notified the guidelines of the Central Sector Scheme for implementation of Agriculture Export Policy during January 2020. The Scheme aims to implement various elements of the Agriculture Export Policy 2018.

To view the complete guidelines, click here

Agri commodities for export
Agri commodities for export

Agriculture contributes to about 15% of GDP and is a primary livelihood source for more than 50% of Indian population. Indian agriculture has several credits to it such as the following.

  • World’s largest producer of spices, pulses, milk, tea, cashew, jute, bananas, jackfruits, etc.
  • Second largest producer of wheat, rice, fruits and vegetables, sugarcane, cotton and oilseeds
  • Fourth largest producer of agrochemicals
  • Largest livestock population of around 535.8 million (31%) of world’s livestock
  • Largest land area under irrigation
  • Top five net exporters in the world

There is immense potential for export of commodities of Agriculture and its allied activities. Institutions like The Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority (APEDA), The Marine Products Export Development Authority (MPEDA), Commodity boards like Coffee Board, Rubber Board, Spices Board, etc are mandated to promote the export of various Agriculture related commodities.

Plant Products

Floriculture

Floriculture in India, is being viewed as a high growth Industry. Commercial floriculture is becoming important from the export angle.Floriculture products mainly consist of cut flowers, pot plants, cut foilage, seeds bulbs, tubers, rooted cuttings and dried flowers or leaves.

The important floricultural crops in the international cut flower trade are rose, carnation, chrysanthemum, gerbera, gladiolus, gypsophila, liastris, nerine, orchids, archilea, anthurium, tulip, and lilies. Floriculture crops like gerberas, carnation, etc. are grown in green houses. The open field crops are chrysanthemum, roses, gaillardia, lily marygold, aster, tuberose etc.

Fruits and vegetable seeds

Fruits and Vegetable Seed in India is being viewed as a high growth Industry. The major seeds which are grown in India for export are as follows.

Sugar Beet Seeds Pomegranate Seeds
Beet Seeds Tomato Seeds
Clover Seeds Tamarind Seeds
Rye Grass Seeds Vegetables Seeds
Timothey Grass Seeds Fruit Seeds
Cabme seeds Seeds of Forage Plants
Cauliflower Seeds Seeds of Herbaceus Plants
Onion Seeds Kentucky Blue Grass Seeds
Pea Seeds Other seeds
Radish Seeds  

Fresh fruits and vegetables

India grows the largest number of vegetables and fruits from temperate to humid tropics and from sea-level to snowline.

Vegetables with export potential include the following.

  • Onion
  • Potato (Kufri Sindhuri, Kufri Chandramukhi, Kufri Badshah, Kufri Bahar)
  • Tomato (Vaishali, Rupali, Rashmi, Rajni, Pusa Ruby)
  • Cauliflower (Pusa Deepali, Early Kunwari, Punjab Giant-26, Pant Shubhra, Dania Kalimpong)
  • Cabbage (Golden Acre, Pusa Mukta, Pusa Drumhead, K-1)
  • Peas (Asauji, Lucknow Boniya, Alaska, Bonneville, T-19)
  • Okra (Pusa Makhmali, Punjab Padmini, Pusa Sawani, Parbhani Kranti, Arka Anamika)
  • Walnut. The Indian walnuts are categorized into 4 categories viz., paper-shelled, thin-shelled, medium-shelled and hard-shelled.

Fruits with export potential include the following.

  • Mangoes (Langra, Chausa, Fazli, Krishna Bhog, Himsagar, Neelam, Baneshan, Badami)
  • Grapes (Anab-e-shahi, Cheema sahebi, kishmish chorni, perlette, Arkavati)
  • Apple (McIntosh, Chaubattia Anupam, Lal Ambri, Golden Delicious)
  • Banana Fresh (Dwarf Cavendish, Robusta, Rasthali, Poovan)
  • Guava (L-49, Allahabad Safeda, Banarasi, Chittidar, Harijha)
  • Papaya (Coorg Honey Dew, Pusa Dwarf, Pusa Giant, Pusa Majesty)
  • Sapopta (Kalipatti, Pilipatti, Pala, Guthi)
  • Lichi (Shahi, Swarna Roopa, China, Kasba, Elachi, Purbi).

Processed Fruits and Vegetables

India is the major producer of Dried & Preserved Vegetable like Preserved Onions, Cucumber & Gherkins, provisionally preserved, Mushrooms of the genus Agaricus.

Dried and preserved vegetable with the export potential include the following.

  • Other mushrooms and truffles
  • Green Pepper in Brine
  • Dried Truffles, Asparagus Dried
  • Dehydrated Garlic Powder
  • Dehydrated Garlic Flakes
  • Garlic Dried, Potatoes Dried
  • Grams- Dal
  • Onion Prepared/Preserved etc.

The major varieties under Dried and Preserved Vegetables products includes the following.

  • Mushroom(Button Mushroom, Oyster Mushroom, Paddy straw mushroom and milky mushroom)
  • Garlic (Agrifound White (G-41)
  • Yamuna Safed (G-1)
  • Yamuna Safed 2 (G-50), Yamuna Safed 3 (G-282)
  • Agrifound Parvati (G-313)
  • Yamuna Safed 4 (G 323).

Main varieties of Mango Pulp includes the following.

  • Alphonso Mango Pulp
  • Totapuri Mango Pulp
  • Kesar Mango Pulp.

Processed Fruits and Vegetables with Export Potentials includes the following.

Apple Juice Beans Shelled
Chips Fried Dried Apricots
Uncooked or Cooked Grapefruit Juice
Jam Jellies of Other Fruits Juice Lemon
Pineapple Juice Tomato Juice Asparagus preserved
Cherries Dried Apples
Fruit & Nuts Grape Juice
Jellies of Apple Olives

The major varieties under Pulses includes the following.

  • Chickpeas (gram)
  • Pigeon pea (tur or arhar)
  • Moong beans
  • Urad (black matpe)
  • Masur (lentil)
  • Peas and various kinds of beans.

Other Processed Foods

The processed Food products is emerging as an high growth Industry. The major Processed foods include Groundnut,Jaggery, cocoa, etc

The varieties of Groundnut with the Export Potentials includes the following.

  • Kadiri-2
  • Kadiri-3,
  • BG-1,
  • BG-2
  • Kuber
  • GAUG-1
  • GAUG-10
  • PG-1
  • T-28
  • T-64
  • Chandra
  • Chitra
  • Kaushal
  • Parkash Amber

The Jaggery and Confectionary with the Export Potentials includes the following.

Cane Jaggery
Palmyra Jaggery
Raw Cane Jaggery
Sugar Confectionery
Chocolates
Chewing gum

The varieties of Cocoa with the Export Potentials includes the following

  • Cocoa Beans
  • Cocoa powder of coating sugar
  • Cocoa shells husks skins
  • Cocoa butter fat & oil.

The Cereal Products  with the Export Potentials includes the following.

Bakers Wares
Biscuits
Corn Flakes
Couscous
Crisp Bread
Ginger Bread
Malted Milk Food
Other Bakery products
Other Pasta
Papads
Cooked and Uncooked Paste

The Milled Products  with the Export Potentials includes the following.

  • Wheat/Meslin Flour
  • Rye Flour
  • Maize (corn) Flour
  • Rice Flour
  • Cereal Flour
  • Wheat (Meslin, Rye, Maize, Rice)
  • Groats of Wheat
  • Meal of Wheat
  • Pellets of wheat

Alcoholic Beverages with the Export Potentials includes the following.

Wine White Wine
Other Wine Included Grapes Brandy
Whiskies Rum
Gin and other Gin Pepsi
Coke Soft Drinks
Mineral Water  

The Miscellaneous Products  with the Export Potentials includes the following.

Dried Soups & broths & preparations
Soft Drink Concentrates
Ice cream & other edible ice
Sauces & ketchup
Pan Masala
Betel Nuts
Mineral waters
Malt
Custard powder
Lemonade

Cereals

India grows largest number of cereals and from temperate to tropics and from sealevel to snowline.

Basmati Rice with the Export Potentials include the following.

  • Basmati 386
  • Basmati 217
  • Ranbir Basmati
  • Karnal Local/ Taraori Basmati
  • Basmati 370
  • Type-3 (Dehradooni Basmati)
  • Pusa Basmati-1
  • Pusa Basmati 1121
  • Punjab Basmati-1
  • Haryana Basmati- 1
  • Kasturi
  • Mahi Sugandha.

Non – Basmati Rice with the Export Potentials include the following.

  • Ashoka
  • Crystal
  • Delight Rice
  • Swastic Rice
  • Pear Rice
  • Honey Rice
  • Broken Rice

Wheat with the Export Potentials include the following.

  • Rye – Seeds
  • Barley – Seeds
  • Oats – Seeds
  • Maize Seed
  • Other Maize
  • Grain Sorghum
  • Jowar
  • Buck Wheat
  • Bajra
  • Ragi
  • Canaryseed

Animal Products

India is having largest livestock population including Buffalo, Sheep & Goats, Pigs and Poultry, which are generally used for production of meat products. India has about 3600 slaughter houses, there are live modern abattoirs and one integrated abattoir meat processing plant for slaughtering buffaloes for exports and domestic consumption.

The Buffalo meat with the Export Potentials includes the following.

Carcasses Of Bovine Animals (Fresh)
Meat Of Bovine Animals With Bone (Fresh)
Boneless Meat Of Bovine Animals (Fresh)
Carcasses Of Bovine Animals (Frozen)
Meat Of Bovine Animals With Bone (Frozen)
Boneless Meat Of Bovine Animals (Frozen)

The Sheep-Goat meat with the Export Potentials includes the following.

Carcasses Of Lamb (Fresh)
Meat Of Sheep With Bone (Fresh)
Boneless Meat Of Sheep (Fresh)
Carcasses Of Lamb (Frozen)
Carcasses Of Sheep (Frozen)
Meat Of Sheep With Bone (Frozen)
Boneless Meat Of Sheep (Frozen)
Meat Of Goats

The Other meat with the Export Potentials includes the following.

Carcasses, Hams, Shoulders & Cuts Thereof Of Swine/pig (Fresh & Frozen)
Meat Of Swine/pig With Bone and Boneless (Fresh & Frozen)
Meat Of Horses, Asses (Fresh & Frozen)
Meat And Edible Meat Of Rabbits Or Hares (Fresh & Frozen)
Meat And Edible Meat Of Primates (Fresh & Frozen)
Meat Edible Of Camels And Other Camelids (Fresh & Frozen)Carcasses, Hams, Shoulders & Cuts Thereof Of Swine/pig (Fresh & Frozen)Meat Of Swine/pig With Bone and Boneless (Fresh & Frozen)Meat Of Horses, Asses (Fresh & Frozen)Meat And Edible Meat Of Rabbits Or Hares (Fresh & Frozen)Meat And Edible Meat Of Primates (Fresh & Frozen)Meat Edible Of Camels And Other Camelids (Fresh & Frozen)

The Processed meat with Export Potentials includes the following.

Sausages & Canned Meat
Homogenized Meat Preparations
Preserved Meats
Other Poultry Meat
Preserved Meat Of Bovine Animals
Meat Extracts & Meat Juices

The Animal Casings with Export Potentials includes the following.

  • Cattle Casings
  • Sheep Casings
  • Guts for Animal Casings
  • Casings of Other animals
  • Bladders and stomach of animals

The Poultry Products with the Export Potentials includes the following.

  • Live Poultry <=85 Gram
  • Other Live Poultry <=185 Gram
  • Live Poultry > 185 Gram
  • Other Live Poultry >185 Gram
  • Edible Poultry Meat (Fresh)
  • Edible Poultry Meat (Frozen)
  • Other Poultry Meat Not Cut In Pieces
  • Cuts & Offals Excluding Livers
  • Eggs In Shell
  • Other Eggs
  • Egg Yolks Dried
  • Other Egg Yolks
  • Eggs Not In Shell (Dried/Cooked)
  • Eggs Not In Shell (Frozen/Preserved)

The Dairy Products with Export Potentials includes the following.

Butter Fresh Butter MilK
Butter Oil Fresh Cheese
Milk & Cream in Powder Milk for Babies
Other Fat Skimmed milk powder
Other milk power Whole Milk
Ghee  

The varieties of Natural Honey with the Export Potentials includes the following.

  • Rapeseed / Mustard Honey
  • Eucalyptus Honey
  • Lychee Honey
  • Sunflower Honey
  • Karanj / Pongamea Honey
  • Multi-flora Himalayan Honey
  • Acacia Honey
  • Wild Flora Honey
  • Multi and Mono floral Honey

The varieties of Natural Honey with the Export Potentials includes the following.

Casein , Casein Derivatives, Casein GluesCaseinate other Casein Drvts And casein Glues

The Albumins with the Export Potentials includes the following.

  • Egg albumin
  • Milk albumin

Source : APEDA

Pradhan Mantri Fasal Bima Yojana
Pradhan Mantri Fasal Bima Yojana

The new Crop Insurance Scheme is in line with One Nation – One Scheme theme. It incorporates the best features of all previous schemes and at the same time, all previous shortcomings / weaknesses have been removed. The PMFBY will replace the existing two schemes National Agricultural Insurance Scheme as well as the Modified NAIS.

Objectives

  1. To provide insurance coverage and financial support to the farmers in the event of failure of any of the notified crop as a result of natural calamities, pests & diseases.
  2. To stabilise the income of farmers to ensure their continuance in farming.
  3. To encourage farmers to adopt innovative and modern agricultural practices.
  4. To ensure flow of credit to the agriculture sector.

Highlights of the scheme

  • There will be a uniform premium of only 2% to be paid by farmers for all Kharif crops and 1.5% for all Rabi crops. In case of annual commercial and horticultural crops, the premium to be paid by farmers will be only 5%. The premium rates to be paid by farmers are very low and balance premium will be paid by the Government to provide full insured amount to the farmers against crop loss on account of natural calamities.
  • There is no upper limit on Government subsidy. Even if balance premium is 90%, it will be borne by the Government.
  • Earlier, there was a provision of capping the premium rate which resulted in low claims being paid to farmers. This capping was done to limit Government outgo on the premium subsidy. This capping has now been removed and farmers will get claim against full sum insured without any reduction.
  • The use of technology will be encouraged to a great extent. Smart phones will be used to capture and upload data of crop cutting to reduce the delays in claim payment to farmers. Remote sensing will be used to reduce the number of crop cutting experiments.
  • PMFBY is a replacement scheme of  NAIS / MNAIS, there will be exemption from Service Tax liability of all the services involved in the implementation of the scheme. It is estimated that the new scheme will ensure about 75-80 per cent of subsidy for the farmers in insurance premium.

Farmers to be covered

All farmers growing notified crops in a notified area during the season who have insurable interest in the crop are eligible.

To address the demand of farmers, the scheme has been made voluntary for all farmers from Kharif 2020. 

Earlier to Kharif 2020, the enrollment under the scheme was compulsory for following categories of farmers:

  • Farmers in the notified area who possess a Crop Loan account/KCC account (called as Loanee Farmers) to whom credit limit is sanctioned/renewed for the notified crop during the crop season. and
  • Such other farmers whom the Government may decide to include from time to time.

Voluntary coverage : Voluntary coverage may be obtained by all farmers not covered above, including Crop KCC/Crop Loan Account holders whose credit limit is not renewed.

Risks covered under the scheme

  • Yield Losses (standing crops, on notified area basis). Comprehensive risk insurance is provided to cover yield losses due to non-preventable risks, such as Natural Fire and Lightning, Storm, Hailstorm, Cyclone, Typhoon, Tempest, Hurricane, Tornado. Risks due to Flood, Inundation and Landslide, Drought, Dry spells, Pests/ Diseases also will be covered.
  • In cases where majority of the insured farmers of a notified area, having intent to sow/plant and incurred expenditure for the purpose, are prevented from sowing/planting the insured crop due to adverse weather conditions, shall be eligible for indemnity claims upto a maximum of 25 per cent of the sum-insured.
  • In post-harvest losses, coverage will be available up to a maximum period of 14 days from harvesting for those crops which are kept in “cut & spread” condition to dry in the field.
  • For certain localized problems, Loss / damage resulting from occurrence of identified localized risks like hailstorm, landslide, and Inundation affecting isolated farms in the notified area would also be covered.

Unit of Insurance

The Scheme shall be implemented on an ‘Area Approach basis’ i.e., Defined Areas for each notified crop for widespread calamities with the assumption that all the insured farmers, in a Unit of Insurance, to be defined as “Notified Area‟ for a crop, face similar risk exposures, incur to a large extent, identical cost of production per hectare, earn comparable farm income per hectare, and experience similar extent of crop loss due to the operation of an insured peril, in the notified area.

Defined Area (i.e., unit area of insurance) is Village/Village Panchayat level by whatsoever name these areas may be called for major crops and for other crops it may be a unit of size above the level of Village/Village Panchayat. In due course of time, the Unit of Insurance can be a Geo-Fenced/Geo-mapped region having homogenous Risk Profile for the notified crop.

For Risks of Localised calamities and Post-Harvest losses on account of defined peril, the Unit of Insurance for loss assessment shall be the affected insured field of the individual farmer.

Calendar of activity

Activity Kharif Rabi
Loaning period (loan sanctioned) for Loanee farmers covered on Compulsory basis. April to July October to December
Cut-off date for receipt of Proposals of farmers (loanee & non-loanee). 31 July 31st December
Cut-off date for receipt of yield data Within a month from final harvest Within a month from final harvest

How to apply

Farmers can apply online for Crop Insurance at the link https://pmfby.gov.in/

To calculate the insurance premium payable, click here

How to report crop loss and claim insurance

The farmer can report crop loss within 72 hours of occurrence of any event through the Crop Insurance App, CSC Centre or the nearest agriculture officer. Claim benefit is then provided electronically into the bank accounts of eligible farmer.

Revised operational guidelines for Pradhan Mantri Fasal Bima Yojna (PMFBY)

Government has modified operational guidelines for Pradhan Mantri Fasal Bima Yojna (PMFBY) which is being implemented from 1st of October, 2018.

New provisions in the operational guidelines of PMFBY

  • Provision of Penalties/ Incentives for States, Insurance Companies (ICs) and Banks i.e. 12% interest rate to be paid by the Insurance Company to farmers for delay in settlement claims beyond two months of prescribed cut off date. Similarly, State Govt. have to pay 12% interest rate for delay in release of State share of Subsidy beyond three months of prescribed cut off date/submission of requisition by Insurance Companies.
  • Detailed SOP for Performance evaluation of ICs and their de-empanelment
  • Inclusion of Perennial horticultural crops (on pilot basis) under the ambit of PMFBY. (OGs of PMFBY envisages coverage of food and Oilseed crops and Annul Commercial & Horticultural crops)
  • Inclusion of hailstorms in post harvest losses, besides unseasonal and cyclonic rainfalls
  • Inclusion of cloud burst and natural fire in localized calamities in addition to hailstorm, landslide, and inundation.
  • Add on coverage for crop loss due to attack of wild animals on pilot basis with the additional financial liabilities of this provision to be borne by concerned state Govt.
  • Mandatory capturing of Adhaar number – This would help in de-duplication
  • Target for Coverage to ICs especially of Non loanee farmers (10% incremental).
  • Definition of Major Crops, Unseasonal rainfall and Inundation incorporated for clarity and proper coverage
  • Rationalization of premium release process: Release of Upfront premium subsidy based on 50% of 80% of total share of subsidy of corresponding season of previous year as GOI/State subsidy at the beginning of the season- Companies need not provide any projections for the advance subsidy. Second Installment – balance premium based on approved business statistics on Portal for settlement of claims and final installment after reconciliation of entire coverage data on portal based on final business statistics on portal.
  • States allowed to take decision for inclusion of crops having high premium for calculation of L1 calculation and for notification.
  • Rationalization of methodology for calculation of TY
  • Moving average of best 5 out of 7 years for calculation of claim amount.
  • Settlement of claims (Prevented sowing/ on account for Mid season adversity / Localized Claims) without waiting for Second installment of final subsidy.
  • Yield based claims to be settled on the basis of subsidy provided on provisional business data.
  • Separate Budget Allocation for Administrative expenses (atleast 2% of budget of scheme).
  • Broad Activity wise seasonality discipline containing defined timelines for all major activities to streamlines the process of coverage, submission of yield data and early settlement of claims.
  • District wise crop wise crop calendar (for major crops) to decide cutoff date for enrolment.
  • Increased time for change of crop name for insurance – upto 2 days prior to cutoff date for enrolment instead of earlier provision of 1 month before cutoff date.
  • More time to insured farmer to intimate individual claims – 72 hours (instead of 48 hours) through any stakeholders and directly on portal.
  • Timeline for declaration of prevented sowing •
  • Detailed SOP for dispute redressal regarding yield data/crop loss.
  • Detailed SOP for claims estimation w.r.t. Add on products i.e. Mid season adversity, prevented/failed sowing, post harvest loss and localized claims
  • Detailed SOP for Area Correction factor
  • Detailed SOP for Multi picking crops.
  • Detailed plan for publicity and awareness- earmarked expenditure-0.5% of Gross premium per company per season
  • Use of RST in clustering/Risk classification.
  • Penalties/ Incentives for States, ICs and Banks
  • Performance evaluation of ICs and their de-empanelment.

Comparison with previous schemes

Sl.No Feature NAIS[1999] MNAIS[2010] PM Crop Insurance Scheme
1 Premium rate Low High Lower than even NAIS (Govt to contribute 5 times that of farmer)
2 One Season – One Premium Yes No Yes
3 Insurance Amount cover Full Capped Full
4 On Account Payment No Yes Yes
5 Localised Risk coverage No Hail storm, Land slide Hail storm, Land slide, Inundation
6 Post Harvest Losses coverage No Coastal areas – for cyclonic rain All India – for cyclonic + unseasonal rain
7 Prevented Sowing coverage No Yes Yes
8 Use of Technology (for quicker settlement of claims) No Intended Mandatory
9 Awareness No No Yes (target to double coverage to 50%)

For complete information about the scheme, click here.

Source : PMFBY portal

Weather Based Crop Insurance
Weather Based Crop Insurance

Weather Based Crop Insurance aims to mitigate the hardship of the insured farmers against the likelihood of financial loss on account of anticipated crop loss resulting from incidence of adverse conditions of weather parameters like rainfall, temperature, frost, humidity etc.

Crops covered

  • Major Food crops (Cereals, Millets & Pulses) & Oilseeds
  • Commercial / Horticultural crops

Farmers covered

All farmers including sharecroppers and tenant farmers growing the notified crops in the notified areas are eligible for coverage. However, farmers should have insurable interest on the insured crop. The non-loanee farmers are required to submit necessary documentary evidence of land records and / or applicable contract / agreements details (in case of sharecroppers / tenant farmers).

All farmers availing Seasonal Agricultural Operations (SAO) loans from Financial Institutions (i.e. loanee farmers) for the crop(s) notified are covered on compulsory basis.

The Scheme is optional for the non-loanee farmers. They can choose between WBCIS and PMFBY, and also the insurance company.

Perils covered

Following major weather perils, which are deemed to cause “Adverse Weather Incidence”, leading to crop loss, shall be covered under the scheme.

  • Rainfall – Deficit Rainfall, Excess rainfall, Unseasonal Rainfall, Rainy days, Dry-spell, Dry days
  • Relative Humidity
  • Temperature – High temperature (heat), Low temperature
  • Wind Speed
  • A combination of the above
  • Hailstorms, cloud-burst may also be covered as Add-on/Index-Plus products for those farmers who have already taken normal coverage under WBCIS.

The perils listed above are only indicative and not exhaustive, any addition deletion may be considered by insurance companies based on availability of relevant data.

Risk period (i.e. Insurance Period)

Risk period would ideally be from sowing period to maturity of the crop. Risk period depending on the duration of the crop and weather parameters chosen, could vary with individual crop and reference unit area and would be notified by SLCCCI before the commencement of risk period.

Premium rates

The revised premium rates payable by the cultivator for different crops are as follows:

S.No CROPS Maximum Insurance charges payable by farmer (% of Sum Insured)
i) Season – Kharif – Food & Oilseeds crops (all cereals, millets, & oilseeds, pulses) 2.0% of SI or Actuarial rate, whichever is less
ii) Season – Rabi – Food & Oilseeds crops (all cereals, millets, & oilseeds, pulses) 1.5% of SI or Actuarial rate, whichever is less
iii) Season – Rabi and Kharif – Annual Commercial / Annual Horticultural crops 5% of SI or Actuarial rate, whichever is less

The ‘net premium payable in case of the insured loanee cultivator is financed by the Lending Bank.

Insurance companies participating in WBCIS

The public sector and private sector General Insurance Companies empanelled by the Department of Agriculture & Cooperation (DAC) and Farmers Welfare, Government of India and selected by concerned State Government / Union Territory (UT) implement WBCIS.

FAQs on WBCIS

Weather based Crop Insurance Scheme (WBCIS) is a unique Weather based Insurance Product designed to provide insurance protection against losses in crop yield resulting from adverse weather incidences. It provides payout against adverse rainfall incidence (both deficit & excess) during Kharif and adverse incidence in weather parameters like frost, heat, relative humidity, un-seasonal rainfall etc. during Rabi. It is not Yield guarantee insurance.

Comparison between National Agricultural Insurance Scheme (NAIS) and Weather Based Crop Insurance Scheme (WBCIS)

S.No National Agricultural Insurance Scheme (NAIS) Weather Based Crop Insurance Scheme (WBCIS)
1 Practically all risks covered (drought, excess rainfall, flood, hail, pest infestation,etc.) Parametric weather related risks like rainfall, frost, heat (temperature),humidity etc.) are covered. However, these parametric weather parameters appear to account for majority of crop losses
2 Easy-to-design if historical yield data upto 10 years’ is available Technical challenges in designing weather indices and also correlating weather indices with yield losses. Needs upto 25 years’ historical weather data
3 High basis risk [difference between the yield of the Area (Block / Tehsil) and the individual farmers] Basis risk with regard to weather could be high for rainfall and moderate for others like frost, heat, humidity etc.
4 Objectivity and transparency is relatively less Objectivity and transparency is relatively high
5 Quality losses are beyond consideration Quality losses to some extent gets reflected through weather index
6 High loss assessment costs (crop cutting experiments) No loss assessment costs
7 Delays in claims settlement Faster claims settlement
8 Government’s financial liabilities are open ended, as it supports the claims subsidy Government’s financial liabilities could be budgeted up-front and close ended, as it supports the premium subsidy.

How does Weather Based Crop Insurance Scheme (WBCIS) operate?

Weather based Crop Insurance Scheme (WBCIS) operates on the concept of “Area Approach” i.e., for the purposes of compensation, a ‘Reference Unit Area (RUA)’ shall be deemed to be a homogeneous unit of Insurance. This RUA shall be notified before the commencement of the season by the State Government and all the insured cultivators of a particular insured crop in that Area will be deemed to be on par in the assessment of claims. Each RUA is linked to a Reference Weather Station (RWS), on the basis of which current weather data and the claims would be processed. Adverse Weather Incidences, if any during the current season would entitle the insured a payout, subject to the weather triggers defined in the ‘Payout Structure’ and the terms & conditions of the Scheme.

The “Area Approach” is as opposed to “Individual Approach”, where claim assessment is made for every individual insured farmer who has suffered a loss.

Weather based Crop Insurance Scheme (WBCIS) provides protection to the insured cultivators in the event of loss in crops yields resulting from the adverse weather incidences, like un-seasonal/excess rainfall, heat (temperature), frost, relative humidity etc. Triggers are broadly fixed so as to capture the adverse incidence of weather parameters on crop yield.

Claims arise when there is a certain adverse deviation in Actual Weather Parameter Incidence in RUA (as per the weather data measured at RWS), i.e.,e.g. its “Actual temperature” within the time period specified in the Benefit Table is either less or more compared to the specified “ temperature Trigger”, leading to crop losses. In such case, subject to the terms and conditions of the Scheme, all insured cultivators under a particular crop shall be deemed to have suffered the same “adverse deviation” in temperature and become eligible for claims.

Weather experience (rainfall in particular) on a particular day could be different even in smaller geographical area, but, in a span of a fortnight, month or season it evens out. RWS at Block / Tehsil level, by and large, reflects the weather experience of individual cultivators within a RUA.

Source : Crop Insurance Proqram – Operational Guidelines.

Unified Package Insurance Scheme
Unified Package Insurance Scheme

Unified Package Insurance Scheme (UPIS) aims at providing financial protection to citizens associated in agriculture sector, thereby ensuring food security, crop diversification and enhancing growth and competitiveness of agriculture sector besides protecting farmers from financial risks. The UPIS will be implemented in 45 selected districts on Pilot basis from Kharif 2016 season.

The cover will be for one full year except for Crop Insurance (which will be bi-annual separately for Kharif and Rabi seasons) renewable from year to year. The Loanee farmers will be covered through Banks/Financial Institutions whereas nonloanee farmer shall be covered through banks and/or insurance intermediaries.

Suitability

  • This policy is designed to take care of the insurance needs of farmers associated with agriculture activities. This policy provides yield based crop insurance to the farmer based on his ownership rights of land and sown crop.
  • It covers both the personal assets of the farmer like the dwelling & its contents (Fire), the other assets which help him in earning his livelihood such as Agricultural Pump Sets, and Agriculture Tractor owned by farmer.
  • The policy also provides protection to farmer and his/her family members in case of the Accidental Death / Disablement, accidental insurance protection of farmer’s school/college going children and provisioning of education fee to the students in case of death of parent.
  • Life insurance protection to the farmer and his/her family members.
  • The policy will be issued for a period up to 1 year.

Salient Features and Benefits

  • The farmers package policy will be underwritten by the General Insurance Companies empanelled by Department of Agriculture, Cooperation and Farmers Welfare under crop insurance programmes and/or designated by this Department or through General Insurance Companies having tie-up with concerned Financial Institution/Banks for non-crop sections of the policy.
  • The policy contains 7 Sections. Crop Insurance is mandatory. However, farmers have to choose at least two other sections also to avail the applicable subsidy under crop insurance section.
  • In case of crop insurance, applicable Farmer’s share of premium ranging between 1.5% to 5% based on their insured crops is payable by farmer & in case Actuarial premium is more, the Government will provide subsidy equivalent to the difference between Actuarial premium and premium paid by farmer. The crop insurance is based on area approach whereas all other sections are on individual basis.
  • If the farmers already availed any insurance policy of similar nature and sum insured not less than as mentioned in the policy than they would be exempted from taking such section(s). However details of such policy would be provided in their proposal form.
  • The rates above are indicative & subject to the concurrence of the insurers.
  • Sum Insured and premium rates are provisionally taken and may change according to the risk(s).
  • The above premium rates are without service tax which is likely to be exempted.

Unified Package Insurance Scheme (UPIS) – Operational Guidelines

A. General Provisions

  • If the farmer has already availed any insurance policy covering any of sections and sum insured not less than as mentioned in the UPIS then they would be exempted from taking such section(s). However details of such policy would be provided in their proposal form.
  • The farmers are required to fill up and sign the proposal cum declaration form giving all the required details in the relevant sections which they wish to avail. Such filled and signed proposal form shall be submitted along with the premium to the bank/intermediary/insurance company who will issue a stamped/signed receipt for the same. The proposal form is mandatory for both loanee and non loanee farmers.
  • After accepting the proposal forms from farmers, banks shall provide unique reference number to such proposal forms. Acknowledgement shall be provided by banks to the farmers. Such acknowledgements shall have the same unique reference number which is given to proposal forms.
  • No change in the particulars furnished in the proposal form will be admissible unless specifically agreed in writing by insurance company.
  • The Bank will continue to have existing tie-up with the same insurance companies except for PMFBY. If the existing tied up company does not agree with the term and conditions of UPIS (Section 2 to 7), then implementing crop insurance company will arrange insurance for other sections.

Sections covered under the Policy

  1. Crop Insurance: PMFBY/WBCIS/ – State can choose any of these two.
  2. Building and Contents Insurance (Fire and allied perils)
  3. Personal Accident Insurance – Coverage as per Pradhan Mantri Suraksha Bima Yojana
  4. Agriculture Pumpset Insurance (Upto 10 Horse Power) – The Insurance covers the Centrifugal pump sets (electrical and diesel) up to 10 Horsepower capacity which is used for agricultural purposes only.
  5. Agricultural Tractors Insurance – As per the provisions, terms, exceptions, conditions, and endorsements as per standard Motor Policy.
  6. Student Safety Insurance – Covers accidental death or disability of students. In case of death of Father or Mother, the Claim amount to be converted into Fixed Deposit in the name of the student till attainment of adulthood.
  7. Life Insurance – as per Pradhan Mantri Jeevan Jyoti Bima Yojna (PMJJBY).

Section 1: Crop Insurance

(Pradhan Mantri Fasal Bima Yojna (PMFBY) / Weather Based Crop Insurance Scheme (WBCIS)

Section 2: Personal Accident Insurance

(Coverage as per Pradhan Mantri Suraksha Bima Yojana – PMSBY)

Details of Scheme: The scheme will be a one year cover, renewable from year to year, Accident Insurance Scheme offering accidental death and disability cover for death or disability on account of an accident. There will be no change in the existing relationship structure of Bank-insurance company which was established for PMSBY and here also the premium will be submitted to the insurance company with which bank is already tied up. If the farmer has already availed this section in the form of PMSBY, he/she need not to choose this section again.However, he/she is required to provide the detail of the policy which will be captured in proposal cum declaration form under PMFBY.

Scope of coverage: All farmers eligible for crop insurance under PMFBY/WBCIS in the age 18 to 70 years will be entitled to join. In case of multiple saving bank accounts held by an individual in one or different banks, the person would be eligible to join the scheme through one savings bank account only. Aadhar would be the primary KYC for the bank account.

Benefits: As per the following table:

Table of Benefits (anyone will be applicable) Sum Insured
a. Death Rs. 2 Lakh
b. Total and irrecoverable loss of both eyes or loss of use of both hands or feet or loss of sight of one eye and loss of use of hand or foot Rs. 2 Lakh
c. Total and irrecoverable loss of sight of one eye or loss of use of one hand or foot Rs. 1 Lakh

Premium: Rs.12/- per annum per member. The premium will be deducted from the account holder’s savings bank account through ‘auto debit’ facility in one installment with in the cut off dates as mentioned under PMFBY.

Master Policy Holder: As mentioned in PMSBY, Participating Bank will be the Master policy holder on behalf of the participating subscribers.

Termination of cover: The accident cover for the member shall terminate on any of the following events and no benefit will be payable there under:

  • On attaining age 70 years (age nearest birthday).
  • At the time of renewal, closure of account with the Bank or insufficiency of balance to keep the insurance in force.
  • In case a member is covered through more than one account and premium is received by the Insurance Company inadvertently, insurance cover will be restricted to one only and the premium shall be liable to be forfeited.
  • If the insurance cover is ceased due to any technical reasons such as insufficient balance on due date for renewal or due to any administrative issues, the same can be reinstated on receipt of full annual premium, subject to conditions that may be laid down. During this period, the risk cover will be suspended and reinstatement of risk cover will be at the sole discretion of Insurance Company.

Section – 3: Life Insurance

Benefits:

  1. Death Cover: Rs. 2,00,000 per member
  2. To be provided by Life Insurance Companies

Eligibility: The savings bank account holder of the participating banks aged between 18 years (completed) and 50 years (age nearer birthday) and who have given the consent to join the scheme during the ‘enrollment period’ are eligible to join the scheme.

Admission of Age: Age as recorded by the Bank as per the Age Proof submitted by the Savings Bank Account holder.

Evidence of Health: Satisfactory evidence of health as required by the insurance company shall be furnished by every eligible member, at the time of his entry into the Scheme, after the ‘Enrollment Period’, as incorporated in the “Consent-cum- Declaration Form” for joining the scheme.

Premium: Premium to be deducted from member’s SB Account. The premium is Rs.330/- plus Service Tax (if payable). Renewal premium is chargeable as per the rate decided from time to time on Annual Renewal dates.

Enrollment Modality / Period: For new enrolments, the cover shall be provided for one year period starting from the date of enrolment or 1st June, whichever is later and the cover will end on next 31st May under PMFBY. New entrants into the eligible category from year to year or currently eligible individuals who did not join earlier shall be able to join in future years while the scheme is continuing.

If the farmer has already availed this section in the form of PMJJY, he/she need not to choose this section again. However, he/she is required to provide the detail of the policy which will be captured in proposal cum declaration form under PMFBY .

Assurance: An assurance of Rs.2,00,000/- on death of the insured member is payable to the Nominee.

Benefit on Death prior to Terminal Date: Upon the death of the Member prior to Terminal Date, the sum assured under the Assurance shall be payable to the nominated Beneficiary, provided the assurance is kept in force by payment of premium for that member.

Termination of Assurance: The Assurance on the life of a Member shall terminate on an Annual Renewal Date upon happening of any of the following events and no benefit will become payable thereunder:-

  • On attaining age 55 years (age nearest birthday) on annual renewal date.
  • Closure of account with the Bank or insufficiency of balance to keep the insurance in force.

Suspension of Risk: If the insurance cover is ceased due to any technical reasons such as insufficient balance for payment of premium on due date of renewal, the same can be reinstated after the grace period on receipt of premium and a satisfactory statement of good health.

Section 4: Building and Contents Insurance (Fire & Allied Perils)

The indemnity under this section is based on fixed sum Insured basis (maximum liability of the insurer will be sum insured or actual loss whichever is less)

The Company will indemnify the Insured in respect of loss of or damage to the Buildings/Contents whilst contained in the insured premises by:

  • Fire, Lighting, Explosion of gas in domestic appliances.
  • Bursting and overflowing of water tanks, apparatus or pipes.
  • Aircraft or articles dropped therefrom,
  • Riot, Strike, or Malicious damage.
  • Earthquake, (Fire and / or Shock) Subsidence and Landslide (including Rockslide)damage .
  • Flood, inundation, storm, tempest, typhoon, hurricane, Tornado or Cyclone.
  • Impact damage.
  • Bush Fire.

Enrollment of Farmers: The farmers shall provide the basic details of their home and dwellings in the proposal form. It shall include complete address of the house. The Sum insured has been capped at Rs.50,000 for building and Rs.20,000 for contents.

Claim process methodology:

  • In case of damage due to above mentioned perils, farmers shall intimate the concerned insurance company via phone or in writing within 72 hours. For intimation, farmers may choose to intimate directly to insurance company or through financial institutions/same intermediary channel vide which they have availed insurance. It is necessary to share unique reference number of proposal cum declaration form while intimating the claims.No repair/reinstatement to be carried out until loss assessment procedure is completed.
  • The claim is admissible only if the premium is paid with in the cut off dates as mentioned in section 1 of PMFBY/WBCIS.
  • Farmer will extend full co-operation to the surveyor appointed by the insurance company and provide necessary documents to substantiate the loss. A claim form issued by the company is also to be submitted.
  • Basis of claim settlement would be market value of the property on the date of loss.Insurance company gets the survey done of the site within 3 days of intimation. The farmer will submit the claim forms and other relevant documents to surveyor/ insurance company within 10 days of date of survey. Claims would be paid on assessment basis only within 20 days of survey and submission of all required documents. Payment would be done in the farmer’s bank account directly through NEFT.

Special Exclusions:

The Company shall not be liable in respect of:

  • Loss or damage by burglary and / or housebreaking or theft where any member of the insured’s family is concerned as principal or accessory .
  • Loss of or damage to articles of consumable nature.
  • Loss of or damage to money, securities, stamps, stamp collections, bullion, livestock,motor vehicles and pedal cycles.
  • Loss of or damage to deeds, bonds, bills of exchange, promissory notes, shares and stock certificates, business books, manuscripts, documents of any kind, unset precious stones and Jewelry and Valuable.
  • Wilful act or gross negligence of the Insured or his representatives.
  • Terrorism.

Section 5: Agriculture Pumpset Insurance (Upto 10 Horse Power)

The Insurance covers the Centrifugal pump sets (electrical and diesel) upto 10 Horsepower capacity which are used for agricultural purposes only.

Scope of Cover:

  • Fire & lightning.
  • Burglary (due to violent forcible entry provided the pump set is kept in a locked enclosure).
  • Mechanical / electrical breakdown.
  • Riot, Strike, malicious damage

Enrollment of Farmers:The farmers shall provide the electrical and mechanical specifications of the pump set in the proposal form. It shall include complete details of the pump set such as serial number, make, model and specifications. The Sum insured has been capped to Rs.25,000. Agriculture pump sets of age upto 7 year can be covered under this section.

Claim process methodology:

  • In case of damage due to above mentioned perils, farmers shall intimate the concerned insurance company via phone or in writing within 72 hours giving an indication as to the nature and extent of loss or damage. For intimation, farmers may choose to intimate directly to insurance company or through financial institutions/same intermediary channel vide which they have availed insurance. No repair/reinstatement to be carried out until loss assessment procedure is completed.
  • The claim is admissible only if the premium is paid with in the cut off dates as mentioned in section 1 of PMFBY/WBCIS.
  • Farmer will extend full co-operation to the surveyor appointed by the insurance company and provide necessary documents to substantiate the loss. A claim form issued by the company is also to be submitted.
  • Preserve the damaged or defective parts and make them available for inspection by an Official or Surveyor of the Company.
  • Insurance company gets the survey done of the site within 3 days of intimation. The farmer will submit the claim forms and other relevant documents to surveyor/insurance company within 10 days of date of survey. Claims would be paid on assessment basis only within 20 days of survey and submission of all required documents. Payment would be done in the farmer’s bank account directly through NEFT.
  • Claims for repair of pump set will be on reinstatement value basis. The claim for total loss of pump will be on market value basis.
  • In case of burglary claims, FIR should be lodged immediately and its copy may be made available to the surveyor.

The liability of the Company under this Section in respect of any item of property sustaining damage for which indemnity is provided, shall cease if the same item is kept in operation without being repaired to the satisfaction of the Company.

Note: Submersible Pumps will be added in the cover subsequently

Special Exclusion to Agricultural Pump set Insurance:

  • Normal wear & tear, gradual deterioration due to atmospheric condition or otherwise.
  • Wilful act or gross negligence of the Insured or his representatives.
  • Faults existing at the time of commencement of insurance and known to the Insured or his representative.
  • Loss or damage for which the manufacturer or supplier of pumpset is responsible either by law or under contract.
  • Cost of dismantling, transport to workshop and back as also cost of re-erection.
  • Loss due to floods

Section 6: Student Safety Insurance

Schedule of Benefits (for Parent/ Student): SI per student

Summary of Benefits

Contingency Amount of Compensation
Part A. Accidental death Rs. 50000 (parent/student)
Part B. Permanent total disablement Rs. 50000 (student)
Part C. Loss of one limb/Eye Rs. 25000 (student)
Part D. Accidental hospitalization Rs. 5000 (student)

In case of death of Father or Mother, the Claim amount to be converted into Fixed deposit in the name of student till attainment of 18 year of age.

Part A

If at any time during the currency of this policy the parent / guardian/ student named in the schedule shall sustain any bodily injury resulting solely and directly from accident caused by external violent and visible means and if such injury shall within six calendar months of the occurrence be the sole and direct cause of death or total and irrecoverable loss of two limbs or two eyes or 100% Permanent Total Disablement (permanently totally and absolutely disable the parent /guardian from engaging in any employment or occupation of any description whatsoever) then the company shall pay to the insured Student or parent / guardian as the case may be the capital sum insured stated in the schedule.

Part B

If at any time during the currency of this policy the insured Student shall sustain any bodily injury resulting solely and directly from accident caused by external violent and visible means and if such injury shall within six calendar months of the occurrence be the sole and direct cause of death or total and irrecoverable loss of two limbs or two eyes or 100% Permanent Total Disablement (permanently totally and absolutely disable the insured student from engaging in any employment or occupation of any description whatsoever) then the company shall pay to the parent / guardian or insured Student as the case may be the capital sum insured stated in the schedule of benefits.

Part C

If at any time during the currency of this policy the insured Student shall sustain any bodily injury resulting solely and directly from accident caused by external violent and visible means resulting into irrecoverable loss of one limb or one eye, then the company shall pay to the parent / guardian or insured Student as the case may be 50% of the capital sum insured stated in the schedule of benefits. However, if such injury shall within six calendar months of the occurrence be the sole and direct cause of death, remaining 50% of the capital sum insured shall be payable to the parents/guardian as the case may be.

In case of death of both student and the parent / guardian named in the schedule of the policy resulting solely and directly from same accident caused by outward, violent and visible means, within six calendar months of its occurrence then the company shall pay the legal heir of the parent / guardian sums stated in the schedule.

Part D

Subject to the terms, conditions & exclusions the Company undertakes that if during the period stated in the Policy any insured student sustains any bodily injury through accident, and takes treatment at any Nursing Home/Hospital in India as an inpatient, the Company will pay to the Insured Person such expenses as are reasonably and necessarily incurred subject to the limits prescribed but not exceeding the Sum Insured during the period of insurance stated against that person in the policy upon submission of supporting documents with bills.

Age Limit: Students: 5-25 years, parents: 18-70 years

Exclusions

1. Payment of compensation in respect of death or injury as a direct consequence of:

  • Committing or attempting suicide or intentional self-injury.
  • Being under the influence of intoxicating liquor or drugs.
  • Engaging in aviation other than travelling as a bonafide passenger in any duly licensed standard type of aircraft anywhere in the world.
  • Pregnancy or child birth.
  • Veneral disease or insanity.
  • Contracting any illness directly or indirectly arising from or attributable to HIV and/or any HIV related illness including AIDS and/or any mutant derivative or variation of HIV or AIDS.

2. Committing any breach of law with criminal intent.

Documents required for settlement of claims:

  • Claim Form
  • Doctor’s report, prescriptions and certificate confirming the nature and degree of disability
  • Police Report and Postmortem Report in case of accidental death
  • Bills, Receipts and Prescriptions of Doctor for reimbursement hospitalization expenses
  • Medical Practitioner’s Certificate

Section 7: Agricultural Tractor Insurance

This section will be provided as per the provisions, terms, exceptions, conditions and endorsements of standard Motor Insurance Policy related to Agriculture tractor and trailers

Covers the insured against loss or damage to the Agriculture Tractor by fire, explosion, self-ignition or lightning, burglary, housebreaking, theft, riot and strike, earthquake, fire and shock,inundation, typhoon, hurricane, storm, tempest, cyclone, hailstorm, frost,landslide/rockslides by accidental external means, malicious act, terrorism activity while in transit by road, rail, inland waterway. Also provides coverage against death or permanent disablement of the driver, due to an accident while driving the Tractor insured during any one policy period.

Subject to a deduction for depreciation at the rates mentioned below in respect of parts replaced:

For all rubber/nylon/plastic parts, tyres, tubes, batteries and air bags – 50%

For fibre glass components – 30%

For all parts made of glass – Nil

Rate of depreciation for all other parts including wooden parts will be as per the schedule.

Age wise Sum Insured and Premium: (the rates are subject to change as per IRDAI regulations and the below table is for illustration purpose only):

Sr. No Age of tractor Sum Insured(Rs.) Premium amount (Own damage premium rate@1.3%) TP for Tractor: Rs.2730 (as per motor tariff subject to change as per IRDA regulations) TP for Trailer: Rs.1238 (as per motor tariff subject to change as per IRDA regulations) Premium amount (Own damage premium rate@1.3%) TP for Tractor: Rs.2730 (as per motor tariff subject to change as per IRDA regulations) TP for Trailer: Rs.1238 (as per motor tariff subject to change as per IRDA regulations) Premium amount (Own damage premium rate@1.3%) TP for Tractor: Rs.2730 (as per motor tariff subject to change as per IRDA regulations) TP for Trailer: Rs.1238 (as per motor tariff subject to change as per IRDA regulations) Premium amount (Own damage premium rate@1.3%) TP for Tractor: Rs.2730 (as per motor tariff subject to change as per IRDA regulations) TP for Trailer: Rs.1238 (as per motor tariff subject to change as per IRDA regulations)
Comprehensive (Without trailer)(Rs.) (ST-Extra) Comprehensive (with trailer)(Rs.) (ST Extra) TP Only (Without trailer)(Rs.) (ST Extra) TP Only (With trailer) (Rs.)(ST Extra)
1 Less than 1 year 500000 9230 10468 2730 3968
2 Exceeding 1 year – not exceeding 2 year 400000 7930 9168 2730 3968
3 Exceeding 2 year – not exceeding 3 year 350000 7280 8518 2730 3968
4 Exceeding 3 year – not exceeding 4 year 300000 6630 7868 2730 3968
5 Exceeding 4 year – not exceeding 5 year 250000 5980 7218 2730 3968
6 Exceeding 5 year – not exceeding 6 year 150000 4680 5918 2730 3968
7 Exceeding 6 year – not exceeding 7 year 100000 4030 5268 2730 3968
8 Exceeding 7 years- upto 10 years 50000 3380 4618 2730 3968

Please note that applicable service tax will be applied to above mentioned premium amounts.

Legal Liability to Third Parties: – Compensates for death/ bodily injury to third parties in the event of tractor being involved in an accident as per M.V. Act, 1988.

Enrollment of farmers: A farmer can opt for comprehensive cover or Third Party cover only. In case of comprehensive cover, it is important to inspect the vehicle before insurance. Post receipt of satisfactory inspection report of tractor, an Own damage cover will be provided.Comprehensive cover for Agriculture tractors of age up to 10 year and power up to 45 HP can be provided while there will not be any age limit for third party cover.

For comprehensive cover, a farmer will submit his existing policy and registration certificate to avail the benefit of no claim bonus. However for Third Party cover, only Registration certificate is needed. Banks will take special care to submit previous insurance policy and/or registration certificate to insurance companies while submitting the proposal cum declaration form. In case of break in the existing policy under comprehensive cover, insurance company will arrange for a pre insurance inspection. The coverage can be provided only after satisfactory inspection report.

For tractor trailers, farmers have to declare the same in the proposal form and only Third party cover can be offered. It will have separate premium amount in addition to the premium paid for tractor. Only one trailer can be covered.

Separate Certificate of Insurance for this section only will be provided by insurance companies.

Claim process methodology:

  • In case of damage due to above mentioned perils, farmers shall intimate the concerned insurance company via phone or in writing within 48 hours giving an indication as to the nature and extent of loss or damage. For intimation, farmers may choose to intimate directly to insurance company or through financial institutions/same intermediary channel vide which they have availed insurance. No repair/reinstatement to be carried out until loss assessment procedure is completed.
  • The claim is admissible only if the premium is paid with in the cut off dates as mentioned in section 1 of PMFBY/WBCIS.
  • Farmer will extend full co-operation to the surveyor appointed by the insurance company and provide necessary documents to substantiate the loss. A claim form issued by the company is also to be submitted.
  • Preserve the damaged or defective parts and make them available for inspection by an Official or Surveyor of the Company.
  • Basis of claim settlement under OD claim would be market value of the vehicle on the date of loss. Insurance company gets the survey done of the site within 3 days of intimation. The farmer will submit the claim forms and other relevant documents to surveyor/insurance company within 15 days of date of survey. Claims would be paid on assessment basis only within 30 days of survey and submission of all required documents. Payment would be done in the farmer’s bank account directly through NEFT.
  • In case of burglary claims, FIR should be lodged immediately and its copy may be made available to the surveyor.

Policy Exclusions:

  • Any accidental loss or damage and/or liability caused sustained or incurred outside the geographical area.
  • Any claim arising out of any contractual liability.
  • Any accidental loss or damage and/or liability caused sustained or incurred whilst the vehicle insured herein is
    • Being used otherwise than in accordance with the Limitations of Use (tractor as well as trailer can only be used for agriculture purpose)
    • Being driven by or is for the purpose of being driven by him/her in the charge of any person other than a Driver as stated in the Driver’s Clause.
  • Losses such as
    • Any accidental loss or damage to any property whatsoever or any loss or expense whatsoever resulting or arising there from or any consequential loss.
    • Any liability of whatsoever nature directly or indirectly caused by or contributed to by or arising from ionizing radiations or contamination by radioactivity from any nuclear fuel or from any nuclear waste from the combustion of nuclear fuel.For the purposes of this exception combustion shall include any self-sustaining process of nuclear fission. Any accidental loss damage or liability directly or indirectly caused by or contributed to by or arising from nuclear weapons material.
  • Any accidental loss or damage/liability directly or indirectly or proximately or remotely occasioned by, contributed to by or traceable to or arising out of or in connection with war, invasion, the act of foreign enemies, hostilities or war like operations (whether before or after declaration of war), civil war, mutiny, rebellion, military or usurped power or by any direct or indirect consequences of any of the said occurrences and in the event of any claim here under the insured shall prove that the accidental loss damage and/or liability arose independently of and was in no way connected with or occasioned by or contributed to by or traceable to any of the said occurrences or any consequences thereof and in default of such proof, the Company shall not be liable to make any payment in respect of such a claim.

General Exclusions:

The Company shall not be liable in respect of:

  • Loss or damage, liability or expenses whether directly or indirectly, occasioned by happening through or arising from any consequences of war, invasion, act of foreign enemy, hostilities (whether war be declared or not) civil war, rebellion,revolution, insurrection, mutiny,military, or usurped power or civil commotion or loot or pillage in connection herewith.
  • Loss or damage caused by depreciation or wear and tear
  • Consequential loss of any kind or description.
  • Loss or damage directly or indirectly caused by or arising from or in consequence of or contributed to by nuclear weapons material.
  • This Insurance does not cover loss or damage directly or indirectly caused by or arising from or in consequence of or contributed to by ionising radiation or contamination by radioactivity from any nuclear fuel or from any nuclear waste from the combustion of nuclear fuel. For the purpose of Condition 4 (b) only combustion shall include any self-sustaining process of nuclear fission.

Source : Ministry of Agriculture and Farmers Welfare, Government of India

Livestock Insurance
Livestock Insurance

About the scheme

The Livestock Insurance Scheme, a centrally sponsored scheme was implemented on a pilot basis during 2005-06 and 2006-07 of the 10th Five Year Plan and 2007-08 of the 11th Five Year Plan in 100 selected districts. The scheme was later implemented on a regular basis from 2008-09 in 100 newly selected districts of the country.

The scheme was later subsumed as a component titled Risk Management and Insurance under the sub-mission on livestock development of the National Livestock mission.

The component aims at management of risk and uncertainties by providing protection mechanism to the farmers against any eventual loss of their animals due to death and to demonstrate the benefit of the insurance of livestock to the people.

Coverage

The scheme is implemented in all the districts of the Country from 21.05.2014.

Animals covered

The indigenous / crossbred milch animals, pack animals (Horses, Donkey, Mules, Camels, Ponies and Cattle/Buffalo Male) , and Other Livestock (Goat, Sheep, Pigs, Rabbit, Yak and Mithun etc.) are covered under the purview of this component.

Central assistance

Benefit of subsidy is to be restricted to 5 animals per beneficiary per household for all animals except sheep, goat, pig and rabbit. In case of sheep, goat, pig and rabbit the benefit of subsidy is to be restricted based on “Cattle Unit” and one cattle unit is equal to 10 animals i.e a total of 50 animals. If a beneficiary has less than 5 animals / 1 Cattle Unit, s/he can also avail the benefit of subsidy.

Component Pattern of assistance
Premium rates Premium rates for one year policy inNormal Areas – 3.0% NER / Hill areas / LWEaffected areas -3.5%, Difficult areas – 4.0 % Normal areas
Central share 25%, State share 25% and Beneficiary share 50% for APL, and Central share 40%, State share 30%, and Beneficiary share 30% for BPL / SC / ST
Premium rates for three year policy in Normal Areas –7.5%, NER / Hill areas / LWEaffected areas – 9.0%Difficult areas – 10.5 % NER / Hill areas / LWE affected areasCentral share 35%, State share 25% and Beneficiary sh are 40% for APL, and Central share 50%, State share 30%, and Beneficiary share 20% for BPL / SC / ST
Difficult AreasCentral share 45%, State share 25% and Beneficiary share 30% for APL, and Central share 60%, State share 30%, and Beneficiary share 10% for BPL / SC / ST

Process

An animal will be insured for its current market price. The market price of the animal to be insured w ill be assessed jointly by the beneficiary and the insurance company preferably in the presence of the Veterinary officer or the BDO. The minimum value of animal should be assessed by taking Rs.3000 per liter per day yield of milk or as per the price prevailing in the local market (declared by Government) for cow and Rs.4000 per liter per day yield of milk or as prevailing in the local market (declared by Government) for buffalo. The market price of pack animals (Horses, Donkey, Mules, Camels, Ponies and Cattle/Buff. Male) and Other livestock (Goat, Sheep, Pigs, Rabbit, Yak and Mithun) are to be assessed by negotiation jointly by owner of animal and by insurance company in the presence of veterinarians Doctor. In case of dispute the price fixation would be settled by the Gram Panchayat / BDO.

The animal insured will have to be properly and unique ly identified at the time of insurance claim. The ear tagging should, therefore, be full proof as far as possible. The traditional method of ear tagging or the recent technology of fixing microchips could be used at the time of taking the policy. The cost of fixing the identification mark will be borne by the Insurance Companies and responsibility of its maintenance will lie on the concerned beneficiaries. The nature and quality of tagging materials will be mutually agreed by the beneficiaries and the Insurance Company. The Veterinary Practitioners may guide the beneficiaries about the need and importance of the tags fixed for settlement of their claim so that they take proper care for maintenance of the tags. The tag already available on animal may be utilized with unique identity number subject to the condition that it is mutually agreed by farmer and agency and there shall not be any dispute in settlement of claims on account of utilization of existing tag.

While processing an insurance proposal, one photograph of the animal with the Owner and one photograph of the animal clearly with the EAR TAG visible shall be taken at the time of processing the insurance documentation. In case of sale of the animal or otherwise transfer of animal from one owner to other, before expiry of the Insurance Policy, the authority of beneficiary for the remaining period of policy will have to be transferred to the new owner.

Only four documents would be required by insurance companies for settling the claims viz. intimation with the Insurance Company, Insurance Policy paper, Claim Form and Postmortem Report.  In case of claim becoming due, the payment of insured amount should be made within 15 days positively after submission of requisite documents. If an Insurance company fails to settle the claim within 15 days of submission of documents, the insurance company will be liable to pay, a penalty of 12% compound interest per annum to the beneficiary.

Source: National Livestock Mission Guidelines, Department of Animal Husbandry, Dairying and Fisheries, Government of India

Floriculture
Floriculture

Floriculture or flower farming is the study of growing and marketing flowers and foliage plants. Floriculture includes cultivation of flowering and ornamental plants for direct sale or for use as raw materials in cosmetic and perfume industry and in the pharmaceutical sector. It also includes production of planting materials through seeds, cuttings, budding and grafting. In simpler terms floriculture can be defined as the art and knowledge of growing flowers to perfection. The persons associated with this field are called floriculturists.

Worldwide more than 140 countries are involved in commercial Floriculture.   The leading flower producing country in the world is Netherlands and Germany is the biggest importer of flowers. Countries involved in the import of flowers are Netherlands, Germany, France, Italy and Japan while those involved in export are Colombia, Israel, Spain and Kenya. USA and Japan continue to be the highest consumers.

Floriculture in India

Floriculture is an age old farming activity in India having immense potential for generating gainful self-employment among small and marginal farmers. In the   recent years it has emerged as a profitable agri-business in India and worldwide as improved standards of living and growing consciousness among the citizens  across the globe to live in environment friendly atmosphere has led to an increase in the demand of floriculture products in the developed as well as in the  developing countries worldwide. The production and trade of floriculture has increased consistently over the last 10 years.  In India, Floriculture industry comprises flower trade, production of nursery plants and potted plants, seed and bulb production, micro propagation and extraction of essential oils. Though the annual domestic demand for the flowers is growing at a rate of over 25% and international demand at around Rs 90,000 crore India’s share in international market of flowers is negligible. However, India is having a better scope in the future as there is a shift in trend towards tropical flowers and this can be gainfully exploited by country like India with high amount of diversity in indigenous flora.

After liberalization the Government of India identified floriculture as a sunrise industry and accorded it 100 percent export oriented status. The liberalization of industrial and trade policies paved the way for the development of export oriented production of cut flowers. The new seed policy has already made it feasible to import planting material of international varieties. Floriculture products mainly consist of cut flowers, pot plants, cut foliage, seeds bulbs, tubers, rooted cuttings and dried flowers or leaves. The important floricultural crops in the international cut flower  trade are rose, carnation, chrysanthemum, gerbera, gladiolus, orchids, anthurium, tulip and lilies.

According to statistics indicated in the Handbook on Horticulture Statistics 2014, the total area under flower crops in 2012-13 was 232.70 thousand hectares. Total area under floriculture in India is second largest in the world and only next to China. Production of flowers was estimated to be 1729.2 MT of loose flowers and 76731.9 million (numbers) of cut flowers in 2012-13. Fresh and Dried cut flowers dominate floriculture exports from India.

Among states, Karnataka is the leader in floriculture with about 29,700 hectares under floriculture cultivation. Other major flower growing states are Tamil Nadu  and Andhra Pradesh in the South, West Bengal in the East, Maharashtra in the West and Rajasthan, Delhi and Haryana in the North.

The expert committee set up by Govt. of India for promotion of export oriented floriculture units has identified Bangalore, Pune, New Delhi and Hyderabad as the major areas suitable for such activity especially for cut flowers. Of the four zones identified as potential centers for flower production namely Bangalore, Hyderabad, Pune and New Delhi, the area around Bangalore and Pune have got the advantage of ideal climatic conditions where the temperature ranges between 15 to 30ºC. In view of this, the units established in these locations do not require either cooling or heating system. As a result maximum number of units has been established in these locations. There are more than 300 export oriented units in India. APEDA (Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority) is the registering authority for such units.

Marketing

In India Marketing of cut flowers is much unorganized. In most of the Indian cities flowers are brought to wholesale markets, which mostly operate in open yards. From here the flowers are distributed to the local retail outlets which more often than not operate in the open on-road sides, with different flowers arranged in large buckets. In the metropolitan cities, however, there are some good florist show rooms, where flowers are kept under controlled temperature conditions, with considerable attention to value added service.The government is now investing in setting up of auction platforms, as well as organized florist shops with better storage facilities to prolong shelf life. The packaging and transportation of flowers from the farms to the retail markets at present is very unscientific. The flowers, depending on the kind, are packed in gunny bags, bamboo baskets, simple cartons or just wrapped in old newspapers and transported to markets by road, rail or by air. However, the government has provided some assistance for buying refrigerated cargos and built up a large number of export oriented units with excellent facilities of pre-cooling chambers, cold stores and reefer vans.

According to a study titled, ‘Indian Floriculture Industry: The Way Ahead’ released by the apex industry body ASSOCHAM, India’s floriculture industry is growing at a compounded annual growth rate of about 30%, and is likely to cross Rs 8,000 crore mark by 2015. Currently, the floriculture industry in India is poised at about Rs 3,700 crore with a share of a meagre 0.61% in the global floriculture industry which is likely to reach 0.89% by 2015.

Export Constraints

In spite of an abundant and varied production base, India’s export of floricultural product is not encouraging. The low performance is attributed to many constraints like non-availability of air space in major airlines. The Indian floriculture industry is facing with a number of challenges mainly related to trade environment, infrastructure and marketing issues such as high import tariff, low availability of perishable carriers, higher freight rates and inadequate refrigerated and transport facilities. At the production level the industry is faced with challenges mostly related to availability of basic inputs including quality seeds and planting materials, efficient irrigation system and skilled manpower. In order to overcome these problems, steps must be taken to reduce import duty on planting material and equipment, reduce airfreight to a reasonable level, provide sufficient cargo space in major airlines and to establish model nurseries for supplying genuine planting material. Training centres should be established for training the personnel in floriculture and allied areas. Exporters should plan and monitor effective quality control measures right from production to post harvesting,storage, and transportation.

Government Programmes  and Policies

Department of Agriculture and Cooperation under the Ministry of Agriculture is the nodal organization responsible for development of the floriculture sector. It is responsible for formulation and implementation of national policies and programmes aimed at achieving rapid agricultural growth through optimum utilization of land, water, soil and plant resources of the country. Production of cut flowers for exports is also a thrust area for support. The Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority (APEDA), the nodal organization for promotion of agri exports including flowers, has introduced several schemes for promoting floriculture exports from the country. These relate to development of infrastructure, packaging, market development, subsidy on airfreight for export of cut flowers and tissue-cultured plants, database up-gradation etc. The 100% Export Oriented Units are also given benefits like duty free imports of capital goods. Import duties have also been reduced on cut flowers, flower seeds, tissue-cultured plants, etc. Setting up of walk in type cold storage has been allowed at the International airports for storage of export produce.

Initiatives have also been launched for the benefit of exporters by providing cold storage and cargo handling facility for perishable products at various international airports. Direct subsidy up to 50 percent is also available in cold storage units. Besides, subsidy is also provided by APEDA on improved packaging materials to promote their use. To attract entrepreneurship in floriculture sector, NABARD is providing financial assistance to hi-tech units at reasonable interest rates.

Several schemes have been initiated by the Government for promotion and development of the floriculture sector including “Integrated Development of Commercial Floriculture” which aims at improvement in production and productivity of traditional as well as cut flowers through availability of quality planting material, production of off season and quality flowers through protected cultivation, improvement in post harvest handling of flowers and training persons for a scientific floriculture. Many state governments have set up separate departments for promotion of floriculture in their respective states.

Research work on floriculture is being carried out at several research institutions under the Indian Council of Agricultural Research and Council of Scientific and Industrial Research, in the horticulture/floriculture departments of State Agricultural Universities and under the All India Coordinated Floriculture Improvement Project with a network of about twenty (20) centres. The key focus areas are crop improvement, standardization of agro-techniques including improved propagation methods, plant protection and post harvest management. In recent years, however, technologies for protected cultivation and tissue culture for mass propagation have also received attention. A large number of promising varieties of cut flowers have been developed. All these efforts indicate the government’s commitment for improving the sector and creating a positive environment for entrepreneurship development in the field.

Demand and Supply

The demand for flowers is seasonal as it is in most countries. The demand for flowers has two components: a steady component and a seasonal component. The factors which influence the demand are to some extent different for traditional and modern flowers.

(i) Traditional Flowers:
The steady demand for traditional flowers comes from the use of flowers for religious purposes, decoration of homes and for making garlands and wreaths. This demand is particularly strong in Kerala, Karnataka, Tamil Nadu, Odisha and West Bengal, as the use of flowers for above mentioned purposes is part of their local culture. The bulk of seasonal demand comes from festivals and marriages. The demand is generally for specific flowers.

(ii) Modern Flowers:
The bulk of the steady demand for modern flowers comes from institutions like hotels, guest houses and marriage gardens. The demand is concentrated in urban areas. With increasing modernization and globalization the demand for modern flowers from the individual consumers is likely to grow enormously as the trend of “say it with flowers” is increasing and the occasions which call for flower giving will continue to present themselves. Although there is an increasing demand for modern flowers from individuals, institutions continue to be the dominant buyers in the market. The price of these flowers also depends on their demand and varies accordingly.

Green House Technology for Flower Production

In present scenario of increasing demand for cut flowers protected cultivation in green houses is the best alternative for using land and other resources more efficiently. In protected environment suitable environmental conditions for optimum plant growth are provided which ultimately provide quality products. Green House is made up of glass or plastic film, which allows the solar radiations to  pass through but traps the thermal radiations emitted by plants inside and thereby provide favourable climatic conditions for plant growth. It is also used for controlling temperature, humidity and light intensity inside. On the basis of basic material used, building cost and technology used, green houses can be of three types-

  1. Low-cost greenhouse: The low-cost green house is made of polythene sheet of 700 gauge supported on bamboos with twines and nails. Its size depends on the purpose of its utilization and availability of space. The temperature within greenhouse increases by 6-100C more than outside.
  2. Medium-cost greenhouse: With a slightly higher cost greenhouse can be framed with GI pipe of 15 mm bore. This greenhouse has a covering of UV -stabilized polythene of 800 gauge. The exhaust fans are used for ventilation which are thermostatically controlled. Cooling pad is used for humidifying the air entering the chamber. The greenhouse frame and glazing material have a life span of about 20 years and 2 years respectively.
  3. Hi-tech greenhouse: In this type of green house the temperature, humidity and light are automatically controlled according to specific plant needs. These are indicated through sensor or signal-receiver. Sensor measures the variables, compare the measurement to a standard value and finally recommend to run the corresponding device. Temperature control system consists of temperature sensor heating/cooling mechanism and thermostat operated fan. Similarly,  relative humidity is sensed through optical tagging devices. Boiler operation, irrigation and misting systems are operated under pressure sensing system. This modern structure is highly expensive, requiring qualified operators, maintenance, care and precautions. However, these provide best conditions for export quality cut flowers and are presently used by large number of export units.

Floriculture has emerged as an important agribusiness, providing employment opportunities and entrepreneurship in both urban and rural areas. National Horticulture Board helps one to establish a flower business. Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority helps entrepreneurs with cold storage facilities and freight subsidies. It has been found that Commercial Floriculture has higher potential per unit area than most of the field crops and therefore a lucrative business. During the last decade there has been a thrust on export of cut flowers. The export surplus has found its way into the local market influencing people in cities to purchase and use flowers in their daily lives. Floriculture thus, offers a great opportunity to farmers in terms of income generation and empowerment. Small and marginal farmers may also use every inch of their land for raising the flower and foliage crops. Floriculture also offers careers in production, marketing, export and research. One can find employment in the floriculture industry as a farm manager, plantation expert, supervisor or project coordinator. Besides, one can work as consultant or landscape architect with proper training. In addition, floriculture also provides career opportunities in service sector which include such jobs as floral designers, landscape designers, landscape architects and horticultural therapists. Research and teaching are some other avenues of employment in the field.

Sources:

  1. Article by Dr Avinash Tripathi in Kurukshetra
  2. Export Growth and Prospect of Floriculture in India by Amitava shah
  3. Hand Book on Horticulture Statistics 2014

Oyster mushroom production
Oyster mushroom production

Season and Varieties

  • mushroom cultivated throughout the year
  • Cultivation is indoor and it requires mushroom house
  • White oyster (Co-1) and Grey Oyster (M-2) are suitable for Tamil Nadu

oyster

Mushroom House

  • A thatched Shed of 16 sq.m. is required. Divide the shed into spawn running and cropping rooms
  • Spawn running room: maintain 25-300C, provide ventilation, no light is required
  • Cropping room: Maintain 23-250C, RH above 75-80% with moderate light and aeration.

(Digital Thermometers and Humidity meters are available in the market)

Spawn (Mushroom Seeding)

  • Suitable substrate: Sorghum, Maize or, Wheat grains
  • Preparation of spawn: Half cooked grains, air dried, mixed with calcium carbonate powder at 2% level, fill the grains in empty glucose drip bottles, plug with cotton and sterilize in cooker for 2 hours.
  • Put the pure culture of the fungus (Procured from agriculture departments/agrl. Universities) and incubate at room temperature for 15 days. Use 15-18 days old spawn for spawning.

Preparation of Mushroom bed

  • Suitable substrate: Paddy/wheat straw, sugarcane baggasse, hulled maize cobs
  • Cooking of substrate: Cut into 5cm bits, soak in potable water for 5 hrs, boil water for one hour, drain the water, air dry to 65% moisture (no water drips when squeezed between hands)
  • Preparation of bags:
    1. Use 60 ×30 cm polythene bags (both side open).
    2. Keep the beds moist by periodical spraying with water.
    3. Tie one end of bag, put two holes of 1 cm dia in the middle.
    4. Put handful of cooked straw in the bag to a height of 5 cm; sprinkle about 25 g of spawn.
    5. Layer the straw to 25 cm height. Repeat the process to get four layers of spawn and 5 layers of straw.
    6. Tie the mouth and arrange beds in tiers in the spawn running room.
    7. After 15-20 days, cut and remove the polythene bag and transfer the beds to cropping room.

  • Mushroom pin heads appear on 3rd day of opening of beds and mature in 3 days.
  • Harvest matured mushrooms daily or alternate days, before spraying water.
  • Second and third harvest can be obtained after scraping the surface of beds after first or second harvest.

Source: TNAU Agritech Portal

Related resources

Oyster video


A video on Mushroom Production Technology, Oyster, harvesting, infestation and building.

Button Mushroom Production
Button Mushroom Production

Agro-climatic Requirements

In India, button mushrooms are grown seasonally and in environment controlled cropping houses. White button mushroom requires 20-280 C for vegetative growth (spawn run) and 12-180 C for reproductive growth. Besides that it requires relative humidity of 80-90% and enough ventilation during cropping. Seasonally, it is grown during the winter months in the north-west plains of India and for 8-10 months in a year on the hills. However, with the advent of modern cultivation technology it is now possible to cultivate this mushroom anywhere in India.

button mushroom

The growers can take on average 3-4 crops of white button mushrooms in a year depending upon the type and varieties cultivated. Factors affecting the yield of the crop both in terms of quality and quantity are incidence of pests/pathogens and non-availability of pure quality of spawn.

Growing and Potential Belts

The major producing states are Himachal Pradesh, Uttar Pradesh, Punjab, Haryana, Maharashtra, Andhra Pradesh, Tamil Nadu and Karnataka.

Varieties / Strains

Ooty 1 and Ooty (BM) 2 (released in 2002) are the two strains of button mushrooms released for commercial mushroom cultivation by the scientists of Horticulture Research Station of the Tamil Nadu Agricultural University at Vijayanagaram, Ooty. The strains which are mostly cultivated in India are S-11, TM-79 and Horst H3.

Cultivation Technology

The whole process of mushroom production can be divided into the following steps: Spawn production Compost preparation Spawning Spawn running Casing Fruiting

Spawn Production

Spawn is produced from fruiting culture / stocks of selected strains of mushrooms under sterile conditions. Stock culture may be produced in the lab or may be obtained from other reputed sources. Fruiting culture is mainly imported from various places including foreign sources which give higher yield than Indian strains and the spawn is produced in the lab. The spawn should be of good quality in terms of flavour, texture and size apart from having potential for high yield and longer shelf life.

Compost Preparation

The substrate on which button mushroom grows is mainly prepared from a mixture of plant wastes (cereal straw/ sugarcane bagasse etc.), salts (urea , superphosphate / gypsum etc), supplements (rice bran/ wheat bran) and water. In order to produce 1 kg.of mushroom, 220 g. of dry substrate materials are required. It is recommended that each ton of compost should contain 6.6 kg. nitrogen, 2.0 kg. phosphate and 5.0 kg. of potassium (N:P:K- 33: 10:25) which would get converted into 1.98% N, 0.62% P and 1.5% K on a dry weight basis. The ratio of C: N in a good substrate should be 25-30 : 1 at the time of staking and 16-17 : 1 in the case of final compost.

a. Short Method of composting

During the first phase of compost preparation, paddy straw is placed in layers and sufficient water is added to the stack along with fertilizers, wheat bran, molasses etc. The whole thing is mixed thoroughly with the straw and made into a stack (almost 5feet high,5 feet wide and of any length can be made with the help of wooden boards). The stack is turned and again watered on the second day. On the fourth day the stack is again turned for the second time by adding gypsum and watered. The third and final turning is given on the twelveth day when the colour of the compost changes into dark brown and it starts emitting a strong smell of ammonia. The second phase is the pasteurization phase .The compost prepared as a result of microbe mediated fermentation process needs to be pasteurized in order to kill undesirable microbes and competitors and to convert ammonia into microbial protein.The whole process is carried out inside a steaming room where an air temperature of 600 C is maintained for 4 hours. The compost finally obtained should be granular in structure with 70% moisture content and pH 7.5. It should have a dark brown colour, sweet unobnoxious smell and free from ammonia, insects and nematodes. After the process is complete, the substrate is cooled down to 250 C.

b. Long Method of composting

The long method of composting is usually practiced in areas where facilities for steam pasteurization is not available. In this method, the first turning is given about six days after preparation of the substrate for composting. The second turning is given on the tenth day followed by third one on the thirteenth day when gypsum is added. The fourth, fifth and sixth turnings are given on the sixteenth, nineteenth and twenty-second day. On the twenty-fifth day the seventh turning is given by adding 10% BHC (125 g.) and the eighth turning is given on the twenty-eighth day after which it is checked whether there is any smell of ammonia present in the compost. The compost is ready for spawning only if it doesn’t have any smell of ammonia; otherwise a few more turnings are given at an interval of three days till there is no smell of ammonia.

Spawning

The process of mixing spawn with compost is called spawning. The different methods followed for spawning are given below:

(i) Spot Spawning: Lumps of spawn are planted in 5 cm. deep holes made in the compost at a distance of 20-25 cm. The holes are later covered with compost.

(ii) Surface Spawning: The spawn is evenly spread in the top layer of the compost and then mixed to a depth of 3-5 cm. The top portion is covered with a thin layer of compost.

(iii) Layer Spawning: About 3-4 layers of spawn mixed with compost are prepared which is again covered with a thin layer of compost like in surface spawning. The spawn is mixed through the whole mass of compost at the rate of 7.5 ml./ kg. Compost or 500 to 750 g./ 100 kg. compost (0.5 to 0.75%).

Spawn Running

After the spawning process is over, the compost is filled in polythene bags(90×90 cm., 150 gauge thick having a capacity of 20-25 kg. per bag)/ trays(mostly wooden trays 1×1/2 m. accommodating 20-30 kg. compost) / shelves which are either covered with a newspaper sheet or polythene. The fungal bodies grow out from the spawn and take about two weeks (12-14 days) to colonise. The temperature maintained in cropping room is 23 ± 20 C. Higher temperature is detrimental for growth of the spawn and any temperature below than that specified for the purpose would result in slower spawn run. The relative humidity should be around 90% and a higher than normal CO2 concentration would be beneficial.

Casing

The compost beds after complete spawn run should be covered with a layer of soil (casing) about 3-4 cm. thick to induce fruiting. The casing material should be having high porosity, water holding capacity and the pH should range between 7-7.5. Peat moss which is considered to be the best casing material is not available in India, as such the mixtures like garden loam soil and sand (4:1); decomposed cowdung and loam soil (1:1) and spent compost (2-3 years old); sand and lime are commonly used. The casing soil before application should be either pasteurized (at 66-700 C for 7-8 hours), treated with formaldehyde (2%), formaldehyde (2%) and bavistin (75 ppm.) or steam sterilized. The treatment needs to be done at least 15 days before the material is used for casing. After casing is done the temperature of the room is again maintained at 23-280 C and relative humidity of 85-90% for another 8-10 days. Low CO2 concentration is favourable for reproductive growth at this stage.

Fruiting

Under favourable environmental conditions viz. temperature (initially 23 ± 20 C for about a week and then 16 ± 20 C ), moisture (2-3 light sprays per day for moistening the casing layer), humidity( above 85%), proper ventilation and CO2 concentration (0.08-0.15 %) the fruit body initials which appear in the form of pin heads start growing and gradually develop into button stage.

Pest & Diseases

The insect pests mostly observed are nematodes, mites and springtails. The crop is suspect to several diseases like Dry Bubble (brown spot), Wet Bubble (White Mould), Cobweb, Green Mould, False truffle (Truffle disease), Olive green mould, Brown plaster mould and Bacterial blotch. Professional help and extension advice will have to sought by the entrepreneur to adopt appropriate and timely control measures against pests & diseases.

Harvesting and Yield

Harvesting is done at button stage and caps measuring 2.5 to 4 cm. across and closed are ideal for the purpose. The first crop appears about three weeks after casing. Mushrooms need to be harvested by light twisting without disturbing the casing soil. Once the harvesting is complete, the gaps in the beds should be filled with fresh sterilized casing material and then watered. About 10-14 kg. fresh mushrooms per 100 kg. fresh compost can be obtained in two months crop. Short method used for preparation of compost under natural conditions gives more yield (15-20 kg. per 100 kg. compost). Post harvest management

Post harvest management

Short Term Storage

Button mushrooms are highly perishable. Harvested mushrooms are cut at the soil line and washed in a solution of 5g. KMS in 10L. of water for removing the soil particles as well as to induce whiteness. After removing excess water these are packed in perforated poly bags each containing around 250-500 g. of mushrooms. They can be stored in polythene bags at 4-50 C for a short period of 3-4 days. The mushrooms are usually packed in unlabelled simple polythene or polypropylene for retail sale. Bulk packaging does not exist. In developed countries, modified atmosphere packaging (MAP) and controlled atmosphere packaging (CAP) are in vogue.

Long Term Storage

White button mushrooms are not usually dried by common procedures used in case of oyster, paddy and shitake mushrooms. Canning is the most popular method of preserving the white button mushrooms and sizeable quantity of canned produce are exported to international markets. Besides that, freeze drying, IQF and pickling are also practiced by some units.

Source: Directorate of Mushroom Research, Indian Council of Agriculture Research , Chambaghat- 173213, Solan, Himachal Pradesh

Agriculture Infrastructure Fund
Agriculture Infrastructure Fund

The Union Cabinet in July 2020 has approved a new pan India Central Sector Scheme called Agriculture Infrastructure Fund. The scheme shall provide a medium – long term debt financing facility for investment in viable projects for post-harvest management Infrastructure and community farming assets through interest subvention and financial support.

The duration of the Scheme shall be from FY2020 to FY2029 (10 years).

Under the scheme, Rs. One Lakh Crore will be provided by banks and financial institutions as loans to Primary Agricultural Credit Societies (PACS), Marketing Cooperative Societies, Farmer Producers Organizations (FPOs), Self Help Group (SHG), Farmers, Joint Liability Groups (JLG), Multipurpose Cooperative Societies, Agri-entrepreneurs, Startups, Aggregation Infrastructure Providers and Central/State agency or Local Body sponsored Public Private Partnership Project.

Benefits

  • All loans under this financing facility will have an interest subvention of 3% per annum up to a limit of Rs. 2 crores. This subvention will be available for a maximum period of seven years.
  • Further, credit guarantee coverage will be available for eligible borrowers from this financing facility under Credit Guarantee Fund Trust for Micro and Small Enterprises (CGTMSE) scheme for a loan up to Rs. 2 crores. The fee for this coverage will be paid by the Government.
  • In the case of FPOs, the credit guarantee may be availed from the facility created under the FPO promotion scheme of the Department of Agriculture, Cooperation & Farmers Welfare (DACFW).
  • The moratorium for repayment under this financing facility may vary subject to a minimum of 6 months and a maximum of 2 years.

To view the complete scheme guidelines, click here

Source : National Horticulture Board

मत्स्यशेतीच्या पद्धती
मत्स्यशेतीच्या पद्धती

एक जातीय मत्स्यसंवर्धन (मोनोकल्चर)

1) या प्रकारामध्ये एका वेळेस एकाच जातीच्या माशांचे अथवा कोळंबीचे संवर्धन केले जाते.
2) या पद्धतीमध्ये तलावाचा आकार 0.2 ते 1.0 हेक्‍टर एवढा असतो.
3) या प्रकारामध्ये कोळंबी जास्तीत जास्त 50,000 नग प्रति हेक्‍टर किंवा मासे 5,000 ते 10,000 बोटुकली प्रति हेक्‍टर या प्रमाणात संचयन केले जाते.

एकत्रित मत्स्यसंवर्धन (कंपोझिट फिश कल्चर)

1) या प्रकारामध्ये दोन किंवा जास्त माशांच्या जातींचे एकत्रित संवर्धन केले जाते. या प्रकारात आपल्याकडील तलावातील उपलब्ध जास्तीत जास्त घटकांचा उपयोग कसा होईल, याचा विचार केला जातो. पूर्वी फक्त भारतीय कार्प माशांचे एकत्रित संवर्धन होत होते; परंतु आता चायनीज कार्पचे बीज उपलब्ध असल्याने त्यांचेही एकत्रित संवर्धन केले जाते.
2) या संवर्धनामध्ये तीनही थरांमधील माशांचे संवर्धन केल्यास तीनही थरांमधील तलावातील उपलब्ध अन्नाचा वापर होतो, शिवाय तलावामध्ये शेवाळ किंवा वनस्पती असतील, तर गवत्या मासा त्यांना खातो.
3) भारतीय कार्प साधारणतः वर्षामध्ये 800 ग्रॅम ते 1,000 ग्रॅम वाढतात, तर चायनीज कार्प 1,500 ते 2,000 ग्रॅमपर्यंत वाढतात. भारतीय व चायनीज कार्पसच्या संकरित जातीही उपलब्ध आहेत.

मिश्र मत्स्यसंवर्धन (पॉलिकल्चर)

1) या प्रकारच्या संवर्धनामध्ये भारतीय व चायनीज कार्पबरोबर गोड्या पाण्यातील कोळंबीचे (पोचा कोळंबी/ झिंगा) संवर्धन केले जाते. (तक्ता क्रमांक दोन पाहावा).
2) कोळंबी खालच्या थरात राहत असल्याने खाद्य व वावरण्यासाठी जागा यासाठी स्पर्धा होऊ शकते म्हणून मृगल व कॉमन कार्प या माशांचे संवर्धन करू शकत नाही.
3) कोळंबी आठ महिन्यांमध्ये 60 ते 100 ग्रॅम वजनाची होते, मासे साधारणतः 500 ते 1500 ग्रॅमचे होतात.
4) बाजारपेठेतील आवकेनुसार माशांना साधारणतः 40 ते 60 रुपये प्रति किलो, तर कोळंबीला 350 ते 550 रुपये प्रति किलो दर मिळतो. या प्रकारामध्ये साधारणतः तीन ते चार टन प्रति हेक्‍टरी प्रति वर्ष मत्स्योत्पादन मिळू शकते.
5) या पद्धतीमध्ये वापरण्यात येणाऱ्या तलावाचा आकार 0.5 ते 5.0 हेक्‍टर एवढा असतो. तलावामध्ये सोडण्यात येणाऱ्या मत्स्यबीजाची घनता 5,000 ते 10,000 प्रति हेक्‍टर आणि कोळंबी बीजाची घनता (पीएल- 15 ते 20) 20,000 ते 50,000 प्रति हेक्‍टर एवढी असावी.

मिश्र मत्स्य संवर्धनाकरिता आवश्‍यक असणारे मासळीचे गुणधर्म

1) संवर्धनाकरिता वापरलेले मासे आणि कोळंबीची जात जलद वाढणारी असावी.
2) संवर्धनाकरिता वापरलेले मासे वेगवेगळ्या स्तरांतील अन्न घटक खाणारे असले पाहिजेत.
3) संवर्धनाकरिता वापरलेले मासे परभक्षी नसावेत.
4) संवर्धनाकरिता वापरलेले मासे पूरक खाद्य आवडीने खाणारे असावेत.
5) माशांना बाजारामध्ये मागणी असावी, तसेच त्यांना बाजारभाव चांगला असावा.
6) मिश्र मत्स्यसंवर्धन करताना शक्‍यतो तलावात 50 ते 60 दिवस वाढविलेली कोळंबी मत्स्यबीजासोबत सोडावी.
7) गवत्या माशाचा संचयनाचा दर तलावातील वनस्पतीच्या घनतेवर अवलंबून असतो; तसेच पूरक आहार म्हणून गवत्या माशांसाठी विविध वनस्पती व भाजीपाला खाद्य म्हणून द्यावे.
8) तलावातील पाण्यात कोळंबीला लपण्यासाठी टायरचे तुकडे, पाइप, माडाच्या झावळ्या यांचा वापर करावा.
9) तलावामध्ये कमीत कमी 10 महिने 1.2 मीटर ते 1.5 मीटर खोल पाणी राहायला पाहिजे.
10) मिश्र मत्स्यशेतीमध्ये मांगूर, सिंधी, पंगस यांसारखे भक्षक मासे टाळावेत.

मत्स्यशेती (तलावामध्ये माशांची पैदास करणे)

व्यावसायिक कार्प-माशांचे प्रकार

कार्पस्-मासे हा भारतातील शेती-संवर्धनाचा मुख्‍य आधार आहे व तीन प्रकारचे भारतीय कार्प (कटला, रोहू, मृगळ) तसेच तीन प्रकारचे परदेशी मासे चंदेरी, गवती आणि सामान्य असे मिळून देशातील मत्स्यशेती उत्पादनाचा 85% पेक्षा ही अधिक वाटा उचलतात.

Fish 1.jpg

गेल्या तीन दशकांत झालेल्या तंत्रशास्‍त्रीय प्रगतीमुळे तळी आणि तलावांतील सरासरी राष्ट्रीय उत्पादनाची पातळी सुमारे 600 कि.ग्रा./हेक्‍टरहून 2000 कि.ग्रा./हेक्‍टरपेक्षाही अधिक उंचीवर पोहोचली आहे. आंध्रप्रदेश, पश्चिम बंगाल, पंजाब आणि हरियाणा यांसारख्या राज्यांतील अनेक शेतकरी आणि उद्योजकांनी तर 6-8 टन/हे/वर्ष इतकी उच्च उत्पादन पातळी गाठली आहे. माशांच्या प्रजाती, पाण्याचे स्त्रोत, खतांची उपलब्धता, चा-याचे स्त्रोत, इत्‍यादि आणि शेतकर्‍यांची गुंतवणूक करण्याची क्षमता यांना सोयीस्कर अशा नवनवीन पद्धतीही देशात विकसित झालेल्या आहेत. मत्स्यशेती ही शेतीच्या इतर पद्धतींशी खूपच सुसंगत आहे आणि त्यामध्ये जैविक कचर्‍यावर प्रक्रिया करून त्याचा पुनर्चक्रन करण्याचीही प्रचंड क्षमता आहे.

माशांचे बहुसंस्करण

भारतातील माशांच्या बहुसंस्करणामध्ये शेण किंवा पोल्ट्रीमधील विष्ठा यांसारख्या जैविक कचर्‍याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो आणि जैविक आणि अजैविक अशा दोन्ही खतांच्या साहाय्याने त्यातून दरवर्षी दरहेक्टरी 1-3 टन उत्पादन मिळविता येते. चारा दिल्यामुळे माशांच्या पैदाशीचे प्रमाण लक्षणीयरित्या वाढते आणि चारा व खते यांच्‍या संयोजनाच्‍या योग्य वापराद्वारे दरवर्षी दरहेक्टरी 4-8 टन उत्पादन मिळते.

संशोधन संस्थेत तयार केलेल्‍या पद्धतींचा वापर देशाच्या विविध भागांतील 0.04-10.0 हेक्टर क्षेत्रफळाच्या आणि 1-4 मी. खोल तलावांत करण्यात आला, त्यामध्ये उत्पादनाच्‍या दरांत विविधता आढळली. लहान आणि उथळ स्थिर पाण्याच्या तलावात अशा अनेक समस्या आढळून आल्या ज्यामुळे माशांच्या वाढीवर परिणाम झाला तर आकाराने मोठे आणि खोल तलावाचे अनुपालन करणे कठीण ठरते. 0.4-1.0 हेक्टर आकाराचे आणि 2-3 मी. खोल पाण्याचे तलाव योग्य व्यवस्थापनासाठी सर्वोत्कृष्ट मानले जातात. माशांच्या बहुसंस्करणाच्या व्यवस्थापन पद्धतींमध्ये पर्यावरणीय आणि जीवशास्त्रीय पद्धतींचा समावेश होतो ज्यांचे विभाजन सर्वसाधारणतः साठवणीपूर्वीच्‍या, साठवणीच्या आणि साठवणीनंतरच्या अशा तीन प्रकारच्या क्रियांमध्ये करण्‍यात येते.

साठवणीपूर्वीची तलावाची तयारी

तलावाच्‍या तयारीमध्‍ये तलावास पाण्यातील तण आणि भक्षक यांच्यापासून मुक्त करणे आणि जगणार्‍या माशांची संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढवण्यासाठी आणि त्यांच्या योग्य संवर्धनासाठी पुरेसा नैसर्गिक चारा उपलब्ध करणे ह्याचा समावेश होतो. पाण्यातील तणांचे नियंत्रण, अनावश्यक वनस्पतींचे उच्चाटन करणे आणि माती व पाण्याची गुणवत्ता वाढविणे ह्या व्यवस्थापनाच्या या टप्प्यातील काही महत्त्वाच्या बाबी आहेत. भक्षक मासे आणि तण यांचे नियंत्रण कसे करावे याची चर्चा नर्सरी व्यवस्थापनामध्ये तपशीलवार करण्यात आलेली आहे.

तलावांची साठवणी

माशांच्या योग्य आकाराच्या बियाण्‍यांना त्यांनी नवीन वातावरणाशी जुळवून घेतल्यानंतर तलावामध्ये साठविण्‍यात येते. त्यापूर्वी तलावामध्ये खत घालून तो तयार करण्‍यात येतो. उच्च उत्पादन मिळविण्यासाठी माशांचा आकार आणि घनता दोन्ही योग्य असणे गरजेचे आहे. 100 मि.मी.पेक्षा मोठ्या आकाराच्या बोट्या संवर्धन संस्करणासाठी तलावात साठवण्यायोग्य असतात. लहान आकाराचे मासे साठविल्यास त्यांच्यामध्ये सुरूवातीच्या काही महिन्यांत मृत्युदराचे प्रमाण जास्त आणि वाढीचा वेग कमी असू शकतो. सघन बहुसंस्करण तलावांमध्ये, माशांचा जगण्याचा दर 90% पेक्षा जास्त आणि उत्तम वाढ मिळविण्यासाठी 50-100 मि.मी. आकाराच्या फिंगरलिंग्‍स् (बोट्या) वापरणे फायदेशीर ठरते. साधारणतः, 5000 बोट्यांची घनता हा बहुसंस्करण पद्धतीमध्ये वार्षिक 3-5 टन/हेक्टर उत्पन्न मिळविण्यासाठी दरहेक्टरी मासे साठवणीचा प्रमाणित दर मानला जातो. 8000-10000 दरहेक्टर घनता असलेल्या फिंगरलिगचा वापर वार्षिक 5-7 टन/ हेक्टर उत्पन्न मिळविण्यासाठी केला जातो. वार्षिक 5-7 टन/हेक्टर उत्पन्न मिळविण्यासाठी 15000-25000 दरहेक्टर घनता असलेल्या फिंगरलिगचा वापर करतात. माशांच्या बहुसंस्करणामध्ये तलावातील विविध भागांमधील खाणे मिळविण्यासाठी होणारी स्वप्रजातीय आणि आंतरप्रजातीय स्पर्धा कमी करण्यासाठी प्रजातींचे एकमेकांशी गुणोत्तर ठरवून देण्‍यात आलेले आहे. तलावात विविध विभागांत असणार्‍या खाद्याचा योग्य वापर व्हावा यासाठी विभिन्न कोपर्‍यांमध्ये वस्ती करून असणार्‍या दोन किंवा अधिक प्रजातींचा वापर करता येईल. कटला, चंदेरी, रोहू, गवती मासा, मृगळ आणि सामान्य मासा या सहा माशांचा गट यासाठी आदर्श मानतात. भारतात माशांची निवड मुख्यत्वे बियाणांची उपलब्धता आणि बाजारपेठेतील मागणी यावर ठरते. यापैकी कटला आणि चंदेरी हे पाण्याच्या वरच्या भागात राहतात, रोहू मधल्या भागात, गवती मासा मोठ्या वनस्पती असलेल्या भागांत तर मृगळ आणि सामान्य मासे पाण्याच्या तळाशी राहतात. पाण्याच्या वरच्या भागात राहणारे मासे 30-40% (कटला आणि चंदेरी), मधल्या भागातील 30-35% (रोहू आणि गवती मासा) आणि 30-40% तळाशी राहणारे मासे (सामान्य आणि मृगळ) हे प्रमाण सर्वसामान्यपणे तलावाच्या उत्पादनक्षमतेच्या आधारे स्वीकारले जाते.

तलावाचे साठवणीनंतरचे व्यवस्थापन

fish 2.jpg
साठवणीच्यातलावाचेदृश्य

खते: मातीच्या थरामध्ये असणार्‍या पोषणद्रव्यांच्या आधारे तलावांचे वर्गीकरण तीन गटांत करण्‍यात येते. मत्स्य उत्पादनासाठी खतांचे प्रमाण खालीलप्रमाणे आहे. जैविक खतांच्या एकूण प्रमाणाच्या 20-25% खत साठवणीच्या 15 दिवस आधी पायाभूत मात्रा म्हणून दिले जाते तर उर्वरीत खत दोन-दोन महिन्यांच्या अंतराने समान हप्त्यांत देतात. सर्वसामान्यपणे वापरल्या जाणार्‍या इतर जैविक खतांमध्ये पोल्ट्रीची विष्ठा, डुकरांची विष्ठा, बदकांची विष्ठा, घरगुती सांडपाणी इत्यादींचा समावेश उपलब्‍धतेवर अवलंबून होतो. पाण्यातील नायट्रोजनचे प्रमाण वाढवण्यास मदत करणारी अझोला ही वनस्पतीदेखील जैविक खत म्हणून 40 टन/हेक्टर/वर्ष या दराने वापरतात. यामुळे सघन मत्स्यशेतीसाठी आवश्यक असणारी सर्व पोषणद्रव्ये मिळतात (100 किलो नायट्रोजन, 25 किलो फॉस्फरस, 90 किलो पोटॅशियम आणि 1500 किलो जैविक घटक). तलावामध्ये वापरलेल्या पदार्थांचे विघटन होऊन मागे जो काही पदार्थ उरतो त्याचा वापर मासे आणि कोळंबीसाठी पौष्टिक खाद्य म्हणुन केला जाऊ शकतो. जैवप्रक्रिया केलेले जैविक खत, बायोगॅसमधील उरलेला अवक्षेप हे देखील मत्स्यशेतीसाठी उत्तम खत (30-45 टन/हे./वर्ष) मानले जाते. हे पदार्थ कमी ऑक्सीजन शोषतात आणि लवकर पोषण पुरवतात.

पोषकतत्त्व निम्उत्पादक मध्यम उत्पादक उच्च उत्पादक
जैविक कार्बन (%) 0.5-1.5 1.5 >2.5
उपलब्ध नायट्रोजन (मि.ग्रा./100 ग्रा. माती) 25-50 50-75 >75
उपलब्ध फॉस्फरस (मि.ग्रा./100 ग्रा. माती) <3 3-6 >6
       
खत देण्यासाठी प्रस्तावित वेळापत्रक
शेण (दरवर्षी दरहेक्टरी टन) 20 15 10
नायट्रोजन (दरवर्षी दरहेक्टरी कि.ग्रा.) 150 N (322 यूरिया) 100 N (218 यूरिया) 50 N (104 यूरिया)
फॉस्फरस (दरवर्षी दरहेक्टरी कि.ग्रा.) 75 P (470 SSP) 50 P (310 SSP) 25 P (235 SSP)

पुरवणी खाद्य

मत्स्य बहुसंस्करणामध्ये पुरवणी खाद्य हे शक्यतो शेंगदाणा/मोहरीच्या तेलाची मळी आणि तांदळाची पेंड यांच्या मिश्रणापुरतेच मर्यादित आहे. मात्र हळूहळू सघन मत्स्यशेतीकडे लोकांचा कल वाढत असल्याने वनस्पती आणि प्राण्यांच्या प्रथिनांमधील घटकदेखील यात समाविष्ट करण्‍यात येत आहेत. या सर्व घटकांना खाद्यामध्ये एकत्र ठेवण्यासाठी पेलेटायझेशन केले जाते ज्यामुळे ते पाण्यात स्थिर राहते आणि वाया जाण्याचे प्रमाण घटते. गवती माशांना मुख्यत्वे तलावाच्या निवडक कोपर्‍यांत भांड्यांत ठेवलेल्या पाणवनस्पतींचेच खाद्य दिले जाते (हायड्रिलानजाससेराटोफायलम). थोड्या-थोड्या अंतरावर लावलेल्या वनस्पती, जमिनीवरील गवत आणि इतर चारा, केळ्याची पाने आणि टाकून दिलेल्या भाज्यादेखील यासाठी वापरतात.

चार्‍याची विभागणी करताना चार्‍याचे मिश्रण भिजविलेल्‍या कणकेच्‍या स्वरूपात ट्रेमध्ये किंवा गनी बॅग्जमध्ये घालून त्या तलावामध्ये वेगवेगळ्या ठिकाणी लोंबत ठेवाव्यात. दिवसातून दोनदा चारा घालणे उत्तम. चार्‍याचे प्रमाणदेखील महत्त्वाचे आहे कारण खाद्य कमी मिळाल्यास माशांची वाढ खालावते तर जास्त प्रमाणात चारा घातल्यास तो वाया जातो. पहिल्या महिन्यात सर्व माशांच्या सुरूवातीच्या जैविक वजनाच्या 5% चारा द्यावा आणि नंतर पुढील महिन्यांत दर महिन्याच्या माशांच्या जैविक वजनाच्या 3-1% एवढे कमी-कमी करावे.

वायूवीजन आणि पाणी बदलणे

तलावातील पाण्यात विरघळलेल्या ऑक्सीजनचे प्रमाण वाढवण्यासाठी यांत्रिक वायूवीजन वापरले जाऊ शकते. ऑक्सीजनचे प्रमाण वाढविणे हे मोठ्या प्रमाणात मासे असणार्‍या सघन मत्स्यशेतीसाठी खूप महत्वाचे असते. पॅडलची चाके असणारे वायूवीजक, ऍस्पिरेटर वायूवीजक आणि तलावात विरघळू शकणारे वायूवीजक यामध्ये सामान्यतः वापरले जातात. सघन पाण्याच्या शेतीमध्ये ऑक्सीजनची मागणी पूर्ण करण्यासाठी पाण्यात दरहेक्टरी 4-6 वायूवीजक वापरण्‍याची गरज असते.

fish 3.jpg

तलावाचे वायुवीजन

पाणी बदलणे ही सघन मत्स्यशेतीमधील आणखी एक महत्त्वाची क्रिया आहे. पाचकक्रियेमध्ये तयार झालेले पदार्थ आणि न वापरलेला चारा तलावात साठल्यामुळे तलावातील पाण्याचा दर्जा खूपच खालावतो. त्यामुळे माशांच्या प्रजातींची वाढ खालावते आणि त्यांच्यात एखाद्या आजाराची साथ पसरण्याचा धोकाही वाढतो. म्हणूनच ठराविक आकारमानाचे पाणी नियमित अंतराने बदलणे आवश्यक आहे, विशेषत: सघन शेतीमध्ये नंतरच्या टप्प्यात.

आरोग्यव्यवस्थापन: : साठवणीपूर्वी माशांच्या बियाण्‍यांना 3-5% पोटॅशिअम परमॅंग्नेटमध्ये 15 सेकंद आंघोळ घातली पाहिजे. जास्त घनतेने मासे साठवलेले असल्यास त्यांच्यात आजार पसरण्याचे प्रमाणही जास्त असते. व्यवस्थित व्यवस्थापन असणार्‍या तलावांत अशा मृत्यूंचे प्रमाण क्वचितच आढळते तरीही परजीवींची लागण झाल्यास माशांच्या वाढीवर त्याचा फार प्रतिकूल परिणाम होतो.

उत्पादन गोळा करणे (सुगी)

माशांची सुगी साधारणतः 10 महिने ते एक वर्षाच्या संस्करण कालावधीनंतर करण्‍यात येते. मात्र बाजारात विकण्यायोग्य आकार झालेल्या माशांची वेळोवेळी सुगी करून तलावावर असणारा ताण कमी करता येतो आणि इतर माशांच्या वाढीसाठीही जागा उपलब्ध करून देता येते.


गोळाकेलेलेमासे

माशांच्या बहुसंस्करणाचे अर्थशास्त्र

अनु.क्र. विषयवस्तु किंमत
(रूपयांमध्ये)
I. खर्च
A. अस्थिरकिंमत
1. तलाव लीज खर्च 10,000
2. ब्लीचिंग पावडर (10 ppm क्लोरिन)/इतर विषाक्‍त पदार्थ 2,500
3. बोट्या (8000) 4,000
4. खते आणि उर्वरके 6,000
5. पुरवणी खाद्य (भाताची पेंड आणि शेंगदाण्याची मळी यांचे मिश्रण 7000 रु. टन दराने 6 टन) 42,000
6. कामगारखर्च (150 माणसे दररोज माणशी रु. 50 या दराने) 7,500
7. इतर खर्च 2000
एकूणखर्च 74,000
B. एकूणकिंमत
1. अस्थिर किंमत 74,000
2. वार्षिक 15% दराने सहा महिन्यांसाठी आवृत्ती खर्चावरील व्याज 5,550
संपूर्णबेरीज 79,550
» 80,000
II. निव्वळउत्पन्न
  4 टन मासे विकून (रु.30/किलो या दराने) 1,20,000
   
III. एकूणउत्पन्न (निव्वळपरतावाएकूणकिंमत) 40,450

स्त्रोत: सेंट्रल इन्स्टिट्युट ऑफ फ्रेशवॉटर ऍक्वाकल्चर, भुवनेश्वर, ओरिसा

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर कृषि स्वावलंबन योजना
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर कृषि स्वावलंबन योजना

अनुसूचित जाती, नवबौद्ध शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवून त्यांचे जीवनमान उंचाविण्यासाठी राबविण्यात असलेली अनुसूचित जाती उपयोजना (विशेष घटक योजना) व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर कृषि स्वावलंबन योजना या दोन योजना स्वतंत्रपणे न राबविता एकच राबविण्याचा निर्णय घेतला आहे. त्यानुसार जमिनीतील ओलावा टिकवून ठेवण्याच्या दृष्टिकोनातून सध्याची प्रचलीत विशेष घटक योजना ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर कृषी स्वावलंबन योजना’ या नावाने राबविण्यास शासनाने 27 एप्रिल 2016 च्या शिफारशीनुसार मान्यता दिली आहे.

या योजनेमध्ये सन 2017-18 या वर्षात घटकनिहाय अनुदान मर्यादा याप्रमाणे-

• नवीन विहीरीसाठी उच्चतम अनुदान मर्यादा- अडीच लक्ष रुपये.

• जुनी विहीर दुरुस्तीसाठी- 50 हजार रुपये,

• इनवेल बोअरींगसाठी- 20 हजार रुपये,

• पंप संच- 25 हजार रुपये,

• वीज जोडणी आकार- 10 हजार रुपये,

• शेततळ्याचे प्लास्टिक अस्तरीकरण- एक लक्ष रुपये

सूक्ष्म सिंचन- मंत्रीमंडळ उपसमितीने निश्चित केलेल्या सुत्रानुसार.

या योजनेंतर्गत वरील बाबी असून लाभ पॅकेज स्वरुपात द्यावयाचा आहे.

लाभार्थी पात्रतेच्या अटी

लाभार्थी हा अनुसूचित जाती, नवबौद्ध शेतकरी असला पाहिजे. शेतकऱ्याकडे सक्षम प्राधिकाऱ्याने दिलेले जात प्रमाणपत्र असले पाहिजे. शेतकऱ्याकडे त्याच्या स्वत:च्या नावे किमान 0.40 हेक्टर व कमाल 6.00 हेक्टर शेतजमीन असली पाहिजे. लाभार्थ्यांचे बँक खाते असणे व ते बँक खाते आधारकार्डशी संलग्न असणे आवश्यक आहे. दारिद्र्यरेषेखालील लाभार्थ्यास प्रथम प्राधान्य. दारिद्र्यरेषेखालील नसलेले अनुसूचित जाती, नवबौद्ध शेतकऱ्यांचे सर्व मार्गांनी मिळणारे वार्षिक उत्पन्न दीड लाख रुपयांपेक्षा जास्त नसेल तेच लाभार्थी लाभ घेण्यास पात्र राहतील. दारिद्र्यरेषेखालील (बीपीएल)यादीत अंतर्भूत शेतकऱ्यांसाठी वार्षिक उत्पनाच्या मर्यादेची अट राहणार नाही. परंतु ज्यांचे सर्व मार्गांनी मिळणारे उत्पन्न दीड लाख रुपयांच्या मर्यादेत आहे, अशा शेतकऱ्यांनी संबंधित तहसीलदार यांच्याकडून सन 2016-17 चा उत्पन्नाचा अद्ययावत दाखला घेणे व अर्जासोबत सादर करणे बंधनकारक राहील.

या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांनी ऑनलाईन अर्ज, प्रस्ताव गट विकास अधिकारी, पंचायत समिती यांच्याकडे सादर करुन अर्जाची मूळ प्रत आवश्यक त्या कागदपत्रासह कृषी अधिकारी (वि.घ.यो.) यांच्याकडे स्व:हस्ते जमा करावी. योजनेच्या अधिक माहितीसाठी कृषी अधिकारी (वि.घ.यो.) पंचायत समिती यांच्याकडे संपर्क साधावा.

संकलन-जिल्हा माहिती कार्यालय, रायगड.

मनरेगा अंतर्गत योजना
मनरेगा अंतर्गत योजना

अ.क्र. योजनेचे नांव प्रकल्प स्वरुप         बाबनिहाय प्रकल्प किंमत (रुपये) अनुदानाचे     ( टक्के ) योजना  अंमलबजावणी  अधिकारी लाभधारक   निवडीचे अधिकार
१. कुक्कुट पालन शेड ३.७५ बाय २ मीटर, (१०० कोंबडयांसाठी) रु. ४०,०००/- रु. ४०,०००/- च्या मर्यादेत गटविकास अधिकारी ग्रामपंचायत व पंचायत समिती
२. शेळी पालन शेड ३.७५ बाय २ मीटर, (१० शेळयांसाठी) रु. ४०,०००/- रु. ३५,०००/- च्या मर्यादेत गटविकास अधिकारी ग्रामपंचायत व पंचायत समिती
३. गाय/म्हैस यांच्याकरिता गोठयात पक्के तळ,गव्हाण,मुत्रसंचय टाके २६.९५ चौ.मीटर (०६ दुधाळ जनावरांसाठी) रु. ३५,०००/-

रु. ३५,०००/- च्या मर्यादेत गटविकास अधिकारी ग्रामपंचायत व पंचायत समिती
४. पशुधन/गुरांसाठी पुरक खाद्य (अझोला) २ बाय २ बाय ०.२ मीटर रु. २,०००/- रु. २,०००/- च्या मर्यादेत गटविकास अधिकारी ग्रामपंचायत व पंचायत समिती

बायोगॅस तंत्रज्ञानाची माहिती
बायोगॅस तंत्रज्ञानाची माहिती

बांधकामाच्या रचनेवरून तरंगती गॅसटाकी संयंत्र आणि स्थिर घुमट संयंत्र, असे बायोगॅसचे प्रकार आहेत. तरंगत्या टाकीचा बायोगॅस चांगला चालतो; पण त्यासाठी बराच खर्च येतो.

संयंत्रावर तरंगणारी लोखंडी टाकी गंजल्यास किंवा काही कारणांनी निकामी झाल्यास ती दुरुस्त करण्यासाठी किंवा बदलण्यासाठी बराच खर्च येतो. सध्या महाराष्ट्रात स्थिर घुमट संयंत्र प्रकारातील दीनबंधू बायोगॅस बांधले जातात.

बायोगॅस बांधणीसाठी लागणारे साहित्य हे उत्तम दर्जाचे असावे. शिवाय बांधणारा गवंडी कुशल कारागीर असावा. बायोगॅस संयंत्र शौचालयास जोडल्यास स्वच्छता राखण्यास मदत होते.

बायोगॅस संयंत्राचे बांधकाम

1) बायोगॅस बांधण्यासाठी घराजवळची उंच, मोकळी, कोरडी व बराच वेळ सूर्यप्रकाश मिळणारी जागा निवडावी.

2) जागा शक्‍यतो गोठ्याजवळ किंवा घराजवळ असावी.
3) जमिनीखालील पाण्याची पातळी दोन मीटरपेक्षा खाली असावी.
4) निवडलेल्या जागेजवळ पाण्याची विहीर व हातपंप तसेच झाडे नसावीत.
5) बायोगॅसच्या आकारानुसार (घ.मी.) प्रत्येक दिवशी लागणारे शेण (किलो) वापरावे. शेण व पाणी सम प्रमाणात घेऊन मिसळावे. त्यातून कचरा काढून संयंत्रामध्ये सोडावे. थंडीच्या दिवसांत शक्‍यतो कोमट पाण्याचा वापर करावा.
6) संयंत्राच्या प्रवेश कक्षावर व निकास कक्षावर उघडझाप करणारी झाकणे बसवावीत, जेणेकरून त्यातून माणूस, प्राणी इत्यादींचा आत प्रवेश होणार नाही याची काळजी घ्यावी.
7) संयंत्राच्या निकास कक्षातून पाचक यंत्रामधील द्रावण हलवावे, जेणेकरून शेणावर जमा होणारी साय ढवळली जाईल.
8) घुमटाला नेहमी मातीने झाकून ठेवावे.
9) बायोगॅसला संडास जोडला असल्यास संडास स्वच्छ करताना रासायनिक पदार्थांचा वापर करू नये. शक्‍यतो राखेचा वापर करावा.
10) पाइपलाइनमध्ये पाणी साचू नये म्हणून पाणी काढण्याच्या नळीतून नियमित पाणी काढावे.

संपर्क – प्रा. प्रकाश बंडगर – 9764410633
पद्‌मश्री डॉ. डी. वाय. पाटील कृषी अभियांत्रिकी व तंत्रज्ञान महाविद्यालय, तळसंदे, जि. कोल्हापूर

डेअरी व पोलट्री व्हेचर कँपिटल योजना
डेअरी व पोलट्री व्हेचर कँपिटल योजना

  1. पात्र शेतकरी वैयक्तिकरित्या किंवा संयुक्तपणे ह्ग योजनेचा फायदा घेऊ शकतात.
  2. पात्र व्यवसाय व प्रकल्प किंमत-

  • अ) लहान डेअरी – ( १० म्हशी किंवा संकरीत गायी) दुधाचा महापूर योजना ज्या तालुक्यात राबविली आहे त्या तालुक्यांना ही योजना लागु नाही. प्रकल्प किंमत – रु. ३ लाख.
  • ब) मिल्कींग मशिन व बळ्क मिल्क कुलींग युनिट (२००० लि. क्षमतेपर्यंत) प्रकल्प किंमत – रु १५ लाख.
  • क) स्थानिक दुग्धजन्य पदार्थ तयार करणयासाठी मशिनरी विकत घेणे. प्रकल्प किंमत – रु १० लाख.
  • ड) दुग्ध पदार्थ वाहतुक व्यवस्था (कोल्ड चेन सहीत प्रकल्प किंमत – रु २० लाख.
  • इ) खाजगी व्हेटरनरी क्लिनिक काढण्यासाठी रु. २ लाख. फिरते क्लिनिक व स्थानिकासाठी रु. १.५० लाख
  • उ) पोल्ट्री ब्रीडींग फार्म – प्रकल्प किंमत – रु ३० लाख.

३. मार्जिन १० %
४  प्रकल्प किंमतीच्या ५० % बीनव्याजी वहेंचर कँपिटल
५  बँक कर्ज – प्रकल्प किंमतीच्या ४० %
६  परतफेड कालावधी ७ वर्षे
७  योजनेची अंमलबजावणी नाबार्ड बँकांमार्फत करते.
८  नियमित कर्जफेड करणान्यांस बँकेने दिलेल्या कर्जवर ५० %  व्याजासाठी अनुदान मिळते.

कृषी पदवीधारकांसाठी अँग्रो क्लिनिक व बिझनेस सेंटर योजना
कृषी पदवीधारकांसाठी अँग्रो क्लिनिक व बिझनेस सेंटर योजना

  1. कृषी किंवा कृषी संलग्न विषयातील पदवी धारक उघोजक वैयक्तिक कींवा संयुक्तपणे ह्ग योजनेचा फायदा घेण्यासाठी पात्र.
  2. ह्या योजनेअंतर्गत कृषी पदवी धारकाने तंत्रक्षान प्रसाराने पिकांचे रोग व किड नियंत्रण आदी बाबत शेतकन्यांना मार्गदर्शन करणे अपेक्षित आहे.
  3. या योजने अंतर्गत वैयक्तिक कर्जासाठी १० लाखाची / मर्यादा संयुक्तपणे घेतलेल्या प्रकल्पास रु. ५० लाखाची / मर्यादा.
  4. रु. ५ लाख पर्यँतच्या कर्जस मार्जनची आवश्यकता नाही. यापुढील कर्जाल अ. जा/ महिला लाभार्थीसाठी नाबार्डच्या मार्जीन मनी असिस्टोन्स योजनेखाली ५० % मार्जीन मनी उपलब्ध आहे.
  5. लाभार्य़ीस कर्जाशी निगडीत  २५ %  अनुदान उपलब्ध आहे. अजा / अजा महिला लाभार्थ्यास ३३ %  अनुदान उपलब्ध आहे. सदर रक्कम ३ वर्षे पुर्ण झाल्यावर मिळते.
  6. पहिली दोन वर्षे कर्जावरील पूर्ण व्याज रकमेचे अनुदान मिळते.
  7. वरील दोन्हीही प्रकारचे अनुदान बँक कर्जचे नियमितपणे परतफेड करणन्यासच मिळते. परतेफेडीचा कालावधी प्रकळ्पानुसार ५ ते १० वर्षे.
  8. उपरोक्त योजने अंतर्गत निवड झाल्यावर मान्याप्राप्त प्रशिक्षण संस्थेत विना शुल्क प्रशिक्षाणाची सोय.

किसान क्रेडीट कार्ड योजना
किसान क्रेडीट कार्ड योजना

किसान क्रेडीट कार्ड योजना

  1. शेतीसाठी खेळते भांडवल पुरवणारी बँकेची योजना
  2. सर्व प्रकारच्या पीक लागवडी / जोपासनेची तरतूद उदा. भाजीपाला, फुले, नगदी पिके, भुसार पिके, गळीत पिके, तृणधान्ये, फळबागा इत्यादी.
  3. नगदी स्वरुपात कर्ज वाटप. रु. ५०,०००/- हजारापर्यंत गपाण खर्च नाही.
  4. १० ते २० %  आकस्तिक खर्चाची तरतूद.
  5. शेतकन्याला पतपुस्तिका व चेक बुक दिले जाते.
  6. कँश क्रेडिट मर्यादा ठरवून शेतकन्याला दिलेल्या मर्यादित खात्यांत व्यवहार करता येतो.
  7. वैयक्तिक अपघात विमा योजनेसाठी पात्र. पिकविमा उपलब्ध.
  8. कागदपत्रांचे अवडंबर नाही. जमिनीवर नाममात्र रकमेचा बोजा चढविला जातो.
  9. दरवर्षी खात्याचा आढावा घेण्याची सुविधा उपलब्ध. गरजेप्रमाणे पत मर्यादा वाढविली जाते.
  10. सरल व्याज.

किसान समाधान क्रेडीट कार्ड योजना

  1. शेती कर्जाची कमीत कमी २ वर्षे नियमितपणे परतफेड करणारे सर्व पात्र सधन शेतकरी.
  2. कर्ज मर्यादा सध्याच्या एकूण वार्षिक उत्पत्राच्या ५ पट किंवा तारणसाठी घावयाच्या जमिनीच्या किंमतीच्या ५० %  दोन्हीपैकी कमी असणारी रक्कम.
  3. एकूण कर्ज रकमेच्या १० % जास्तीत जास्त रु ५०, ०००/- आकस्तिक खर्चाची वाढीव तरतूद
  4. कर्ज रकमेत शेतीसाठी कमी मुदतीचे खेळते भांडवल व मध्यम / दिर्घ मुदतीच्या विकास कर्ज रकमांचा समावेश.
  5. पात्र शेतकच्यांना समाधान कार्ड, पतपुस्तीका व चेकबुक पुरविले जाते.
  6. खालील विमा योजनांचे संरक्षण
  7. तारणपोटी जमीनीवर बँकेच्या कर्जाचा इकराराने बोजा चढविला जातो,

भारतातील किसान कार्ड देणाऱ्या अग्रणी बँका

  • अलाहाबाद बँक
  • आंध्रा बँक
  • बँक ऑफ बरोडा
  • बँक ऑफ इंडिया
  • महाराष्ट्र बँक
  • कॅनरा बँक
  • सेन्ट्रल बँक ऑफ इंडिया
  • कॉर्पोरेशन बँक
  • देना बँक
  • इंडिअन बँक
  • इंडिअन ओवरसीज बँक
  • ओरिएटल बँक ऑफ कॉमर्स
  • पंजाब आणि सिंध बँक
  • पंजाब नॅशनल बँक
  • सिंडी केट बँक
  • युनियन बँक ऑफ इंडिया
  • विजया बँक
  • स्टेट बँक ऑफ इंडिया

वैयक्तिक अपघात विमा योजना
वैयक्तिक अपघात विमा योजना

योजनेची ठळक वैशिष्‍ट्ये

  • सुरक्षेची व्याप्ती सर्व किसान क्रेडिट कार्डधारकांना ही योजना ह्या देशांत मृत्‍यु किंवा कायम अपंगत्‍वाच्‍या प्रसंगी सुरक्षा देते.
  • सुरक्षाप्राप्‍त व्‍यक्‍ती – 70 वर्षे वयापर्यंतचे सर्व किसान क्रेडिट कार्डधारक
  • जोखमीची व्याप्ती  ह्या योजनेचे फायदे खाली दिले आहेत;
  • बाह्य परिस्थिति, हिंसा किंवा दृश्‍य साधनांमुळे मृत्‍यु आल्‍यास: रू.50,000/-
  • कायमचे संपूर्ण अपंगत्‍व – रू.50,000/-
  • दोन हात व दोन डोळे किंवा एक हात व एक डोळा गमावल्‍यास: रू;50,000/-
  • एक हात किंवा एक डोळा गमावल्‍यास: रू.25,000/-
  • मास्‍टर पॉलिसीचा अवधि – 3 वर्षांसाठी वैध.
  • विम्‍याचा अवधि – बँकेकडून वार्षिक प्रीमियम प्राप्‍त झाल्‍याच्‍या तारखेपासून एक वर्षांपर्यंत विम्‍याची सुरक्षा वैध असेल. तीन वर्षांच्‍या कवरसाठी, प्रीमियम मिळाल्‍याच्‍या तारखेपासून तीन वर्षांपर्यंतचा काळ विम्‍याचा कालावधि असेल.
  • प्रीमियम – प्रत्‍येक केसीसी धारकाकडून घेतलेल्या वार्षिक प्रीमियममधून रू.15/-, बँक प्रत्‍येक केसीसी धारकासाठी रू.10/- भरते आणि केसीसी धारकाकडून रू.5/- वसूल करावे लागतात.
  • संचालनाची पध्‍दत – व्‍यवसायाच्‍या सेवा ह्या चार विमा कंपन्‍यांद्वारे क्षेत्रीय पातळीवर चालवण्यात येतील- युनायटेड इंडिया इंशुरन्‍स कं. लि. ही आंध्रप्रदेश, कर्नाटक, केरळ, अंदमान व निकोबार, पाँडेचेरी, तामिळनाडु आणि लक्षद्वीपला कवर करते.
  • कार्यान्‍वयन करणार्‍या शाखांना ज्‍या शेतकर्‍यांना केसीसी कार्डे देण्‍यात आली असतील त्‍यांचा विमा प्रीमियम त्‍यांच्‍या यादी बरोबर मासिक स्‍वरूपात भरावा लागतो.
  • दाव्‍याची पध्‍दत – मृत्‍यु, कायमचे अपंगत्‍व आणि बुडण्‍यामुळे मृत्‍यच्‍या प्रसंगी: दाव्‍याचे व्यवस्थापन विमा कंपनीच्‍या कार्यालयाद्वारे करण्‍यात येईल. वेगळ्या पध्‍दतीचा अवलंब करण्‍यात येईल.

परदेशात शेतीमाल निर्यातीसाठी आवश्‍यक प्रमाणपत्रे
परदेशात शेतीमाल निर्यातीसाठी आवश्‍यक प्रमाणपत्रे

1) फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र

शेतीमालाची निर्यात एका देशातून दुसऱ्या देशात करताना शेतीमालाद्वारे किडी व रोगांचा प्रसार होऊ नये म्हणून सन 1951 मध्ये “आ ंतरराष्ट्रीय पीक संरक्षण करार’ करण्यात आलेला आहे. या करारानुसार सर्व सदस्य देशांना शेतीमालाची आयात आणि निर्यात करताना फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र देणे बं धनकारक करण्यात आलेले आहे. सदरचे प्रमाणपत्र असल्याशिवाय शेतीमालाची आयात किंवा निर्यात करता येत नाही. जागतिक व्यापार संघटनेद्वारे कृषिविषयक वि विध करार करण्यात आलेले आहेत, यामध्ये सॅनिटरी आणि फायटोसॅनिटरी करार महत्त्वाचा आहे. 

2) सेंद्रिय प्रमाणीकरण

पीक उत्पादनाच्यादृष्टीने असंतुलित रासायनिक खतांचा वापर आणि रासायनिक कीडनाशकांच्या अतिवापरामुळे पिकांमध्ये रसायनांचा उर्वरित अंश सापडत आहे. रसायनांचा उर्वरित अंश आणि हेवी मेटलचा मानवाच्या आरोग्यावर होणारा अनिष्ट परिणाम लक्षात घेऊन सेंद्रिय प्रमाणीकरणास महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. सेंद्रिय प्रमाणीकरणाचे काम हे “अपेडा’च्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार व त्यांच्यामार्फत अधिसूचित एजन्सीद्वारे करण्यात येते.

3) युरेपगॅप (ग्लोबल गॅप) प्रमाणीकरण

युरोपियन संघांमधील व्यापाऱ्यांनी एकत्र येऊन तेथील ग्राहकांना शेतीमालाच्या गुणवत्ता व सुरक्षिततेबाबत हमी देण्याबाबत “युरेपगॅप’ प्रमाणीकरणाची पद्धत विकसित केलेली आहे. आता त्यांनी युरेपगॅपचे रूपा ंतर ग्लोबल गॅप प्रमाणीकरणामध्ये केले आहे. यामध्ये फळे व भाजीपाल्याचे प्र माणीकरण केले जाते. विशेषतः युरोपियन देशांतील शेतीमाल आयातदारांकडून ग्‌ लोबलगॅप प्रमाणीकरणाची मागणी केली जाते.

4) फुलांसाठी एमपीएस प्रमाणीकरण

नियंत्रित शेतीद्वारे फुलांचे उत्पादन करताना पर्यावरणावर होणारा परिणाम कमी करणे, फुलशेती उद्योगामध्ये सुधारणा करणे, पर्यावरण, सामाजिक सुरक्षितता, गुणवत्ता, विपणन इ.करिता फुलांचे उत्पादन व विक्रीकरिता “एमपीएस फ्लोरी मार्क’ला निर्यातीमध्ये महत्त्व आहे.

5) ऍगमार्क प्रमाणीकरण

भाजीपाला पिकांची प्रतवारी आणि विपणन नियम 2004 नुसार डायरेक्‍टोरेट मार्केटिंग ऍण्ड इन्स्पेक्‍शन, कृषी मंत्रालय, भारत सरकारद्वारे ऍगमार्क प्रमाणीकरण केले जाते. सध्या युरोपियन देशांना द्राक्ष निर्यातीकरिता ऍगमार्क प्रमाणीकरण बंधनकारक आहे.

6) कीडनाशक उर्वरित अंश तपासणी

पिकांवरील किडी आणि रोग, तसेच तण निय ंत्रणाकरिता वापरण्यात येणाऱ्या कीडनाशकांच्या अति वापरामुळे, शेतीमालामधील उर्वरित अंशामुळे मानवाच्या आरोग्यावर अनिष्ट परिणाम होत असल्याचे आढळून येत आहे. शेतीमालाची निर्यात युरोपियन देशांना करण्यापूर्वी उर्वरित अंश तपासणी करून घेणे आवश्‍यक झालेले आहे. युरोपियन देशांना द्राक्ष निर्यातीकरिता कीडनाशक उर्वरित अंशाची हमी देण्यासाठी “रेसिड्यू मॉनिटरिंग प्लॅन’ची “अपेडा’च्या मार्गदर्शनाखाली ऑनलाइनद्वारे अंमलबजावणी करण्यात येत आहे. यासाठी राज्य शासनाच्या पुणे येथील प्रयोगशाळेत उर्वरित अंश तपासणीच्या सुविधा निर्माण केल्या आहेत.

7) पॅक हाऊस ऍक्रिडेशन

ज्या ठिकाणी शेतीमालाचे ग्रेडिंग, पॅकिंग, प्री-कुलिंग केले जाते, ती जागा स्वच्छ आणि सुरक्षित असणे आवश्‍यक आहे, त्याकरिता “अपेडा’द्वारे पॅकिंग हाऊस ऍक्रिडेशन करून घेणे आवश्‍यक आहे. सध्या युरोपीय देशांना द्राक्ष निर्यात करताना “अपेडा ऍक्रिडेशन पॅक हाऊस’मधून पॅकिंग, ग्रेडिंग केल्यास द्राक्षास निर्यातीसाठी परवानगी दिली जाते.

8) हॅसेप प्रमाणीकरण

अन्नप्रक्रिया करताना अनेक वेळा निष्काळजीपणामुळे दर वर्षी अन्नाद्वारे विषबाधेची प्रकरणे आढळून येत आहेत, ग्राहकाच्या आरोग्याच्या सुर क्षिततेच्या दृष्टिकोनातून स्वच्छ व सुरक्षित कृषिप्रक्रिया माल उत्पादन व विक्रीकरिता हॅसेप प्रमाणीकरण आवश्‍यक आहे.
संपर्क : गोविंद हांडे, कीड – रोगमुक्त प्रमाणीकरण अधिकारी, कृषी प्रक्रिया व व्यापारक्षम शेती विभाग, कृषी विभाग, पुणे

ज्वारीवर आधारित प्रक्रिया पदार्थ
ज्वारीवर आधारित प्रक्रिया पदार्थ

ज्वारीचा उपयोग प्रामुख्याने भाकरीसाठी होतो. दक्षिण भारतामध्ये ज्वारीती संकटी, अन्नाम/ घुगऱ्या आणि पातळ पोरजी करण्यासाठी होतो. याशिवाय पारंपरिक पद्धतीने लाह्या, पापड्या, भातवाड्या व हुरड्यासाठी सुद्धा ज्वारीचा उपयोग केला जातो.

ज्वारीच्या लाह्या

मक्‍याप्रमाणेच ज्वारीपासून उत्तम प्रकारच्या लाह्या तयार होऊ शकतात. त्यासाठी राजहंस, कोंडवा, झिलारी या स्थानिक वाणांचा वापर केला जातो. राहुरी कृषी विद्यापीठाने यासाठी फुले पंचमी हे वाण प्रसारित केले आहे. परभणी मोती या वाणापासूनसुद्धा मोठ्या आकाराच्या आणि चविष्ट लाह्या तयार करता येतात.

पापडासाठी ज्वारी

पांढरी चिकनी आणि तांबडी चिकनी या जातीपासून उत्कृष्ट प्रकारचे पापड व कुरडई तयार करता येतात.

हुरडा

पेरणीनंतर ९०-९५ दिवसांनी दुधाळ अवस्थेत हुरडा तयार होतो. खरीप हंगामात वाणी, अकोला अश्‍विनी तर रब्बी हंगामात गुळभेंडी, सुरती या स्थानिक वाणांचा हुरड्यासाठी वापर होतो. वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठातून येथून एस.जी. एस. ८४ तर राहुरी विद्यापीठातून उत्तरा हे वाण हुरड्यासाठी प्रसारित करण्यात आले आहेत. या वाणांच्या गोंडातून दाणे सहज पडतात. सरासरी एका कणसापासून ७०-९० ग्रॅम गोड हुरडा मिळतो. शिवाय ताटेही गोड असल्याने (ब्रिक्‍स १५-१७) जनावरे कडबा चवीने खातात.

ज्वारीचा रवा

ज्वारीच्या दाण्यांना पॉलिश केले असता त्यापासून विविध ग्रेडचा रवा तयार करता येतो. ज्वारीला पॉलिश/ परलिंग केल्याने कोंड्यामधील कडवट घटक पदार्थ निघून जातात. अशा प्रकारे तयार करण्यात आलेल्या रव्याची प्रत आणि चव उत्कृष्ट असते. यापासून उपमा, दोसा, इडली, शेवया, शिरा, लाडू, असे विविध पदार्थ बनवता येतात.

ज्वारीपासून तयार केलेल्या जाड रव्याची साठवण क्षमता प्लास्टिकच्या बॅगमध्ये सर्वसाधारण ४५ दिवस तर बारीक रव्याची ३० दिवसापर्यंत आहे. संकरित वाण एसपीएच १४४९, सी एस व्ही १४ आर आणि परभणी ज्योती या वाणापासून उत्कृष्ट प्रतीचा रवा तयार होतो.

ज्वारीपासून मिश्र आट्याची निर्मिती

राष्ट्रीय ज्वारी संशोधन संचालनालय, हैदराबाद यांच्या मार्फत ५०-६० टक्के ज्वारी, गहू, तांदूळ, मका, रागी, बाजरी व सोयाबीन यांचा समावेश करून मिश्र आट्याची निर्मिती झाली आहे. त्यापासून उत्कृष्ट प्रतीची व चवीची भाकरी/ धपाटे तयार करता येतात. तसेच प्रथिनांची उपलब्धता वाढल्यामुळे पौष्टिकता सुद्धा वाढविली जाते.

माल्टप्रक्रिया

ज्वारीला मोड आणून पीठ केल्यास त्यातील प्रथिनाची प्रत सुधारते. मुक्त अमिनो ऑसिड्‌स वाढतात. साखर वाढते, प्रथिनाची, स्टार्चची पचनक्षमता सुधारते. ज्वारीच्या माल्टयुक्त पिठात सोयाबीन आणि नाचणीचे माल्टयुक्त पीठ मिसळून पॉलिप्रोपीलीनच्या पिशव्यात भरून हवाबंद करून ठेवल्यास सहा महिने टिकते.

अशा पिठाची भाकरी मधुमेही रुग्णासाठी फायद्याची आहे. या पिठापासून थालीपीठ, पराठे, भाकरी, सुप इ. पदार्थ तयार करता येतात. शिवाय अस पीठ रुग्णाला त्वरीत ऊर्जा, प्रथिने खनिज द्रव्य जीवनसत्त्व मिळवून देतात.  या १०० ग्रॅम पिठापासून १५ टक्के प्रथिने, ६.५ टक्के तंतूमय घटक ३.८ टक्के उष्मांक, ४३५ किलो कॅलरीज मिळतात.

ज्वारीची बिस्किटे

ज्वारीच्या माल्ट पिठात नाचणी, सोयाबिनचे माल्ट पीठ, मिल्क पावडर घालून साखर विरहित क्रिमसह, प्रथिनयुक्त, उच्च तंतुमय आणि कमी कॅलरीज असणारी उत्तम प्रतीची बिस्किटे तयार करता येतील.

ज्वारीचे पोहे

ज्वारीच्या दाण्यावरील जाडसर थर (परलिंग) मशिनने काढून टाकून कुकरमध्ये उकडून घेताना त्यात थोडसं सायट्रिक आम्ल आणि मीठ घालतात. उकडल्यानंतर बाहेर काढून ते दाणे पोह्याच्या मशिनने चपटे करावेत. ड्रायरने चांगला कुरकुरीतपणा येईपर्यंत सुकवावेत. असे पातळ पोहे पॅकिंग करून विकावेत.

ज्वारीचा उकडा रवा

उकडा रवा तयार करण्यासाठी ज्वारी ऑटोक्‍लेव्हमध्ये उच्च दाबाखाली शिजवले जाते. नंतर ती सुकवून जाडसर दळली जाते चाळून रवा वेगळा करावा. हा रवा हवाबंद पॅक करून जास्त काळ टिकवता येतो. यापासून उपीट, उतप्पा, डोसा, इडली बनविता येते.

ज्वारीपासून मद्यार्क निर्मिती

काळ्या, खाण्यास अयोग्य अशा ज्वारीपासून आधुनिक तंत्राने मशिनच्या साह्याने ऊर्ध्वपातन पद्धतीने मद्यार्क निर्मिती करता येते. गोड ज्वारीपासूनही मद्यार्क निर्मिती करता येते.

इतर उपयोग

इतर अनेक उपयोगांसाठी ज्वारीचा वापर केला जातो. उदा. स्टार्च निर्मिती, पाव/ब्रेड बनवण्यासाठी, काकवी, गूळ, खांडसरी, साखर, बिअर व अल्कोहोलसुद्धा गोड ज्वारीपासून तयार करता येते. पशुखाद्य म्हणून जनावरे कोंबड्या, डुकरे यांच्यासाठीसुद्धा ज्वारी धान्याचा उपयेग केला जातो.

चाऱ्यासाठी ज्वारी ओल्या व वाळलेल्या कडब्यावर प्रक्रिया करून जनावरांसाठी सुद्धा उत्तम प्रतीचा चारा तयार करता येतो. ओल्या चाऱ्यापासून मुरघास (सायलेज), तर वाळलेल्या चाऱ्यापासून कडबाकुट्टी, कडबा बारीक करून त्याचे चौकोनी ठोकळे तयार करणे.  तसेच ज्वारीच्या कडब्याबरोबर हरभरा, भुईमूग, तूर, उडीद, इ. भुसकटांचा वापर करून चविष्ट आणि अधिक पोषणमूल्य असलेला चारा जनावरांना मिळू शकतो.

क्षेत्र उत्पादन व उत्पादकता

शास्त्रीयदृष्ट्या ज्वारी हे सी-४ या वर्गातील पीक आहे.  प्रकाश संश्‍लेषणाची क्रिया अतिशय कार्यक्षमतेने केली जाते.

ज्वारी हे पीक ग्रॅमिनी या वंशातील असून, त्याचे शास्त्रीय नाव ‘सोरगम बायकोलार’ असे आहे.

ज्वारीच्या कणसाचा आकार, दाटपणा व दाण्याचा आकार यावरून ज्वारीचे पाच प्रकार आढळतात. ते म्हणजे बायकोलार, गुनीया, कोडॅटम, काफिर आणि ड्युरा.

ज्वारीची प्रथम उत्पत्ती इथियोपिया या आफ्रिकन देशात झाली आहे. आफ्रिका खंडातील काही देश उदा. सुदान, कॅमेरून, खांडा इ. देशात ५० टक्के पेक्षा जास्त ज्वारीचे पीक घेतले जाते.

जगामध्ये अमेरिका, नायजेरिया, मेक्‍सिको, भारत, सुदान, अर्जेंटिना,

चीन, इथियोपिया, ऑस्ट्रेलिया, बक्रीना, फॅस्को आणि ब्राझील हे

ज्वारीचे प्रमुख उत्पादक देश आहेत. जागतिक स्तरावर ज्वारी हे गहू,

मका, भात व बार्ली यांच्यानंतर पाचव्या क्रमांकाचे प्रमुख अन्नधान्य पीक आहे.

इ.स. २०१०-२०११ मध्ये जगातील ११० देशात ४०.५ दशलक्ष हे. क्षेत्रावर ज्वारीचे पीक घेतले असून, ५५.६५ दशलक्ष टन एवढे उत्पादन मिळाले होते. भारत हा जगातील ज्वारी उत्पादक देशातील चौथ्या क्रमांकाचा देश असून एकूण उत्पादनाच्या १८ टक्के वाटा भारताचा आहे. (संदर्भ ः एफएओ)

भारतातील एकूण ज्वारीच्या क्षेत्र उत्पादनात महाराष्ट्राचा सिंहाचा वाटा

(४९ टक्के) आहे. महाराष्ट्रा खालोखाल कर्नाटक, राजस्थान, मध्य प्रदेशव आंध्र प्रदेश या राज्यांचा क्रमांक लागतो. परंतु, उत्पादकतेचा विचार करता मध्य प्रदेश (१४२६ किलो ग्रॅम/हे) त्या पाठोपाठ आंध्र प्रदेश (१२१३ कि.ग्रॅ./ हे), कर्नाटक (११८० कि.ग्रॅ./हे) या राज्यांचा क्रमांक लागतो.

ज्वारी इडल्या, चकल्या आणि केकही !

ज्वारीच्या मूल्यवर्धनासाठी शबरी फ्रेश ब्रॅंड

सोलापूर जिल्ह्याची ओळख असलेल्या ज्वारीचे मूल्यवर्धन करून उद्योजक तयार करण्यासाठी सोलापूर कृषी विज्ञान केंद्राने (केव्हीके) पुढाकार घेतला आहे. केव्हीकेच्या नावाने ‘शबरी फ्रेश’ या नावाखाली खास ब्रॅंड तयार केला असून, ज्वारीच्या रव्याची विक्री सुरू केली आहे. ज्वारीचे अधिकाधिक मूल्यवर्धन व्हावे, हा हेतू त्यामागे आहे.

शेतमाल प्रक्रिया किंवा मूल्यवर्धन याबाबत केवळ मार्गदर्शन करण्यापेक्षा यासंबंधीचा प्रयोग स्वतः करावा, तो इतरांना दाखवावा आणि उद्योजक घडवावेत असा व्यापक दृष्टिकोन सोलापूर कृषी विज्ञान केंद्राने (केव्हीके) ठेवला आहे. या संबंधीचे प्रशिक्षण महिला बचत गटांना देऊन उद्योजक घडवण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न सुरू केले आहेत. शंभरहून अधिक महिलांना प्रशिक्षण दिले आहे.

आरोग्यासाठी पौष्टिक म्हणून ज्वारीची निवड

पौष्टिक म्हणून ज्वारी परिचित आहेच. त्यात विविध आरोग्यदायी गुणधर्म आहेत. अमेरिकेसारख्या देशातही ज्वारीला महत्त्व आले आहे. ज्वारीपासून रवा, पोहे, शेवया, लाह्या यासारख्या पदार्थांचे महत्त्व बाजारात वाढत आहे. ज्वारीच्या पिठात सोयाबीनचे पीठ मिसळून त्यातील प्रथिनांचे प्रमाण १४ टक्‍क्‍यांपर्यंत वाढवता येते. ज्वारीसोबत गहू, मका, रागी, बाजरी, सोयाबीन अशा विविध अन्नधान्यांची पिठे मिसळून तयार करण्यात येणाऱ्या भाकरीची चव काही न्यारीच आहे.

महिला बचत गटांना प्रशिक्षण

ज्वारीचे हे महत्त्व कृषी विज्ञान केंद्राने जाणले आणि २०१० पासूनच ज्वारीच्या मूल्यवर्धनासाठी प्रयत्न सुरू केले. त्यासाठी मशिनरीसह कौशल्याची गरज होती. त्यासाठी प्रयत्न केले. ज्या महिला बचत गटांनी या कामासाठी तयारी दर्शवली, त्यांची मानसिक तयारी पूर्ण करून घेतली. तज्ज्ञांकडून बचत गटांतील महिलांमध्ये कौशल्य विकसित केले. आवश्‍यक प्रशिक्षण, कच्चा मालाचा पुरवठा, ब्रॅंडिंग, ट्रेडमार्क, मार्केटिंग यासारख्या तांत्रिक गोष्टीपासून विक्री व्यवस्थेपर्यंतचे सर्व प्रशिक्षण देण्यात आले.

ज्वारीच्या मूल्यवर्धनासाठी पाच प्रकारची यंत्रे आहेत. त्यावर वेगवेगळी कामे करता येतात. त्यात क्‍लिनिंग अँड ग्रेडिंग (ज्वारी स्वच्छ करणे), पल्वरायझर, डीहलर (ज्वारीचे पॉलिशिंग), पीठ, रवा, भुसा वेगळे करणे (फ्लोअर शिफ्टर) आणि त्यानंतर ज्वारीच्या पदार्थांचे पॅकिंग आदीं विविध कामांसाठी ही यंत्रे उपयोगात आणली जातात.

ज्वारी व अन्य तृणधान्यातील पोषक घटकांचे प्रमाण

तृणधान्य ज्वारी रागी मका बाजरी तांदूळ गहू
प्रथिने (टक्के) 11.6 7.3 1.1 11.6 6.8 12.1
स्निग्ध पदार्थ (टक्के) 1.9 1.3 3.6 5.0 0.5 1.7
खनिज पदार्थ (टक्के) 1.6 2.7 1.5 2.3 0.6 2.7
तंतूमय पदार्थ  (टक्के) 1.6 3.6 2.7 1.2 0.2 1.9
पचणारे तंतूमय पदार्थ (मि.ग्रॅ/ग्रॅ.) 12.69 19.08 —- —- —- 11.40
पिष्टमय पदार्थ (टक्के) 72.6 72.0 66.2 67.5 78.2 69.4
ऊर्जा (मि.ग्रॅ./ 100 ग्रॅम) 349 328 342 361 345 341
कॅल्शियम (मि.ग्रॅ/ 100 ग्र्रॅम) 25 344 10 42 10 48
फॉस्फरस (मि.ग्रॅ/ 100ग्रॅम) 222 286 348 296 160 355
लोह(मि.ग्रॅ/100ग्रॅम) 4.1 3.9 2.3 80 0.7 4.9

लेखक : डॉ. हि. वि. काळपांडे, ०२४५२-२२११४८(लेखक ज्वारी संशोधन केंद्र, वसंतराव नाईक)

मशरूम लागवड प्रक्रिया
मशरूम लागवड प्रक्रिया

काड भिजवणे

प्रथम काड लांब असल्यास त्याचे ३-५ सें.मी. चे तुकडे करावेत. नंतर थंड पाण्यात १०-१२ तास भिजवावे. भिजलेले काड बाहेर काढून निर्जंतुक करावे. निर्जन्तुकीकरणा करिता गरम पाण्यात १ तास ठेवावे.

निर्जंतुकीकरण

निर्जंतुकीकरणा करिता २०० लि. क्षमता असणारा गंज नसणारा ड्रम घ्यावा. त्यात १०० लि.पाणी टाकावे व ते ८० ते ८५ अंश सेल्सियस तापमानापर्यंत गरम करावे व त्यात भिजवलेले काड १ तास ठेवावे. त्यानंतर २ तास निर्जंतुक केलेले काड निथळण्याकरिता ठेवावे.

आळिंबी लागवड प्रक्रिया

काड भिजवणे → १२ ते १५ तास → गरम पाण्यात निर्जंतुक करणे

↓ १ तास

पिशव्यांमध्ये बी भरणे

उबविणे

↓ १४ ते २० दिवस

पिशवी काढणे

↓ २-३ दिवस

१ ली काढणी

↓ ४-६ दिवस

२ री काढणी

↓ ५-६ दिवस

३ री काढणी

३. बी पेरणे

प्लास्टिकच्या पिशवीत काडाचा थर द्यावा. अंदाजे दोन ते अडीच इंच. नंतर त्यावर पिशवीच्या कडेने बी पेरावे. बीच्या थरावर पुन्हा काडाचा थर द्यावा. पुन्हा बी चा ठार, असे करून पिशवी भरावी.

बी पेरताना ओल्या काडाच्या २% प्रमाणात पेरावे. पिशवी भरताना काड दाबून भरावे. पिशवी भरल्यावर दोर्याच्या सहाय्याने तोंड बांधावे व पिशवीला २५-३० छिद्रे मारावीत. छिद्रे पाडताना दाभान किंवा गंज नसलेल्या सुईचा वापर करावा.

उबविणे

बुरशीच्या वाढीकरिता उबविने ही महत्वाची क्रिया आहे. बी पेरून बांधलेल्या पिशव्या निर्जंतुक खोलीत ठेवाव्यात. खोलीत अंधार ठेवावा व तापमान २२ ते २६ अंश सेल्सियस ठेवावे.

पिशवी काढणे

पिशवीमध्ये बुरशीची पूर्ण वाढ झाल्यावर ती पांढरी दिसते. ती ब्लेडने कापून काढावी व रॅकवर ठेवावी. तापमान २० ते ३० अंश सेल्सियस  व आद्रता ७०-८५% राहील याची दक्षता घ्यावी. खोलीमध्ये अप्रत्यक्ष सूर्यप्रकाश (संधीप्रकाश) व हवा खेळती ठेवावी. पिशवीतून काढलेल्या बेडवर एक दिवसानंतर पाण्याची हळुवार फवारणी करावी. दिवसातून ३-४ वेळा पाण्याची फवारणी करावी. फवारणी करण्याकरिता पाठीवरचा स्प्रे पंप किंवा हॅन्ड स्प्रेचा वापर करावा.

काढणी

मशरूमची पूर्ण वाढ पिशवी फाडल्यानंतर ४-५ दिवसांत होते. वाढ झालेले मशरूम हाताने उजवीकडे किंवा डावीकडे वळवून काढावेत. मशरूम काढल्यानंतर बेड एक ते दीड इंच खरडावा व पाणी द्यावे. १० दिवसांनी दुसरे पीक, परत १० दिवसांनी तिसरे अशी तीन पिके मिळतात.

एका बेड (पिशवी) पासून ९०० ते १५०० ग्रॅम पर्यंत ओली आळिंबी मिळते. शिल्लक राहिलेल्या बेडचा वापर झाडांना खत, जनावरांना पौष्टिक चारा म्हणून करण्यात येतो.

साठवण

ताज्या आळिंबीची (मशरूमची) साठवण छिद्रे पाडलेल्या २००-३०० गेजच्या प्लास्टिक पिशवीत करतात. ४-५ दिवस फ्रीजमध्ये मशरूम उत्तम राहते. मशरूम उन्हात दोन दिवसात उत्तम वळते. मशरूम वाळवण्याकरिता ४५-५० अंश सेल्सियस तापमान योग्य ठरते. वाळविलेले मशरूम सीलबंद पिशवीत भरून ठेवावे.

योग्य व्यवस्थापन यशाची गुरुकिल्ली

मशरूम उत्पादन येण्याकरिता महत्वाच्या बाबी :

१. मशरूम उत्पादन परिसर स्वच्छ ठेवावा.

२. मशरूमचे उत्पादन बंदिस्त जागेतच घ्यावे.

३. मशरूमच्या खोलीत खेळती हवा राहील, याची काळजी घ्यावी.

४. खोलीतील तापमान ३० अंश सेल्सियस व आद्रता ८०% राहील याची काळजी घ्यावी.

५. आळिंबी लागवड करणाऱ्या व्यक्तींनी स्वच्छता पाळावी. स्वच्छ कपडे, चप्पल यांचा वापर करावा.

६. नवीन व स्वच्छ कोरडा कच्चा माल वापरावा.

७. काडाचे निर्जंतुकीकरण महत्वाची प्रक्रिया आहे. ती योग्य करावी.

८. सूर्यप्रकाश प्रत्यक्ष येऊ देऊ नये. संधीप्रकाश बॅग उघडल्यावरच भरपूर ठेवावा.

९. मशरूम बेडवर फवारण्याचे पाणी स्वच्छ असावे.

१०. पिशव्या भरण्यापूर्वी काड फार ओले नसावे. हाताने दाबून पाहावे. पाणी न निघाल्यास भरण्यास योग्य आहे, असे समजावे.

११. पिशव्या ठेवताना दोन पिशव्यातील अंतर १० इंच ठेवावे.

१२ .रोग, किडीचा, चिलटांचा प्रादुर्भाव झाल्यास नुवान ( १ मि.मि., १ लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे.)

१३. आळिंबीचे स्पॉन विश्वसनीय संस्थेमार्फतच घ्यावे. जुने, काळसर, हिरवी बुरशी असणारे स्पॉन वापरू नये.

१४. भरलेल्या बेड (पिशव्या) मध्ये कीडी, रोगांचा प्रादुर्भाव झाला तर नाही ना, या करिता दर रोज निरीक्षण करावे.

१५.  मशरूमची काढणी वेळेत करावी. योग्य पद्धतीने वर्गीकरण करावे. उन्हात किंवा ड्रायरमध्ये आळिंबी सुकवून सीलबंद पाकिटात साठवण करावी.

अशा पद्धतीने काळजी घेतल्यास आपण यशस्वी उत्पादन घेऊ शकतो.

बोरापासून रस, सरबत, स्क्वॅश
बोरापासून रस, सरबत, स्क्वॅश

बोरापासून घरच्या घरी रस, सरबत, स्क्वॅश तयार करता येतो. उमराण, गोला, ऍपल बोर, कडाका या बोरांपासून टुटीफ्रुटी तयार करावी.

रस

1) खाण्यायोग्य असलेली पिवळसर रंगाची पिकलेली व निरोगी बोरे निवडून घ्यावीत. किडकी बोरे निवडून काढण्यासाठी बोरे पाण्यात टाकल्यास किडकी बोरे पाण्यावर तरंगतात, तर चांगली बोरे पाण्यात बुडतात.
2) पाण्यात बुडालेली बोरे स्वच्छ धुऊन घ्यावीत. नंतर बोरातील बी कॉर्क बोररच्या साह्याने काढून गरांचे बारीक तुकडे करून ते मिक्‍सरमधून लगदा तयार करावा किंवा पल्परला लावून गर एकजीव करून घ्यावा.
3) या लगद्यात 0.50 ते 1 टक्का पेक्‍टिनेज थ्री एक्‍सएल किंवा ट्रायझाइम पी-50 हे एंझाइम मिसळून रस थोडा वेळ तसाच ठेवावा. यामुळे रसाची रिकव्हरी 45-55 टक्‍क्‍यांपर्यंत मिळते.
4) हायड्रॉलिक बास्केट प्रेसच्या साह्याने त्या लगद्यातून रस काढावा. हा रस पाश्‍चराईझ करून, परिरक्षकाचा वापर करून, निर्जंतुक केलेल्या बाटल्यांमध्ये भरून, बाटल्या हवाबंद करून वर्षभर साठवून ठेवता येतो. हा रस पुढील पेये तयार करण्यासाठी वापरता येतो.

सरबत, स्क्वॅश, सिरप

1) सरबत तयार करताना वरीलप्रमाणे काढलेला रस 10 टक्के, रसामधील साखर ग्रहित धरून उरलेली साखर टाकून त्याचा ब्रिक्‍स 15 अंश, सायट्रिक आम्ल मिसळून आम्लता 0.30 टक्के करावी. उरलेले पाणी वापरून सरबत तयार करावे.
2) स्क्वॅश करताना रस 25-30 टक्के घ्यावा. रसामधील साखर व आम्लता ग्रहित धरून बाकीची साखर व सायट्रिक आम्ल टाकून अनुक्रमे त्याचा ब्रिक्‍स 45 अंश व आम्लता 1.50 टक्के करावी. तयार झालेला स्क्वॅश निर्जंतुक केलेल्या बाटल्यांत भरावा. स्क्वॅश वापरताना एक ग्लास स्क्वॅशमध्ये दोन किंवा तीन ग्लास थंड पाणी घालून त्याचा आस्वाद घ्यावा.
3) सिरप करण्यासाठी रस 40 टक्के घ्यावा. रसामधील साखर ग्रहित धरून उरलेली साखर व सायट्रिक आम्ल टाकून त्याचा अनुक्रमे ब्रिक्‍स 65-68 अंश, आम्लता 1.5 ते 2 टक्के व उरलेले पाणी टाकून सिरप बनवावा. स्क्वॅश व सिरपमध्ये सोडियम बेन्झोएट 600 मिलिग्रॅम प्रति किलो पेय या प्रमाणात वापरावे. सिरपचा आस्वाद घेताना एक ग्लास सिरपमध्ये चार-पाच ग्लास थंड पाणी मिसळावे.

बोराची टुटीफ्रुटी

1) बोरापासून टुटीफ्रुटी तयार करण्यासाठी उमराण, गोला, ऍपल बोर, कडाका इत्यादीसारख्या आकाराने मोठ्या असणाऱ्या जाती वापराव्यात.
2) टुटीफ्रुटी तयार करण्यासाठी पिवळसर रंगाची बोरे निवडून स्वच्छ पाण्याने धुऊन घ्यावीत व त्यांची साल स्क्रॅपरच्या किंवा पिलरच्या साह्याने काढावी. नंतर त्यातील बी कॉर्क बोररच्या साह्याने काढून टाकून सुरीने त्यांचे चौकोनी लहान तुकडे करून उकळत्या पाण्यात 3 मिनिटे धरावेत. नंतर ते तुकडे एक टक्का सायट्रिक आम्ल असलेल्या 50 अंश ब्रिक्‍सच्या पाकात 24 तास ठेवावेत. गरज भासल्यास खाद्य रंग वापरावा.
3) दुसऱ्या व तिसऱ्या दिवशी पाकाचा ब्रिक्‍सवर कॅंडीमध्ये दिल्याप्रमाणे करावा. तुकडे पूर्णपणे पाकवल्यानंतर पाकातून काढून, वाहत्या पाण्यात धुऊन घ्यावेत. सावलीत सुकवून, वजन करून, प्लॅस्टिकच्या पिशवीत भरून ठेवावेत.
4) बोरापासून तयार केलेल्या टुटीफ्रुटीचा उपयोग विविध प्रकारचे केक, फ्रूट ब्रेड, फ्रूट सॅलड, आइस्क्रीममध्ये करता येतो.

जॅम

1) चांगली पिकलेली निरोगी फळे निवडून वाहत्या स्वच्छ पाण्यात धुऊन घ्यावीत. नंतर फळांतील बी कॉर्क बोररच्या साह्याने काढून त्यांचे लहान लहान तुकडे करावेत.
2) या तुकड्यांच्या वजनाएवढे पाणी टाकून शिजवून घ्यावे व तो लगदा थंड थालेवर एक मिलिमीटरची छिद्रे असलेल्या चाळणीतून काढून घ्यावा. या एकजीव केलेल्या 1 किलो गरामध्ये 1 लिटर पाणी, 750 ग्रॅम साखर व 8-10 ग्रॅम सायट्रिक आम्ल मिसळून ते मिश्रण शेगडीवर गरम करावे.
3) मिश्रणाचा ब्रिक्‍स 65 ते 68 अंश ब्रिक्‍स आला किंवा ते मिश्रण तुकड्यात पडू लागले म्हणजे जॅम तयार झाला असे समजावे. तयार झालेला जाम गरम असतानाच निर्जंतुक केलेल्या रुंद तोंडाच्या काचेच्या बाटल्यांमध्ये भरून, बाटल्या थंड झाल्यावर मेणाचा थर देऊन किंवा ऍल्युमिनियम फॉइल लावून, लेबल लावून, बाटल्या थंड आणि कोरड्या जागी साठवून ठेवाव्यात.

फणसापासून मुरांबा, जॅम
फणसापासून मुरांबा, जॅम

फणसातील महत्त्वाचा खाद्य भाग म्हणजे पिकलेले गरे. हे गरे रुचकर, मधुर व गोड असतात. त्यात “अ’ आणि “क’ जीवनसत्त्वे मोठ्या प्रमाणात असतात. पिकलेल्या फणस गरांपासून जेली, जॅम, सरबत, मुरांबा, फणसपोळी, स्क्वॅश, नेक्‍टर इ. पदार्थ बनवितात. फणसापासून वेफर्स, चिवडासुद्धा बनविले जातात. कोवळ्या (कच्च्या) फणसाचा उपयोग भाजीसाठी केला जातो.
फणसाचे फळ पोषणदृष्ट्या महत्त्वाचे असल्याने याला अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त होत आहे. फळातील महत्त्वाचा खाद्य भाग म्हणजे पिकलेले

गरे

गरे रुचकर, मधुर व गोड असतात. त्यात “अ’ आणि “क’ जीवनसत्त्वे मोठ्या प्रमाणात असतात. फणसाच्या बियासुद्धा खाद्य म्हणून वापरतात. बियांमध्ये कर्बोदकांचे / पिष्टमय पदार्थांचे प्रमाण मुबलक आहे. बी खाण्यासाठी वापरताना भाजून किंवा उकडून खाण्यासाठी वापरतात. बिया ओल्या असताना त्याची चिरून भाजी करतात. सुकवलेल्या अठळ्या डब्यामध्ये साठविता येतात. सुकलेल्या बिया पाहिजे त्या वेळेस भाजून वा मिठाच्या पाण्यात उकडून खातात. भाजलेल्या बियांची भाजी करण्याचीही पद्धत आहे. पिकलेल्या फणस गरांपासून जेली, जॅम, सरबत, मुरांबा, फणसपोळी, स्क्वॅश, नेक्‍टर इ. पदार्थ बनवितात. फणसापासून वेफर्स, चिवडासुद्धा बनविले जातात. कोवळ्या (कच्च्या) फणसाचा उपयोग भाजीसाठी केला जातो. अशा प्रकारच्या फणसापासून लोणचेदेखील चांगले होते. फणसाच्या लाकडाचा उपयोग इमारतीसाठी वापरला जातो. फणसाचे गरे व बिया सोडून राहिलेला भाग जनावरांना खाद्य म्हणून उपयोगात आणला जातो.

गऱ्यांचा मुरांबा

पाण्यामध्ये एक टक्का सायट्रिक आम्ल टाकून एकत्र करून त्यामध्ये कापा फणसाचे गरे 20-25 मिनिटे बुडवून ठेवावेत. हे गरे जसेच्या तसे किंवा तीन-चार तुकडे करून घ्यावेत. एका भांड्यामध्ये पाणी घेऊन उकळायला ठेवावे. पाण्याला उकळी आली, की त्यामध्ये सायट्रिक आम्लाच्या पाण्यातील गरे काढून गाळा. एक उकळी आली, की गॅस बंद करून, भांड्यावर झाकण ठेवून, दहा मिनिटे तसेच स्टेनलेस स्टीलच्या चाळणीत वरील गरे व पाणी टाकून, गरे निथळून घ्यावेत. नंतर साखरेचा 65 अंश ब्रिक्‍सचा पाक करून त्यामध्ये 0.8 टक्का सायट्रिक आम्ल टाकावे. द्रावणाला चांगली उकळी आल्यानंतर द्रावण शेगडीवरून उतरून त्यामध्ये वरील निथळलेले गरे टाकावेत व शेवटी 0.05 टक्का पोटॅशिअम मेटाबायसल्फाईट टाकून वरील मिश्रण निर्जंतुक केलेल्या रुंद तोंडाच्या बरणीत भरून हवाबंद करावे. बरणी थंड व कोरड्या जागी साठवावी.

गऱ्यांचा जॅम

पिकलेल्या फणसाच्या गऱ्यांमधील बिया (आठळ्या) काढून, त्याचे तुकडे करावेत. त्या तुकड्यांमध्ये आवश्‍यकतेनुसार पाणी टाकून मिक्‍सरच्या किंवा पल्पच्या साह्याने लगदा करून घ्यावा व जॅम बनविण्यासाठी खालीलप्रमाणे साहित्य वापरावे.साहित्य – प्रमाण
गर लगदा – एक किलो
साखर – 1.250 किलो
सायट्रिक आम्ल – दहा ग्रॅम
पोटॅशिअम मेटाबायसल्फाइट – एक ग्रॅम

गऱ्यांचा लगदा व साखर स्टेनलेस स्टीलच्या पातेल्यात एकत्र करून शिजविण्यासाठी शेगडीवर ठेवावे. मिश्रण घट्ट होत आल्यानंतर, दोन वेगवेगळ्या काचेच्या ग्लासमध्ये पाणी घेऊन त्यामध्ये सायट्रिक आम्ल व पोटॅशिअम मेटाबायसल्फाईट विरघळून वरील मिश्रणात टाकावे. मिश्रण शिजत असताना सतत ढवळावे. जेणेकरून भांड्याला लागणार नाही किंवा करपणार नाही. मिश्रणातील एकूण विद्राव्य घटकांचे प्रमाण 68.5 अंश ब्रिक्‍सच्या वर गेल्यावर जॅम तयार झाला असे समजावे किंवा मिश्रण तुकड्यात पडू लागले म्हणजे जॅम तयार झाला असे समजावे. तयार झालेला जॅम रुंद तोंडाच्या निर्जंतुक केलेल्या काचेच्या बाटलीमध्ये भरून, हवाबंद करून, कोरड्या व थंड जागी साठवावा.

गऱ्यांची जेली

फणसाच्या गऱ्यांमध्ये पेक्‍टीनचे प्रमाण चांगले असल्याने त्यापासून उत्तम जेली तयार होते. गऱ्यांमधील आठळ्या बाजूला करून, गऱ्यांचे बारीक तुकडे करावेत. जेली करताना गऱ्यांबरोबर सालीचा पांढरा भाग घेतल्यास उत्तम जेली होते. एक किलो तुकड्यासाठी सव्वा ते दीड लिटर पाणी टाकावे. मिश्रण 30 मिनिटे शिजवावे. मिश्रण शिजत असताना पळीने सतत ढवळावे. थंड झाल्यावर हे मिश्रण मलमलच्या कापडातून गाळून घेऊन उभट भांड्यात एक दिवस फ्रीजमध्ये ठेवावे. उभट भांड्यातील पारदर्शक रस वेगळा करावा. अशाप्रकारे वेगळ्या केलेल्या रसामध्ये (एक किलो रसासाठी) एक किलो साखर घालून, मिश्रण ढवळून गरम करण्यास ठेवावे. मिश्रण बऱ्यापैकी घट्ट होत आल्यानंतर त्यामध्ये दोन वेगवेगळ्या ग्लासमध्ये वरील पारदर्शक रस घेऊन सहा ग्रॅम सायट्रिक आम्ल व एक ग्रॅम पोटॅशिअम मेटाबायसल्फाईट विरघळून वरील मिश्रणात टाकावे. मिश्रणातील एकूण विद्राव्य घटकांचे प्रमाण 67 अंश ब्रिक्‍सच्या वर गेल्यावर किंवा मिश्रण तुकड्यात पडू लागले किंवा गोळीबंद पाकाची परीक्षा घेऊन जेली तयार झाल्याची खात्री करावी. तयार झालेली जेली निर्जंतुक केलेल्या बाटलीमध्ये भरून हवाबंद करून थंड आणि कोरड्या जागी साठवून ठेवावी.

फणस पोळी

पोळी तयार करण्यासाठी गऱ्यांमधील बिया काढाव्यात. गऱ्यांतील एकूण विद्राव्य घटकांचे प्रमाण साखर टाकून 23 ते 25 अंश ब्रिक्‍स करावे. मिक्‍सरमध्ये गरे व साखर एकजीव करून घ्यावे. एकजीव केलेले मिश्रण, तुपाचा हात लावलेल्या पसरट स्टीलच्या ताटात पातळ पसरावे. उन्हामध्ये वाळविण्यास किंवा वाळवणी यंत्रामध्ये 55 ते 60 अंश तापमानास वाळवावे. गराचा एक थर वाळल्यानंतर दुसरा थर द्यावा. असे थरावर थर देऊन जाडी 1.5 सें.मी. झाली की बटर किंवा ऍल्युमिनिअम फॉईलच्या पेपरमध्ये गुंडाळून रुंद तोंडाच्या बरणीत भरून साठवितात.: 02426- 243247, प्रा. कड, 
उद्यानविद्या विभाग, 
महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी

औषधी गुणधर्म

फणस रुचकर, मधुर व गोड असतो. फणस खाण्याने तृप्ती होते.
फणस शुक्रधातू वाढविण्यास मदत करतो.
ताकद वाढविण्यास हितकारक.
वजन वाढविण्यास मदत करतो.
रक्तपित्त रोगावर हितकारक.
फणस गराचे अतिप्रमाणात सेवन केल्याने छाती-पोटात दाह होऊ शकतो.कच्चा फणस खाल्ल्याने मलप्रवृत्ती कडक होऊ शकते व वातदोषही वाढू शकतो. तेव्हा फणस पिकला की मगच खाणे हितकारक आहे.
फणसाच्या बियांमुळे मलप्रवृत्ती कडक होऊ शकते. तेव्हा मलावरोधाची प्रवृत्ती असणाऱ्यांनी फार प्रमाणात बियांचे सेवन करू नये.

कच्च्या फणसाचे पदार्थ

वेफर्स

पूर्ण परिपक्व झालेले, परंतु कच्चे फणस निवडून धारदार सुरीच्या साह्याने कापून गरे काढावेत. सुरी किंवा विळीच्या साह्याने गऱ्याचे तीन ते चार मि.मी. रुंदीचे तुकडे बिया बाजूला करून करावेत. तेल कढईमध्ये घेऊन गरम करण्यास ठेवावे. तेल व्यवस्थित गरम झाल्याची खात्री झाल्यानंतर गरे व्यवस्थित तळून घ्यावेत. असे तळून काढलेले गरे जाळीवर काही काळ ठेवावेत, जेणेकरून अतिरिक्त तेल पाझरून निघून जाईल. तळलेले गरे (वेफर्स) थंड झाल्यानंतर पॉलिथिनच्या पिशवीमध्ये भरून हवाबंद करावेत. काही वेळा ग्राहकांच्या पसंतीनुसार वेफर्स खारे करायचे असतील, तर वेफर्स कढईत घट्ट झाल्यानंतर थोडेसे बाजूला करून त्यावर मिठाचे संपृक्त म्हणजेच 7.5 टक्के तीव्रतेचे द्रावण शिंपडावे. याव्यतिरिक्त काही वेळा वेफर्सला किंचित मसाल्याचीही चव दिली जाते. बाजारातही साधे, खारे आणि तिखट अशा तीन प्रकारचे वेफर्स उपलब्ध असतात. याव्यतिरिक्त लोकांच्या आवडीनुसारही फणसाच्या वेफर्सला स्वाद देता येतो.

फणसाची पावडर

चिवडा करताना दुसऱ्या पद्धतीप्रमाणे फणसाच्या तुकड्यांना वाफवून किंवा गरम पाण्यात दोन-तीन मिनिटे बुडवून, जास्तीचे पाणी निचरा करून, वाळवणी यंत्रामध्ये किंवा सूर्यप्रकाशामध्ये वाळवितात. ज्या वेळेस तुकड्यांमधील पाण्याचे प्रमाण सात टक्‍क्‍यांपेक्षाही कमी होईल, त्या वेळेस दळणी यंत्रामध्ये दळून पावडर तयार केली जाते. अशा प्रकारे तयार झालेली पावडर (भुकटी) पॉलिथिनच्या पिशवीत भरून हवाबंद केली जाते.

फणसाचा चिवडा

फळाच्या गऱ्यांपासून उत्तम प्रतीचा चिवडा तयार करता येतो. यासाठी काप्या फणसाचा वापर केला जातो. प्रथम कच्चा फणस घेऊन त्याचे गरे काढले जातात. गऱ्यांपासून धारदार सुरीच्या साह्याने बिया वेगळ्या करून चार मि.मी. जाडीचे तुकडे/काप केले जातात. या कापांना/तुकड्यांना एक वाफ दिली जाते किंवा उकळत्या पाण्यात दोन-तीन मिनिटे धरले जाते. जास्तीचे पाणी निथळून देऊन तुकडे तळले जातात. तळत असताना त्यावर 7.5 टक्के मिठाचे संपृक्त द्रावण शिंपडावे. तुकडे व्यवस्थित तळल्यानंतर तेलातून बाहेर काढून त्यावर आवडीप्रमाणे चिवडा मसाला चोळावा. दुसऱ्या पद्धतीमध्ये वरीलप्रमाणे वाफवून घेतलेल्या तुकड्यांना वाळवणी यंत्रामध्ये 55 ते 60 अंश सेल्सिअस तापमानास सर्वसाधारणपणे वाळेपर्यंत (16-18 तासांपर्यंत) किंवा सूर्यप्रकाशामध्ये वाळवावेत. अशा प्रकारे वाळलेले तुकडे हवाबंद करून साठवावेत. आवश्‍यकतेनुसार तेलात तळून त्याला मीठ व चिवडा मसाला लावून खाण्यासाठी वापरावेत.

स्पिरुलीना (शेवाळ) प्रकल्प
स्पिरुलीना (शेवाळ) प्रकल्प

महिला बचत गटांसाठी एक सोपा उदयोग

स्पिरुलीना (शेवाळ ) प्रकल्प

महाराष्ट्रात सध्या उन्हाळ्यामध्ये पाणी टंचाईचा प्रश्न मोठ्या प्रमाणात भेडसावत आहे.
अहमदनगर जिल्ह्यात चावडीच्या माध्यमातून शेतकरयांशी ; महिला बचत गटांसोबत तसेच तरूणांबरोबर संवाद साधताना अशी मागणी आली की,एखादा असा व्यवसाय सुचवा ज्यामध्ये स्व:स्तातले बियाणे,खते कमी, कमी मजूर, किडीचा कमी प्रादुर्भाव आणि भरपूर उत्पादन आणि मुळात बाजारभाव चांगला मिळेल अणि मार्केट मिळणे सोपे असा प्रकल्प सांगा. जेव्हा या प्रश्नावर अभ्यास केला तेंव्हा एका आगळ्यावेगळ्या शेतीपूरक व्यवसायाची माहिती मिळाली. या व्यवसायाचे नाव आहे “ स्पिरुलीना प्रकल्प (हिरवे-निळे शेवाळ निर्मिती) “ हे शेवाळ हौदामध्ये तयार केले जाते.

१. जागा – १ ते २ गुंठे (हा प्रकल्प फक्त शेतावर करावा असे बंधन नाही अगदी शहरी भागात मोकळ्या प्लॉट मध्ये ; घराजवळील मोकळ्या जागेत हा प्रकल्प सूरू करता येईल)

२. उत्पादन खर्च – प्रति किलो १०००-१५०० रुपये

३. शेवाळाचा नक्की उपयोग – विविध आजारांवर प्रभावी औषध म्हणून वापरले जाते.शक्तिवर्धक आहे.नासाने यास सर्वोत्तम अन्न म्हणून घोषित केले आहे.

४. प्रकल्प उभारणीचा खर्च – १ ते १.५ लाख

५. मजूर,पाणी लागते का ? – पाणी सारखे लागत नाही. घरातील प्रशिक्षित व्यक्ती हे काम एकटेसुद्धा करू शकते

६. बाजारभाव – थेट स्वत विक्री केल्यास अंदाजे ५००० ते ६०००/- किलो

७. बाजारात कुठे विकले जाते?
कंपन्या मार्केटमध्ये विकत घेण्यास तयार आहेत तसेच लोकल मार्केट मध्ये विक्री करणे शक्य आहे.

८. बँक कर्ज व शासकीय योजना – यास शासनातर्फे प्रयत्न केल्यास प्रोत्साहनपर अनुदान मिळू शकते तसेच पत पाहून बँक कर्ज उपलब्ध होऊ शकेल.

सुरवातीस ५० हजार ते १ लाख खर्च करून उद्योग सुरु केल्यास जास्त फायदा होईल.

महिला बचत गटाने एकञ येऊन आपल्या राहत्या घराच्या शेजारच्या मोकळ्या जागेत सुध्दा छोटा प्रकल्प सुरू करता येईल.
सुशिषित बेरोजगार तरूणांसाठी हा उदयोग म्हणजे एक सर्वात मोठी संधी म्हणायला हरकत नाही.

हा व्यवसाय सुरू केल्यास

कमी भांडवल,कमी मनुष्यबळ,सोपे तंत्र,आणि भरपूर नफा असे या व्यवसायाचे सूत्र आहे.
अधिक माहितीसाठी कृषी विज्ञान केंद्र , (पायरेन्स ) बाभळेश्वर, ता राहता जि अहमदनगर येथे संपर्क करावा

लेखक : अनिरुद्ध मिरीकर

सौरऊर्जेच्या मदतीने टोमॅटो पावडर बनवणारे तंत्र
सौरऊर्जेच्या मदतीने टोमॅटो पावडर बनवणारे तंत्र

दर कोसळतात त्या वेळी करा मूल्यवर्धन

टोमॅटोचे दर जेव्हा कोसळतात, त्या वेळी निराश होण्याची गरज नाही. त्यावर साधीसोपी प्रक्रिया करून त्याचे मूल्यवर्धन करून त्याची पावडर तयार करा. बाजारपेठेत अशा तयार पदार्थांना मार्केट तयार करणे शक्‍य आहे, असे मत तज्ज्ञांनी मांडले आहे.
अलीकडील काळात विविध शेतमालांच्या प्रक्रियेला महत्त्व आले आहे. उदाहरण घ्यायचे तर आल्याची वा लसणाची पेस्ट बाजारात तयार मिळू लागली आहे. सध्याच्या काळात शहरांमधील रहिवाशांना धकाधकीच्या जीवनातून वेळेची कमतरता जाणवते. साहजिकच ते अशा तयार पदार्थांना पसंती देतात. त्यामुळे काळाची व ग्राहकांची गरज लक्षात घेऊन अशा प्रकारचे तंत्रज्ञान वापरून तसा व्यवसाय करण्याची संधी आहे.
टोमॅटोचे उदाहरण घेऊया. टोमॅटोची पावडर तयार करण्याचे तंत्रज्ञान आता उपलब्ध झाले आहे.
टोमॅटोचे आहारात विशेष महत्त्व आहे. त्यामध्ये कॅलरीज कमी असतात, शिवाय अँटिऑक्‍सिडंट या महत्त्वाच्या आरोग्यदायी घटकाबरोबर तंतुमय पदार्थ (फायबर्स), खनिजे व जीवनसत्त्वे यांचा त्यात चांगला समावेश असतो. लायकोपीन या घटकाचे प्रमाणही त्यात भरपूर म्हणजे प्रति किलोमागे 60 ते 90 मिलिग्रॅमपर्यंत असते. ताज्या टोमॅटोमध्ये पोटॅशियमचे प्रमाण चांगले म्हणजे शंभर ग्रॅममागे 237 मिलिग्रॅमपर्यंत असते. लोह, कॅल्शिअम, मॅंगनीज आदींनीही टोमॅटो समृद्ध असतो.
टोमॅटोबाबत एक गोष्ट नेहमी घडते, ती म्हणजे त्याच्या किमती कधीही स्थिर नसतात. अनेकवेळा तर शेतकऱ्यांना माल बाजार समितीतच सोडून जावा इतकी वाईट वेळ येते. अशा वेळी टोमॅटो साठवणूकगृहांचा पर्याय काही जण मांडतात. मात्र, टोमॅटो सौरऊर्जेच्या साह्याने वाळवून त्याची पावडर तयार करण्याचाही एक पर्याय शास्त्रज्ञांनी शेतकऱ्यांसमोर ठेवला आहे. त्याचे साधे सोपे तंत्रज्ञानही भारतीय कृषी संशोधन संस्थेच्या अंतर्गत आंध्र प्रदेशातील रेडीपल्ली, अनंतपुरम येथील कृषी विज्ञान केंद्रातील विषय विशेषज्ञांनी उपलब्ध केले आहे. ते थोडक्‍यात असे.

सुरवातीला पूर्ण पिकलेले टोमॅटो घ्यावेत. मुलायम वस्त्राने ते स्वच्छ कोरडे करावेत, जेणेकरून पृष्ठभागावर पाण्याचा अंश राहणार नाही. टोमॅटोचे उभे सहा ते आठ काप करावेत व ते लाकडी ट्रेमध्ये कोरडे करावेत. 
पावडर स्वरूपात त्यांची साठवणूक करता येते, अथवा त्याचे सुकलेले काप पॉलिथिन पेपरवरती ठेवता येतात. 
टोमॅटोच्या वाणानुसार एक किलो टोमॅटोपासून 50 ते 55 ग्रॅम पावडर मिळते. 
जर ग्राहकाला शंभर ग्रॅम टोमॅटो एवढा वापर करायचा असेल, तर त्याला केवळ पाच ग्रॅम पावडरीचा वापर केला तरी ते पुरेसे होते. विशेष म्हणजे टोमॅटोमधील पोषक द्रव्यांचा फारसा काही ऱ्हास होत नाही.

सूर्यप्रकाशात टोमॅटो काप सुकवणीचा कालावधी

तापमान (अंश सेल्सिअस) सुकण्याचा कालावधी (दिवसांमध्ये) 
34 5- 6 
38 3- 4 
40 व त्याहून अधिक 2- 3

टोमॅटोतील पोषणमूल्ये

पोषणद्रव्ये ताजे टोमॅटो सुकवलेले टोमॅटो 
(मिलिग्रॅम प्रति 100 ग्रॅम) 
जीवनसत्त्व क 27 26.7 
लायकोपीन 50-70 63.04

सोयाबीनपासून दूध, फ्लेक्‍स
सोयाबीनपासून दूध, फ्लेक्‍स

सोयाबीनपासून सोयातेल, सोयानट्‌स, सोया पीठ, सोया प्रोटिन्स, सोया दूध, सोया फ्लेक्‍स, सोया सॉस, सोया नगेट्‌स हे पदार्थ तयार केले जातात. या उत्पादनांना बाजारपेठेत मागणी वाढते आहे. त्यामुळे येत्या काळात सोयाबीनवर आधारितच उद्योगांना विशेष चालना देणे आवश्‍यक आहे.
बी. बी. गुंजाळ
सोयाबीनच्या पिठापासून पौष्टिक आटा तयार करता येतो. तसेच सोयामिश्रित बन, केक, बिस्कीट, पाव असे बेकरी पदार्थ तयार करता येतात. याचबरोबरीने स्थानिक बाजारपेठेचा विचार करता सोयामिश्रित चकली, शेव, लाडू, पापड, फरसाण, पकोडा, बुंदी, कढी तयार करता येऊ शकते.
सोयाबीनच्या दुधापासून व्हॅनिला, क्रीम, चॉकलेट, इलायची स्वाद असलेले सुगंधी दूध तयार करता येते. बाजारपेठेच्या मागणीनुसार दही, श्रीखंड, आम्रखंड, लस्सी, योगर्ट, आइस्क्रीम, पनीर, टोफू-पराठा, पुलाव, पनीर पकोडा, कटलेट, सॅंडविच, पॅटीस, ब्रेडरोल, मटार पनीर, पालक पनीर तयार करता येते. सोया दूध प्रक्रियेनंतर उरणाऱ्या सोया पल्पचा वापर बर्फी, गुलाबजामून, हलवा, पीठ, पकोडी, पशुखाद्य बिस्कीट, शेव, डोसा. इडली, ढोकळा तयार करण्यासाठी केला जातो.
दैनंदिन आहाराचा विचार करता डोसा, वडा, इडली इ. अन्नपदार्थांत जेथे कडधान्य व दालवर्गीय धान्याचा वापर केला जातो, त्यात 20 टक्‍क्‍यांपर्यंत सोयाबीनचा वापर करू शकतो. मोड आलेली सोयाबीन इतर मोड आलेल्या कडधान्यांप्रमाणे आहारात वापरावीत. छोले, राजमा, दालमखानी इत्यादी पदार्थांत सुद्धा सोयाबीनचा 20 टक्‍क्‍यांपर्यंत वापर करण्यास हरकत नाही.

डिफॅटेड सोया पीठ

सोयामीलपासून डिफॅटेड सोया पीठ तयार केले जाते. अशा पिठात प्रथिनांचे प्रमाण 50 टक्‍क्‍यांपर्यंत असते. तांदूळ, गहू, हरभरा यांच्यापासून तयार केलेल्या पिठाचा वापर ज्या पदार्थात होतो त्या ठिकाणी 15 ते 20 टक्‍क्‍यांपर्यंत सोया पिठाचा वापर करता येईल. ब्रेड, केक, पानकेक, बिस्कीट्‌स, शेव, फरसाण, चकली, बुंदी इत्यादी पदार्थांमध्ये प्रथिना ंचे प्रमाण वाढविणे व प्रथिनांची प्रत सुधारण्यासाठी 5 ते 15 टक्‍क्‍यांपर्यंत सोया पिठाचा वापर करता येईल.

पौष्टिक आटा

दहा टक्के सोया पिठाचा वापरासाठी व दहा किलो पौष्टिक आटा तयार करावयाचा झाल्यास नऊ किलो गव्हात एक किलो सोया पीठ मिसळून चपाती, रोटी, पुरी तयार करता येते. दहा टक्के सोया पीठ वापरामुळे प्रथिनांची मात्रा 11 टक्‍क्‍यांहून 16 टक्‍क्‍यांपर्यंत वाढते. जर डिफॅटेड सोया पीठ उपलब्ध नसले, तर सोयाबीन व गहू याच्या 1ः9 या प्रमाणानुसार पीठ तयार करावे. त्यासाठी सोयाबीन प्रथमतः भाजावे व ते वर निर्देश केलेल्या प्रमाणानुसार गव्हात मिसळून पीठ तयार करावे.

सोया पापड

पारंपरिक पद्धतीत उडीद डाळीच्या पिठापासून पापड तयार करतात. प्रथिनयुक्त तसेच वाजवी किमतीत पापड हवे असतील तर 70 टक्के उडीद ाळचे पीठ व 30 टक्के सोयाबीन पीठ यांच्या मिश्रणातून सोय पापड करता येतात. निव्वळ उडीद डाळ पिठाच्या तुलनेत मिश्रणातून मिळणाऱ्या पापडांमध्ये प्रथिनांचे प्रमाण 50 टक्‍क्‍यांनी वाढते.

सोया नट्‌स

भाजक्‍या शेंगदाण्यास पर्याय, वाजवी किमतीत प्रथिनांची उपलब्धता व आयसोफ्लेव्हानचा उत्तम स्रोत म्हणून सोयानट्‌सकडे पाहिले जाते. भाजके सोयानट्‌स करावयाचे झाल्यास सोयाबीन सर्वसाधारण आठ तास भिजविले जाते. पाण्याचा अंश काढल्यानंतर ओव्हन मध्ये 175 अंश से. तापमानाला त्यास भाजण्याची प्रक्रिया सोनेरी तांबूस रंग येईपर्यंत केली जाते. सोयानट्‌समधील अन्नघटकांची तुलना बदाम, काजू व शेंगदाणे यांच्याशी तक्ता क्र. 1 मध्ये दर्शविलेली आहे.
भाजक्‍या शेंगदाण्याच्या तुलनेत सोया नट्‌समध्ये स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण 50 टक्‍क्‍यांनी कमी असून प्रथिनांचे प्रमाण 50 टक्‍क्‍यांहून जास्त आहे. सोयानट्‌स वेगवेगळ्या स्वादात करता येऊ शकतात.
सोयातेलाशिवाय सोयामीलचा वापर विविध अन्नपदार्थ तयार करण्यासाठी कसा करता येईल. तसेच सोयाबीन, तृणधान्ये व कडधान्ये यांचे योग्य प्रमाण वापरून परंपरागत पदार्थांबरोबरच एक्‍ट्रुडर कुकिंग तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून स्नॅक फूडचे अनेक अन्नप्रक्रिया लघु उद्योग उभारता येणे शक्‍य आहे. सोया दूध आधारित विविध उद्योग लोकप्रिय करण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्‍यक आहे. सोया आधारित अन्नप्रक्रिया उद्योगासाठी लागणारी एक्‍स्ट्रुडर यंत्रसामग्री परदेशात विकसित झालेली असल्याने ही यंत्रणा आयात करण्यासाठी उद्योजकांना विशेष सवलत द्यावी. अन्नतंत्रज्ञानाशी संबंधित संस्थांनी सोयाप्र क्रिया आधारित उद्योगांशी सामंजस्य करार करणे आवश्‍यक आहे. त्यामुळे सोया आधारित अन्नप्रक्रियांमध्ये सुधारणा होतील. नवनवीन पदार्थ बाजारात येतील.

सोया दूध

आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून एक किलो सोयाबीनपासून सहा ते आठ लिटर सोया दूध तयार करता येते. गाईच्या दुधासारखी त्याला चव अथवा रुची नसते. परंतु काही प्रमाणात साखर व चॉकलेट, इलायची, व्हॅनिला इ. स्वादांचा वापर केल्यास त्यास मधुर चव प्राप्त होते. प्रथिने, जीवनसत्त्व व क्षार यांचे प्रमाण सोया दुधात चांगले तर आहेच. त्याशिवाय ते कोलेस्टेरॉलयुक्त लेक्‍टोजविरहित तसेच सॅच्युरेटेड स्निग्ध पदार्थांचे व सोडिअमचे अत्यल्प प्रमाण असलेले बहुगुणी पेय आहे. मात्र त्यात कॅल्शिअमचे प्रमाण गाईचे दुधाची तुलना करता सहा पेटीने कमी आहे. सोया दुधाचा वापर पनीर, गरम व शीत पेये, फळांचा शेक, दही, योगर्ट. आइस्क्रीम इत्यादी पदार्थ तयार करण्यासाठी करता येतो.

सोया टोफू (पनीर)

सोया दुधापासून तयार केल्या जाणाऱ्या सर्व पदार्थांत लोकप्रिय असलेला पदार्थ म्हणजे सोय टोफू (पनीर) हा होय. टोफू तयार करताना गरम दुधावर साकाळण्याची प्रक्रिया करून त्यातील द्रवरूप पदार्थ बाजूस काढला जातो. एक किलो सोयाबीनपासून 1.5 ते 2 किलो सोय टोफू प्राप्त होतो. रेफ्रिजरेटरमध्ये टोफू सर्वसाधारण दहा दिवस टिकू शकतो. पारंप रिक भारतीय डिशेसमध्ये विशेषतः मटार पनीर, पालक पनीर, पराठा तसेच स्नॅक्‍सचा विचार करता सोया बर्गर, पॅटीस, ब्रेडरोल, सॅंडविच, पकोडा, टिक्का इत्यादींमध्ये सोया पनीरचा वापर करता येईल.

सोया पल्प

सोया दूध तयार करताना शिल्लक राहणारा चोथा म्हणजे सोय पल्प होय. त्यात मोठ्या प्रमाणात प्रथिने (30 टक्के), स्निग्ध पदार्थ (दहा टक्के), तंतुमय पदार्थ (आठ-दहा टक्के) व पिष्टमय पदार्थ (40 टक्के) इत्यादी अन्न घटक असतात. सोया पल्प, इतर तृणधान्य व कडधान्य वापरून ढोकळा, डोसा, इडली, चकली, फरसाण, शेव, बिस्किट्‌स, पीठ पशुखाद्य यांसारखे पदार्थ तयार करता येतात.

सोया सॉस

सोया सॉसचा वापर विविध अन्नपदार्थांना स्वाद तसेच त्यांची रुची वाढविण्यासाठी होतो. काळसर तांबूस रंगाचे हे द्रव सोयाबीनवर आंबविण्याची पद्धत वापरून तयार केले जाते. त्यामुळे सोयाबीनमधील विविध अन्नघटकांवर जैविक प्रक्रिया होऊन त्याचे रूपांतर पचावयास सोपे असलेल्या पदार्थांमध्ये म्हणजे अमिनो ऍसिड्‌स फॅटी ऍसिड व साध्या शर्करामध्ये होते. सोया सॉस वर्षभर टिकू शकते.

सोया प्रोटिन पावडर

सोया पीठापासून सोया प्रोटिन कॉन्सन्ट्रेट्‌स व सोया आयसोलेट तयार करता येतात. तर सोया प्रोटिन कॉन्सन्ट्रेट्‌स व सोया आयसोलेटपासून सोया प्रोटिन पावडर तयार करता येते. विविध प्रकारच्या पेयांमध्ये याचा वापर घनता, चव व स्वादिष्टपणा वृद्धिंगत करणे, प्रथिने, क्षार तसेच जीवनसत्त्वाची उपलब्धता वाढविणे यासाठी केला जातो.

सोयायुक्त बेकरी पदार्थ

गहू पिठात तीन ते पाच टक्के सोया पिठाचा वापर केल्यास ब्रेडचा रंग व पोत सुधारण्यास मदत होते. स्कीम मिल्कला पर्याय म्हणून सोया पीठ व व्हे यांचे मिश्रण वापरता येते. सोया पिठात लायसिन या अमिनो ऍसिडचे प्रमाण चांगले असते; परंतु गव्हाच्या मैद्यात लायसिनची कमतरता असून सिस्टीन या अमिनो ऍसिडचे प्रमाण चांगले आहे. जर गव्हाच्या मैद्यात सोया पीठ मिसळल्यास लायसिन व सिस्टीन या दोनही अमिनो ऍसिडचा पुरवठा शरीरास होऊ शकतो. त्याशिवाय मैदा मिश्रित सोया पिठाच्या प्रथिनांची गुणवत्ता फ ारच चांगली असते.कुपोषित बालकांना पूरक अन्न म्हणून सोयायुक्त बिस्किटाचा आहार देता येईल. त्यात सर्वसाधारण 12 टक्के प्रथिने (बाजारात उपलब्ध असलेल्या बिस्किटां पेक्षा 50 क्के जास्त). 24 टक्के स्निग्धयुक्त पदार्थ व 500 किलो कॅलरी उष्मांक प्रति 100 ग्रॅम असू शकते. लहान मुलांना (सहा ते दहा वर्षे वयोगट) दररोज चार बिस्किटे खाऊ घातल्यास त्यांना 12 टक्के प्रथिने व 100 किलो ऊर्जा मिळू शकते.

(लेखक महाराष्ट्र राज्य कृषी पणन मंडळ, पुणे येथे प्रकल्प सल्लागार म्हणून कार्यरत आहेत.)

सीताफळापासून बनवा पावडर, जॅम, रबडी
सीताफळापासून बनवा पावडर, जॅम, रबडी

सीताफळाच्या गरापासून पावडर, जॅम, पेये, सिरप, मिल्कशेक, रबडी, आइस्क्रीम, श्रीखंड हे पदार्थ तयार करता येतात. गराचा वापर विविध मिठाई, बेकरी व कन्फेक्‍शनरीमध्ये केला जातो. बाजारपेठेतील मागणीनुसार विविध पदार्थ तयार करणे शक्‍य आहे.

गर काढून साठविणे

1) प्रथम पिकलेली निरोगी चांगली सीताफळे निवडून घेऊन पाण्याने स्वच्छ धुऊन घ्यावीत. नंतर फळांचे दोन भाग करावेत. बियांसहित गर अलगदपणे चमच्याने काढून घ्यावा. 
2) हा काढलेला गर मिक्‍सरला लावून 1 मि.मी. स्टेनलेस स्टीलच्या पातेल्यात घ्यावा. त्यामध्ये 500 पीपीएम ऍस्कॉर्बिक आम्ल व 700 पीपीएम पोटॅशियम मेटाबायसल्फाईट मिसळून गरम करावा. हा गर निर्जंतुक केलेल्या बाटल्यांमध्ये किंवा रिटॉर्टेबल पाऊचेसमध्ये भरून हवाबंद करावा. परत पाश्‍चराईज करून, थंड करून, लेबल लावून, थंड ठिकाणी (शीतगृहात) साठवून ठेवाव्यात. 
3) गर साठवण कालावधीमध्ये काळा पडण्याची शक्‍यता असते म्हणून तो थंड तापमानाला ठेवावा. 
4) या पद्धतीशिवाय त्या काढलेल्या गरामध्ये 500 पीपीएम ऍस्कॉर्बिक आम्ल व 700 पीपीएम केएमएस मिसळून तो उणे 20 अंश सेल्सिअस तापमानास गोठवून ठेवल्यास एक वर्षापर्यंत चांगला राहतो. 
5) हा गर आपणास विविध पदार्थ तयार करण्यासाठी वर्षभर वापरता येतो. या गोठविलेल्या सीताफळाच्या गरास स्थानिक तसेच परदेशी बाजारपेठांत चांगली मागणी आहे.

गराची पावडर

1) फळाचा काढलेला गर घेऊन त्यामध्ये 500 पीपीएम ऍस्कॉर्बिक आम्ल व 700 पीपीएम पोटॅशियम मेटाबायसल्फाईट व 2 ते 3 टक्के माल्टो डेक्‍स्ट्रीन मिसळून स्प्रे ड्रायरमध्ये किंवा ड्रम ड्रायरमध्ये 5 ते 8 टक्के पाण्याचा अंश येईपर्यंत वाळवावा. 
2) यानंतर तयार झालेली पावडर निर्वात केलेल्या पिशवीमध्ये भरून, थंड ठिकाणी साठवून ठेवावी. 3) अशा प्रकारे तयार केलेली पावडर आइस्क्रीम, कन्फेक्‍शनरी तसेच श्रीखंड, मिल्कशेक, टॉफी इत्यादी पदार्थ तयार करताना वापरता येते. या पावडरला परदेशी बाजारपेठांमध्ये चांगली मागणी आहे.

जॅम

1) गराच्या वजनाएवढी साखर मिसळून तो गरम करावा, सतत ढवळत राहावे. नंतर यामध्ये 2 ते 5 ग्रॅम प्रतिकिलो गर या प्रमाणात सायट्रिक आम्ल मिसळून ते मिश्रण घट्ट होईपर्यंत म्हणजेच तुकड्यांत पडेपर्यंत शिजवावे. 
2) या वेळी मिश्रणाचा टीएसएस 68 ते 69 टक्के असतो. 
3) तयार झालेला जॅम निर्जंतुक केलेल्या काचेच्या बाटल्यांमध्ये भरून, बाटल्या थंड करून, त्यावर मेणाचा थर देऊन किंवा ऍल्युमिनियम फॉईल लावून, हवाबंद करून झाकण लावावे. बाटल्या थंड आणि कोरड्या जागी साठवाव्यात.

सरबत

1) गर 15 टक्के, साखर 15 टक्के व सायट्रिक आम्ल 0.25 टक्के घेऊन उत्तम प्रकारे सरबत करता येते. प्रथम गर घेऊन त्यामध्ये प्रमाणात मोजून घेतलेली साखर, सायट्रिक आम्ल व पाणी मिसळून ते चांगले ढवळून घ्यावे. हे मिश्रण मलमलच्या कापडातून गाळावे. थंड झाल्यावर त्याचा आस्वाद घ्यावा. 
2) जर हे सरबत जास्त काळ साठवून ठेवायचे असल्यास ते गरम करून त्यामध्ये 100 पीपीएम पोटॅशियम मेटाबायसल्फाईट मिसळून निर्जंतुक केलेल्या 200 मि.ली.च्या काचेच्या बाटल्यांमध्ये भरून, झाकण लावून ठेवावे. परत पाश्‍चराईज करून, थंड करून, लेबल लावून, थंड ठिकाणी बाटल्या साठवून ठेवाव्यात. अशा तऱ्हेने तयार केलेले सरबत 1 ते 2 महिने टिकवून ठेवता येते.

रबडी

1) रबडी तयार करण्यासाठी गर एक किलो घेऊन त्यामध्ये 900 मि.ली. दूध आणि 100 ग्रॅम साखर मिसळून चांगले ढवळून गाळून घ्यावे. हे मिश्रण 15 ते 20 मिनिटे गरम करावे. 
2) थंड झाल्यावर फ्रिजमध्ये ठेवून त्याचा आस्वाद घ्यावा.

श्रीखंड

1) सीताफळाचा गर किंवा पावडर वापरून उत्तम प्रतीचे श्रीखंड तयार करता येते. या श्रीखंडास चांगली चव असते. 
2) गर 100 ग्रॅम, साखर 500 ग्रॅम व 400 ग्रॅम चक्का मिसळून मिश्रण चांगले एकजीव करून घ्यावे. त्यामध्ये ड्रायफ्रूट्‌स मिसळून फ्रिजमध्ये ठेवून थंड झाल्यावर त्याचा आस्वाद घ्यावा.

मिल्कशेक

1) सीताफळाचा गर किंवा पावडर वापरून उत्कृष्ट प्रतीचा मिल्कशेक तयार करता येतो. 
2) यासाठी गाईचे किंवा म्हशीचे स्वच्छ दूध गाळून घेऊन गरम करून ते प्रमाणित करावे. नंतर ते 70 अंश सेल्सिअस तापमानास 15 मिनिटे गरम करावे. त्यामध्ये 0.40 टक्के सोडियम ऍल्जिनेट मिसळून 10 टक्के साखर आणि 10 टक्के गर किंवा पावडर मिसळून हे मिश्रण चांगले गाळून घ्यावे. त्यानंतर 70 अंश सेल्सिअस तापमानास 30 मिनिटे गरम करावे. नंतर ते 10 अंश सेल्सिअस तापमानास तीन तास थंड करून घ्यावे. परत ते -2 अंश सेल्सिअस ते -4 अंश सेल्सिअस तापमानाला सात मिनिटे थंड करून मिक्‍सरला घुसळवून त्याचा आस्वाद घ्यावा.

गुणधर्म आणि उपयोग

1) फळे तयार होण्यास फलधारणेपासून जातीपरत्वे 135 ते 150 दिवस लागतात. हे फळ झाडावरून काढल्यानंतर पिकते. म्हणून त्याची काढणी पूर्ण वाढीच्या वेळी करतात. 
2) डोळा पडलेली सीताफळे काढल्यास दोन-तीन दिवसांत पिकून खाण्यास तयार होतात. 
3) हे अत्यंत नाशवंत फळ आहे. पिकल्यानंतर एक-दोन दिवसांपेक्षा जास्त काळ साठविता येत नाही. 
4) फळांचा हंगाम सप्टेंबर ते नोव्हेंबरपर्यंत असतो. पिकलेल्या सीताफळामध्ये सर्वसाधारणपणे 50 टक्के गर, 20 टक्के टीएसएस व 0.30 टक्के आम्लता असते. 5) फळे अत्यंत नाशवंत असल्याने त्यांची दोन-तीन दिवसांपेक्षा जास्त काळ साठवण करता येत नाही. गरामध्ये पोषणमूल्य चांगले असते. 
6) पिकलेल्या सीताफळामध्ये शर्करा, प्रथिने व लोह यांचे प्रमाण भरपूर असते. 
7) सीताफळाच्या पानांमध्ये ऍकोरिन आणि अनोनिन ही अल्कालॉईड्‌स असतात, त्यामुळे कोणताही प्राणी याची पाने खात नाही. 
8) पानांचा लेप डोकेदुखीवर गुणकारी आहे. 
9) झाडामध्ये हायड्रोसायनिक आम्ल असल्याने त्या झाडास वाळवी लागत नाही. 
10) सीताफळाच्या बियांपासून काढलेल्या तेलाचा उपयोग साबण तयार करण्यासाठी होतो, तसेच पेंडीचा उपयोग खत म्हणून केला जातो.

सीताफळाच्या 100 ग्रॅम गरामध्ये पोषण मूल्यांचे प्रमाण

घटक +प्रमाण +घटक +प्रमाण +घटक +प्रमाण 
पाणी (टक्के) +71.00 +कर्बोदके (टक्के) +24.00 +प्रथिने (टक्के) +1.60 
मेद (टक्के) +0.40 +तंतूमय पदार्थ (टक्के) +3.10 +कॅल्शिअम (मि.ग्रॅ.) +20 
स्फुरद (मि.ग्रॅ.) +5.00 +लोह (मि.ग्रॅ.) +0.20 +जीवनसत्त्व “क’ +22.43 
उष्मांक (किलो कॅलरी) +104 +कॉपर +2.4 +आम्लता +0.40

प्रक्रिया पदार्थ

1) गर आइस्क्रीमसाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरतात. गरापासून जॅम, जेली, पावडर, टॉफी, श्रीखंड, रबडी, मिल्कशेक इत्यादी पदार्थ तयार करता येतात. 
2) गर नियमित सेवन केल्याने अशक्तपणा दूर होतो. 
3) पिकलेल्या फळाच्या सालीचा उपयोग जखमा बऱ्या करण्यासाठी होतो. बियांचा लेप जनावरांच्या जखमा बऱ्या करण्यासाठी केला जातो. 
4) फळाचा गर शुक्राणूवर्धक, तृष्णावर्धक, बलवर्धक, उत्साहवर्धक, पचनशक्ती वाढविणारा व पित्ताविकार कमी करणारा आहे. हाडांच्या व दातांच्या मजबुतीसाठी उपयोगी. हृदयाची कार्यक्षमता वाढते, रोगप्रतिकारशक्ती वाढते.

संपर्क – डॉ. विष्णू गरंडे – 9850028986 
(लेखक शाहू कृषी तंत्र विद्यालय, कसबा बावडा, कोल्हापूर येथे प्राचार्य आहेत)

संकरित नेपिअरची लागवड
संकरित नेपिअरची लागवड

जनावरांच्या समतोल आहारामध्ये वैरण, हिरवा चारा, आंबवण, खनिज पदार्थ, जीवनसत्त्वे, पाणी यांचा समावेश होतो. त्यात सुमारे 70 टक्के भाग हा हिरवा चारा असतो. त्यामुळे लुसलुशीत व पौष्टिक चाऱ्याचे नियोजन करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यासाठी संकरित नेपिअर हे बहुवार्षिक गवत महत्त्वाचे ठरते. 
सर्वसाधारणपणे पूर्ण वाढलेल्या दुभत्या जनावराला दिवसाला 24 ते 25 किलो हिरवा चारा आणि 5 ते 6 किलो कोरडा चारा लागतो. समतोल आहाराच्या दृष्टीने एकदल व द्विदल चाऱ्याचे प्रमाण निम्मेनिम्मे असावे. 12 ते 13 किलो एकदल वर्गीय हिरवा चारा (उदा. ज्वारी, बाजरी, मका, ओट, संकरित नेपिअर इ.) तर 12 ते 13 किलो द्विदल वर्गीय हिरवा चारा (उदा. लसूण घास, बरसीम, चवळी इ.) यांचा समावेश करावा. एकदल चाऱ्यामध्ये शर्करेचे प्रमाण जास्त असते, तर द्विदल चाऱ्यामध्ये प्रथिने, कॅल्शिअम यांचे प्रमाण जास्त असते.

जमिनीची निवड

  • संकरित नेपिअर (फुले जयवंत) हा वाण सर्व प्रकारच्या जमिनीत वाढतो. तथापि खोल, मध्यम ते भारी, काळी कसदार उत्तम निचऱ्याची सुपीक गाळ फेरातील जमिनीची निवड करावी. यामुळे गवताची वाढ जोमाने होऊन फुटवे चांगले येतात. भरपूर हिरव्या चाऱ्याचे उत्पादन मिळते. हा वाण 5 ते 8 सामू असलेल्या जमिनीत चांगल्या प्रकारे वाढू शकतो.
  • हवामान – हे गवत 24 अंश ते 40 अंश सेल्सिअस या तापमानात चांगले वाढते. 15 अंश सेल्सिअसपेक्षा खाली तापमान गेल्यास या गवताची वाढ खुंटते.
  • उन्हाळ्यात व पावसाळ्यात या गवताची वाढ अत्यंत उत्कृष्ट होते. पावसाच्या हलक्‍या सरी व त्यानंतर स्वच्छ सूर्यप्रकाश या वाणाच्या वाढीकरिता हितावह असतो.
  • हिवाळ्यात हे गवत सुप्त अवस्थेत राहते. त्यामुळे अपेक्षित उत्पन्न मिळत नाही.
  • सिंचनाची सोय असल्यास व खते योग्य प्रमाणात वापरल्यास या गवताची लागवड तीन वर्षांपर्यंत टिकते.
  • पूर्वमशागत – जमिनीची खोल मशागत करून, कुळवाच्या दोन ते तीन पाळ्या द्याव्यात. शेवटच्या कुळवाच्या वेळी हेक्‍टरी 10 टन चांगले कुजलेले शेणखत अथवा कंपोस्ट खत जमिनीत मिसळावे.
  • लागवडीचा हंगाम – या गवताची लागवड उन्हाळ्यात फेब्रुवारी ते मार्च या काळात करावी. खरीप हंगामात (पावसाळ्यात) जून ते ऑगस्ट मध्येही लागवड करता येते.

लागवडीची पद्धत

या गवताची ठोंबे (मुळासह) लावावीत. लागवडीकरिता साधारणपणे तीन महिने वाढू दिलेल्या गवताच्या खोडाचा जमिनीकडील दोन तृतीयांश भागातील दोन ते तीन डोळे असणाऱ्या कांड्या काढून लावाव्यात.या गवताची लागवड 90 x 60 सें.मी. अंतरावर करावी. गवताचे ठोंब 90 सें.मी. अंतरावर काढलेल्या सरीच्या बगलेत मुळासहित गवताची ठोंब अथवा डोळे असणाऱ्या कांड्याद्वारे लागवड करावी.दोन डोळे जमिनीत व एक जमिनीवर राहील अशा पद्धतीने लागवड करावी. दोन झाडांमध्ये 60 सें.मी. अंतर ठेवावे. एका ठिकाणी एक जोमदार ठोंब लावल्यास हेक्‍टरी 18,500 ठोंब पुरेसे होतात.

खत व्यवस्थापन

लागवडीच्या वेळी प्रति हेक्‍टरी 50 किलो नत्र, 50 किलो स्फुरद आणि 40 किलो पालाश द्यावे, तसेच प्रत्येक कापणीनंतर 25 किलो नत्र प्रति हेक्‍टरी द्यावे.

पाणी व्यवस्थापन – संकरित नेपिअर गवताला उन्हाळी हंगामात 7 ते 10 दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. खरीपमध्ये गरजेनुसार 15 दिवसांचे अंतराने, हिवाळ्यात 10 ते 12 दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे.
आंतरमशागत – सुरवातीच्या वाढीच्या काळात एक किंवा दोन खुरपण्या देणे आवश्‍यक आहे. त्यानंतरची खुरपणी गरजेनुसार करावी. दरवर्षी उन्हाळ्यात चाळणी (खांदणी) करून मातीची भर झाडास द्यावी. प्रत्येक वर्षी एक ठिकाणी 2 ते 3 फुटवे ठेवून इतर जादा फुटवे लागवडीकरिता नवीन ठिकाणी वापरावेत. यासाठी मर झालेले फुटवे पुंजक्‍यातून काढून टाकावेत. जोमदार 2 ते 3 फुटव्यांना वाढीसाठी पोषक वातावरण निर्माण करावे.

कापणी व उत्पादन

या गवताची हिरव्या चाऱ्यांसाठी पहिली कापणी 60 ते 65 दिवसांनी करावी. कापणी जमिनीपासून साधारण 15 ते 20 सें.मी. उंचीवर केल्यास फुटवे चांगले फुटण्यास मदत होते. नंतरच्या कापण्या पीकवाढीनुसार 45 ते 50 दिवसांनी कराव्यात. अशा प्रकारे वर्षभरात 6 ते 7 कापण्या घेता येतात. 

  • कापणीस उशीर झाल्यास गवत जास्त वाढते. त्यामुळे ते जाड टणक व जास्त तंतुमय होते. पौष्टिकतेचे प्रमाण कमी होते. शिवाय कापण्यांची संख्याही कमी होते.
  • शक्‍यतो कडबा कुट्टीमध्ये गवत बारीक करून द्यावे.
  • साधारणपणे प्रतिवर्षी 100 ते 150 टन हिरव्या चाऱ्याचे उत्पादन मिळते.

सुधारित वाणाविषयी अधिक माहिती

महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी येथील गवत संशोधन प्रकल्पाने संकरित नेपिअर गवताचे “फुले जयवंत’ (आर.बी.एन.-13) हे वाण विकसित केले आहे.

  • “फुले जयवंत’ वाणाच्या हिरव्या चाऱ्यात ऑक्‍झिलिक आम्लाचे प्रमाण हे 1.91 टक्के आहेत.
  • त्यात प्रथिने 10.35 टक्के, स्निग्ध पदार्थ 2.38 टक्के, खनिजे 12.32 टक्के, तसेच चाऱ्याची एकूण पचनीयता 61.8 टक्के आहे.
  • तसेच पानांवर कूस कमी प्रमाणात असल्याने जनावरे आवडीने खातात.

संपर्क – डॉ. सिनोरे, 9423732876 
(महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी

शिंपल्यातून खरे मोती उत्पादन
शिंपल्यातून खरे मोती उत्पादन

मोत्यांचे तीन प्रकार

आपण जे मोत्यांचे दागिने घालतो अगर सोन्यांच्या दागिन्यात जे मोती मढवलेले असतात त्या मोत्यांचे तीन प्रकार आहेत.

१) नसर्गिक २)संवर्धित ३)कृत्रिम

यातला संवर्धित मोती हा ठराविक प्रकारच्या मोती संवर्धित करावयाच्या शिंपल्यात एक छोटीशी शस्रक्रिया करून न्युक्लीअसचे (ठराविक शिंपल्याचा एक तुकडा अगर भुकटी) रोपण करून गोड्या पाण्यात तो शिंपला ३ वर्षे ठेवला जातो. आणि त्या शिंपल्यात तयार झालेला मोती संवर्धित मोती होय.हा मोती नैसर्गिक मोत्यासारखाच असतो. तेवढयाच गुणवत्तेचा असतो.

कृत्रिम मोती मात्र काचेचे तुकडे किंवा मनी माशाच्या खावल्यांपासून बनवलेल्या द्रावणात बुडवून जो थर निर्माण होतो टो वाळवून मोती तयार केला जातो. अर्थात, या मोत्यावरचा हा थर कालांतराने फिका पडतो. थर निघून जातो. तसेच या कृत्रिम मोत्याचा आरोग्यासाठी उपयोग होत नाही. टो खोटा असतो. मात्र संवर्धित मोती हा खरा असतो. अशा मोत्याची निर्मिती करण्यासाठी गोडे पाणी, विशिष्ट प्रकारचा जिवंत शिंपला आणि ग्राफ्त टिश्यू न्युक्लीअस इ.गोष्टी आवश्यक असतात.

खऱ्या पाण्यातील कवचधारी (शिंपला) मत्स्य जीवापासून मिळणारे मोती हे उच्च गुणप्रतीचे असतात पण त्याचे संवर्धन करणे जाकीरीचे असते. गोडया पाण्यातल्या कवचधारी मत्स्याजीवापासून मोती तयार करण्याचे तंत्र करण्यासारखे असते. हे मोती हि उच्च प्रतीचे असतात. यांच्यापासून मोती निर्मिती करणे हि एक फायदेशीर आणि जमेची बाब आहे. त्यांचा गोडया पाण्यातला साठा मोठा असतो. त्यांना उपद्रव कमी असतो आणि संवर्धनाची पद्धत सोयीस्कररीत्या विकसित करता येते म्हणून गोडया पाण्यातल्या शिंपल्यापासून (कवचधारी मात्स्य्जीव) मोती मिळवणे सोपे जाते. गोडया पाण्यात एकूण ५० प्रकारचे शिंपले आहेत, पण त्यातल्या संथ आणि वाहत्या पाण्यातल्या २-३ जातीच फक्त मोत्याच्या संवर्धनासाठी उपयुक्त आहे आणि लामिलीडेंस मार्जीलेनीस आणि लामिलीडेंस कोरीआनसीस या संथ पाण्यांतल्या, तर वाहत्या पाण्यातल्या पराशिया कोरुगेटा त्यांचा मोती संवर्धनासाठी वापर करावा.

प्रत्यक्ष मोत्यांचे संवर्धन करण्यासाठी असे शिंपले गोळा करून संवर्धन करण्याच्या ठिकाणी आणावेत. न्युक्लीअस रोपण शस्रक्रियेकरिता भृण प्रत्यारोपण पद्धतीसारखेच डोनर आणि रेसिपंटची आवश्यकता असते. डोनर म्हणजे रोपणाकरिता लागणाऱ्या टिश्यूची पूर्तता करणारा शिंपला आणि रेसीपंट म्हणजे रोपण शस्रक्रिया करवून घेऊन प्रत्यक्ष मोती संवर्धन करणारा शिंपला. डोनर शिंपल्यातून विशिष्ट पद्धतीने ग्राफट टिश्यू आणि मॅटल टिश्यू मिळवण्यात येतो. हे ग्राफ्त टिश्यू आणि मॅटल टिश्यू रेसीपटमध्ये न्वूक्लीआस रोपणासाठी वापरतात. प्रत्यक्ष न्युक्लीआस रोपणासाठी करण्यासाठी तंत्रज्ञान आणि प्रशिक्षणाची थोडी फार गरज असते. प्रशिक्षण घेतल्यास न्वूक्लीआस शस्रक्रिया (वेगवेगळ्या कलम पद्धतीचे प्रशिक्षण घेतल्याप्रमाणे) करणे सोपे जाते. मार्च ते मे या दरम्यान हि न्युक्लीआस रोपण शस्रक्रिया करण्यासाठी चांगला कालावधी असतो. कारण शास्रक्रियेची जखम लवकर भरते. मोती तयार होण्याची प्रक्रिया वेगात होते.

न्युक्लीआस रोपणाच्या (शस्रक्रिया) ३ पद्धती आहेत. त्या म्हणजे १) मॅटल कॅविटी इन्सर्षण २) मॅटल टिश्यू इन्सर्षण ३) गोनाडल इन्सर्षण. या पद्धती कशा करायच्या याचे प्रशिक्षण घेणे महत्वाचे आहे.

शास्रक्रीयेद्वारे रोपण केलेले शिंपले गोडया पाण्यात २-३ वर्षे पाळावे लागतात. हे शिंपले पाण्यातील सूक्ष्म वनस्पती प्लवगांवर उपजीविका करतात. म्हणून त्याची चांगली वाढ होण्यासाठी त्या गोडया पाण्यात शेण आणि सुपर फोस्फेटचा वापर करावा. पहिल्या वर्षापेक्षा दुसर्या आणि तिसर्या वर्षी मोती तयार करण्याच्या द्रावणाचे प्रमाण चांगलेच असते म्हणून गुणवत्तेचे मोती दुसर्या वर्षापासून, तर तिसर्या वर्षी जास्त गुणवत्तेचे मोती मिळतात. पहिल्याच वर्षीच जर मोती काढून घेतले तर ते वेडेवाकडे निकृष्ठ दर्जाचे असतात. तयार झालेले मोती शिंपल्यातून काढून घेतल्यानंतरही त्याच्यावर स्वच्छ करण्याच्या, पारदर्शीपणा येण्यासाठी आणि रंगीतपणा येण्यासाठी काही प्रक्रिया कराव्या लागतात. याही प्रशिक्षणात शिकवल्या जातात. अशा तयार झालेल्या गुणवत्तेच्या खरया मोत्यांना मोठी किमतही मिळते आणि मागणी तर प्रचंड आहे.

शेती पूरक व्यवसाय – मोती संवर्धन

आतापर्यंत हा मोती संवर्धनाचा व्यवसाय खाजगी व्यक्तीपुरताच मर्यादित आहे. हा कुटीर उद्योग म्हणून शेतकऱ्यांनी, तरुण बेरोजगारांनी छोट्याश्या प्रशिक्षनानंतर सुरु करावा. कारण गोडया पाण्याची उपलब्धता खूप आहे शिवाय अत्यल्प खर्चाचा, कमी मेहनतीचा आहे. प्रचंड मागणीचा, प्रचंड पैसा मिळवून देणारा आहे. म्हणून खेड्यापाड्यात शेतीच्या इतर पूरक व्यवसायाबरोबर गोडया पाण्यात मोती संवर्धन व्यवसाय सुरु करावा हाच या पाठीमागचा उद्देश आहे.

स्त्रोत – कृषी प्रवचने, प्रल्हाद यादव

गुलाबापासून तयार करा गुलकंद
गुलाबापासून तयार करा गुलकंद

गुलकंदाला आयुर्वेदिक महत्त्व आहे. गुलकंद हा गुलाबपाकळ्या आणि खडीसाखर याचे मिश्रण करून तयार झालेला पदार्थ आहे. घरच्या घरी आपण हा पदार्थ तयार करू शकतो. 
गुलाबशेती करणाऱ्यांसाठी; तसेच महिला बचत गटांसाठीही गुलकंदनिर्मिती हा चांगला जोडधंदा आहे. गुलाब फुलांचा उपयोग हार बनविण्यासाठी होतोच, त्याच बरोबरीने गुलकंद, गुलाबपाणी, अत्तर, गुलाब तेल, उदबत्ती बनविण्यासाठी केला जातो. गुलकंद करण्यासाठी देशी जातीच्या लाल फुलांचा वापर करावा. याचबरोबरीने एव्हान, क्रिमझन ग्लोरी हार्ट थ्रॉब, ब्ल्यू मून, मॉन्टेझुमा, हैद्राबादी गुलाब या सुवासिक फुलांच्या जाती आहेत.

गुलकंद करण्याची कृती

साहित्य 1) गुलाब पाकळ्या, 2) खडी साखर, 3) प्रवाळ पिष्ठी 
1) गुलकंद करण्यासाठी देशी जातीच्या लाल फुलांचा वापर करावा. म्हणजे गुलकंदाला रंग व सुगंध चांगला येतो. देशी गुलाबांना जेवढा सुगंध असतो, त्या प्रमाणात विदेशी गुलाबांना नसतो. 
2) प्रथम पूर्ण उमललेल्या निरोगी फुलांच्या पाकळ्या वेगळ्या कराव्यात. पाकळ्यांचे बारीक तुकडे करावेत. एक किलो खडी साखर (1ः1) या प्रमाणात एक थर पाकळ्या आणि एक थर खडी साखर असे काचेच्या बरणीत भरावे. 
3) काचेची बरणी उन्हात 4 ते 5 दिवस ठेवावी. उन्हामुळे साखरेचे पाणी होते. आणि त्यात या पाकळ्या मुरतात. असा चविष्ट गुलकंद 21 ते 25 दिवसांत खाण्यासाठी तयार होतो.

गुलकंदाचे फायदे

1) एक उत्तम पाचक आहे. उष्णतेपासून होणारे विकार, ताप, रक्तपित्त, कांजिण्या, शारीरिक दौर्बल्यावर उपचारासाठी गुलकंदाचा चांगला उपयोग होतो. 
3) गुलकंद कांतिदायक तृष्णाशामक आहे. 
4) गुलकंदामध्ये 10 टक्के प्रवाळ मिसळून वाढत्या वयाची मुले आणि शारीरिक दौर्बल्य असलेल्यांना दिल्यास ते शक्तिवर्धक म्हणून काम करते.

संपर्क – सुनीता चौहान -9422304948 
(लेखिका कृषी विज्ञान केंद्र, केंद्रीय कापूस संशोधन संस्था, नागपूर येथे कार्यरत आहेत.)

चिकूपासून जॅम, स्क्वॅश
चिकूपासून जॅम, स्क्वॅश

चिकूच्या पाकविलेल्या फोडी, जॅम, स्क्वॅश, फोडी हवाबंद करणे, भुकटी हे पदार्थ तयार करता येतात. हे सर्व पदार्थ तयार करण्यासाठी पूर्ण पिकलेली गोड फळे घ्यावीत. फळे स्वच्छ धुवावीत. साल काढावी. बिया काढून टाकाव्यात. फोडी कराव्यात.

पाकविलेल्या चिकूच्या फोडी

चिकूची व्यवस्थित पिकलेली, गोड चवीची फळे निरीक्षणपूर्वक निवडून घ्यावीत. फळे स्वच्छ पाण्याने धुऊन घ्यावीत. त्याचे चार तुकडे (लांबीप्रमाणे) करून बी पूर्णपणे काढून टाकावे. मिठाच्या दोन टक्के द्रावणामध्ये फळांचे तुकडे ३ ते ४ मिनिटे बुडवून ठेवावेत. नंतर फोडी ड्रायरमध्ये (४० अंश सेल्सिअस) किंवा सूर्यप्रकाशात पूर्ण एक दिवस वाळवाव्यात. दुसऱ्या दिवशी फळांचे तुकडे ४० अंश ब्रिक्स साखरेच्या पाकात पाच मिनिटे शिजवावेत. फोडी द्रावणातून बाहेर काढून पुन्हा सूर्यप्रकाशात अथवा ड्रायरमध्ये (४० अंश सेल्सिअस) तापमानात वाळवाव्यात. त्यापुढील दिवशी अनुक्रमे ५५ व ६५ अंश ब्रिक्स पाकामध्ये शिजवून वाळवाव्यात. नंतर फोडी चांगल्या वाळवाव्यात. कोरड्या फोडी प्लॅस्टिकच्या पिशव्यांमध्ये भरून सीलबंद कराव्यात.

चिकू स्क्वॅश

चिकूच्या फोडी मिक्सर/ पल्परमध्ये घालून चांगला लगदा तयार करून घ्यावा. लगदा मलमलच्या कापडाने गाळून त्यातला रस काढून घ्यावा. एफपीओ प्रमाणीकरणानुसार (२५ टक्के रस, ४५ ते ५० टक्के एकूण विद्राव्य घटक व ०.७५ ते १ टक्का आम्ल) घटक पदार्थ घ्यावेत.

घटक पदार्थांचे प्रमाण

चिकू रस – १ किलो पाणी – १ लिटर साखर – १ किलो सायट्रिक आम्ल – ४० ग्रॅम

चिकू रस, साखर, पाणी, सायट्रिक ॲसिड यांचे एकजीव मिश्रण तयार करावे. हे मिश्रण गाळून घ्यावे. स्क्वॅश ८० ते ८२ अंश सेल्सिअस तापमानापर्यंत गरम करावा. पोटॅशियम मेटाबाय सल्फाइट ७१० मिलिग्रॅम/ किलो स्क्वॅश किंवा सोडियम बेन्झोएट ६०० मिलिग्रॅम/ किलो स्क्वॅश या प्रमाणात थोड्या स्क्वॅशमध्ये एकजीव करून संपूर्ण स्क्वॅशमध्ये घालावे. गरम स्क्वॅश बाटल्यांमध्ये भरावा. झाकणे बसवावीत. स्क्वॅश थंड व कोरड्या जागेत ठेवावा. स्क्वॅश सहा महिने टिकतो.

चिकू भुकटी

चिकूची पक्व फळे धुऊन, साल व बी काढून घ्यावीत. फळांचे आठ तुकडे (लांबीप्रमाणे) करून सूर्यप्रकाशात किंवा वाळवणी यंत्रात (५५ – ६० अंश सेल्सिअस, पाण्याचे प्रमाण ७-८ टक्के कमी होईपर्यंत) वाळवावेत. त्यानंतर यंत्राच्या साह्याने फोडींची भुकटी करावी. भुकटी २५० गेजच्या प्लॅस्टिकच्या पिशवीमध्ये सीलबंद साठवून ठेवावी.

या भुकटीपासून मिल्कशेक तयार करता येते. मिठाई, आइस्क्रीम तयार करण्यासाठीसुद्धा वापर करता येतो.

चिकू जॅम

चिकूची पिकलेली फळे धुऊन, साल व बी काढावे. फळाचे तुकडे करून मिक्सर/ पल्परच्या साह्याने गर तयार करावा. प्रमाणीकरणानुसार (४५ टक्के गर, ६८ अंश ब्रिक्स घनपदार्थ, १ टक्का आम्ल) घटक पदार्थ घ्यावेत.

घटक पदार्थ – प्रमाण

चिकू गर – २ किलो साखर – १.५ किलो पाणी – २५० मि.लि. सायट्रिक आम्ल – १५ ग्रॅम पेक्टीन – १० ग्रॅम

गर, साखर, पाणी एकत्र करावे. मिश्रण शिजवावे. शिजविताना हळूहळू ढवळावे. जॅम आचेवरून उतरविण्यापूर्वी सायट्रिक आम्ल व पेक्टीन (थोड्या पाण्यामध्ये मिसळवून) घालावे. मिश्रणाचे तापमान १०५ अंश सेल्सिअस, विद्राव्य घटक ६८ अंश ब्रिक्स एवढे झाल्यावर जॅम तयार होतो. इतर चाचण्या (फ्लेक चाचणी, साखरेच्या दीडपट वजन) घेऊन जॅम तयार झाल्यावर गरम असतानाच निर्जंतुक केलेल्या बाटलीमध्ये भरावा. थंड झाल्यावर बाटली सीलबंद करावी.

चिकूच्या हवाबंद फोडी

पिकलेल्या चिकूच्या फोडी बहर साइज कॅनमध्ये (२८० ग्रॅम) किंवा ए-२.५ साइज कॅनमध्ये (५०० ते ५५० ग्रॅम) भराव्यात. उर्वरित जागा साखरेच्या ५५ अंश ब्रिक्स पाकाने भरावी. कॅनच्या तोंडापासून १.२५ सें.मी. अंतर सोडावे. डबे ८० अंश सेल्सिअस तापमानाला निर्वात करून बंद करावेत. बटर साइज कॅन (२० मिनिटे) व ए २.५ कॅन अनुक्रमे २० व २५ मिनिटे उकळत्या पाण्यामध्ये ठेवावेत. नंतर कॅन गार पाण्याने थंड करावेत. कॅन थंड व कोरड्या जागेत ठेवावेत.

चिकू शेक

चिकूपासून चांगल्या प्रतीचा शेक तयार होतो. शेक तयार करण्यासाठी चिकूचा गर अथवा फोडींचे अतिशय बारीक-बारीक तुकडे करावेत.

घटक पदार्थ

चिकूचा गर/तुकडे – १०० ग्रॅम साखर – १३६ ग्रॅम – १५० ग्रॅम दूध – ७५० – ८०० ग्रॅम

स्टीलच्या पातेल्यामध्ये दूध गरम करावे. थंड झाल्यावर साय काढावी. दुधामध्ये साखर विरघळवून घ्यावी. नंतर त्यात चिकूचा गर अथवा तुकडे टाकावेत. हे मिश्रण मिक्सरमध्ये टाकून एकजीव करावे. शेक थंड होण्यास रेफ्रिजरेटरमध्ये ठेवावा. आवडीनुसार बर्फाचा चुरा टाकून शेक पिण्यास वापरावा.

डॉ. गीता रावराणे-मोडक – ९४२२३०२८६२

(लेखिका पद्‌मभूषण वसंतदादा पाटील ॲग्रिकल्चर कॉलेज, तळेगाव दाभाडे, आंबी जि. पुणे येथे कार्यरत आहेत)

चिकूपासून पावडर, बर्फी, चटणी
चिकूपासून पावडर, बर्फी, चटणी

चिकूमध्ये मोठ्या प्रमाणात लोह, 5.3 ते 7.4 मिलिग्रॅम तंतुमय पदार्थ आणि जीवनसत्त्व क असते. नोव्हेंबर महिन्यापासून जास्त प्रमाणात चिकू फळांची आवक होते, हे लक्षात घेऊन बाजारपेठेच्या मागणीनुसार चिकूपासून विविध प्रक्रियायुक्त पदार्थ तयार करावेत.

चिकू चिप्स

साहित्य – पिकलेले चिकू

  • चांगले चिकू वेचून घ्यावेत किंवा पिकलेले चिकू घ्यावेत.
  • स्टेनलेस स्टीलच्या चाकूच्या साह्याने चिकूची साल काढून घ्यावी.
  • चिकूचे दोन भाग करून त्यातील मधला पांढरा भाग व बिया काढून घ्याव्यात.
  • त्यानंतर चिकूचे पातळ काप करावेत.
  • हे काप सोलर ड्रायर (वाळवणी यंत्रामध्ये) तीन दिवस वाळवावे.
  • कडकडीत वाळवलेले चिकू चिप्स हवाबंद डब्यात भरून ठेवावे.

चिकू पावडर

साहित्य – चिकू चिप्स

  • कडकडीत वाळवलेले चिकू चिप्स घ्यावेत.
  • त्यानंतर ग्राइंडरच्या साह्याने वाळलेल्या फोडींची भुकटी करावी.
  • तयार झालेली भुकटी 250 गेजच्या प्लॅस्टिकच्या पिशवीमध्ये सीलबंद करून साठवून ठेवावी.
  • चिकू पावडरपासून पेय तयार करता येते. त्यासाठी चिकूची भुकटी दुधामध्ये 1ः20 या प्रमाणात मिसळून ढवळावी. त्यानंतर त्यामध्ये साखर मिसळून चिकू मिल्कशेक तयार करावा.

चिकू खोबरा बर्फी

साहित्य –
चिकूचा लगदा – 1 वाटी
खोवलेला नारळ – 1 वाटी
साखर – 1 ते 2 वाटी
दूध – 1 वाटी
तूप – 2 चमचे
कृती –

  • एक पसरट भांड्यात तूप घेऊन त्यात नारळ चांगला भाजून घ्यावा.
  • नंतर त्यात साखर व चिकूचा लगदा मिसळून ते मिश्रण चांगले घोटावे.
  • घोटत असतानाच एक वाटी सायीचे दूध त्यात मिसळावे. त्यानंतर हे मिश्रण एकजीव होऊन घट्टपणा येईल तोपर्यंत घोटत राहावे.
  • मिश्रण घट्ट झाल्यावर एका ताटाला तूप लावून त्यात तो लगदा पसरावा. चांगले थापून थोड्या वेळाने त्याच्या वड्या पाडाव्यात.
  • या वड्या चिकूच्या नैसर्गिक रंगामुळे चांगल्या दिसतात व चविष्ट लागतात.

चिकू चटणी

साहित्य-
पिकलेले चिकू – 2
हिरव्या मिरच्या – 2 ते 3
लसूण पाकळ्या – 3 ते 4
कोथिंबीर – गरजेप्रमाणे
चिंच – गरजेप्रमाणे
मीठ व जिरेपूड – चवीप्रमाणे
कृती –

  • चिकू सोलून त्याचे तुकडे करावेत. त्यातील बिया काढून घ्याव्यात.
  • वरील सर्व साहित्य चिकूमध्ये मिसळून मिक्‍सरमध्ये चटणी वाटून घ्यावी.

चिकू नारळ लाडू

साहित्य –
चिकू पावडर – 1 वाटी
सुके खोबरे – 1 वाटी
रवा – 1 वाटी
दळलेली साखर – 1 वाटी
वेलचीची पावडर – 1 लहान चमचा
तूप – दीड वाटी
चारोळी – 20 ते 25 दाणे
बेदाणे – 10 ते 15
कृती –

  • प्रथम रवा तुपात भाजून घ्यावा.
  • सुके खोबरे किसून, भाजून व वाटून घ्यावे.
  • नंतर एका भांड्यात भाजलेला रवा, भाजलेला खोबरे कीस, चिकू पावडर, साखर व इतर सर्व साहित्य एकत्र करावे. उरलेले तूप तापवून त्यात मिसळावे.
  • आपल्या आवडीप्रमाणे छोटे-मोठे लाडू बनवून घ्यावेत.
  • हे लाडू पौष्टिक असतात.

चिकू स्क्वॅश

साहित्य –
चिकू लगदा – 1 किलो (10 ते 12 फळे)
साखर – 1 किलो ( 5 मध्यम कप)
पाणी – 1 लिटर (5 मध्यम कप)
सायट्रिक आम्ल – 40 ग्रॅम
कृती –

  • चिकूच्या फोडी मिक्‍सरमध्ये घालून चांगला लगदा तयार करून घ्यावा.
  • हा लगदा जाडसर कापडात बांधून घेऊन त्यातला रस काढून घ्यावा.
  • चिकूचा लगदा, साखर, पाणी व सायट्रिक आम्ल हे सर्व घटक एकत्र करून त्यांचे चांगले घोटून मिश्रण तयार करावे. हे मिश्रण मलमलच्या कापडातून गाळून घ्यावे.
  • तयार झालेल्या मिश्रणात पोटॅशियम मेटाबायसल्फेट 600 मिलिग्रॅम प्रति किलो किंवा सोडियम बेंझोएट 710 मिलिग्रॅम प्रति किलो प्रमाणात मिसळावे किंवा तयार स्क्वॅश 80 ते 82 अंश सेल्सिअस तापमानापर्यंत 25 मिनिटे गरम करून साठवावा.
  • तयार स्क्वॅश भरलेले कॅन किंवा बाटल्या साध्या पाण्याखाली धरून थंड कराव्यात. बाटल्यांमध्ये साठविलेला स्क्वॅश थंड कोरड्या जागेत ठेवावा, म्हणजे स्क्वॅश 6 महिन्यांहून अधिक काळ टिकतो.

चिकू जॅम

साहित्य –

चिकू लगदा – 2 किलो (25 फळे)

साखर – 2 किलो (6 ते 8 मध्यम कप)
पाणी – 250 मिलि (1 मध्यम कप)
सायट्रिक आम्ल – 15 ते 18 मिलिग्रॅम
कृती –

  • चिकू स्क्वॅशच्या कृतीप्रमाणे फळांची निवड करून त्यांचे तुकडे करावेत. जॅमसाठी लागणारे सर्व घटक एकत्र करून ठराविक घट्टपणा येईपर्यंत शिजवावेत. * शिजविताना मिश्रण हळूहळू ढवळावे.
  • शिजलेले मिश्रण म्हणजे जॅम गरम असतानाच कॅनमध्ये किंवा भांड्यामध्ये भरावा.
  • चांगली पक्व फळे घेऊनही जॅम घट्ट झाला नाही तर त्यात थोडी पेक्‍टिनची पावडर टाकावी.

संपर्क – रूपाली देशमुख – 8698701177
(लेखिका कृषी विज्ञान केंद्र, कोसबाड हिल, ता. डहाणू, जि. पालघर येथे कार्यरत आहेत.)

ज्वारी प्रक्रिया उद्योग
ज्वारी प्रक्रिया उद्योग

केंद्र शासनाच्या राष्ट्रीय कृषि विकास योजने अंतर्गत भरडधान्याचे उत्पादन वाढवून त्याचा दर्जा उंचावण्यासाठी “भरडधन्य विकास कार्यक्रम” राज्यात राबविला जात आहे.

यवतमाळ येथील कृषि विज्ञान केंद्र, (डॉ.पं.दे.कृ.वी.) येथे शासनाच्या कृषि आयुक्तालया मार्फत नुकतेच ज्वारी प्रकीया प्रात्यक्षिक युनिट सुरु झालेले आहे.

यवतमाळ जिल्ह्याचे वातावरण ज्वारी या पिकास अत्यंत पोषक आहे. खरीप व रबी या दोन्ही हंगामामध्ये जिल्ह्यातील शेतकरी ज्वारी पिक घेऊ शकतात.

मध्यंतरी ज्वारी या अतिशय पौष्टिक मुल्य असलेल्या पिकाकडे थोडे दुर्लक्ष झाले होते. मात्र भरडधान्य विकास कार्यक्रमाचे निमित्ताने ज्वारीचे महत्व पुन्हा वाढते आहे.

ज्वारी प्रक्रिया युनिटमध्ये एकूण चार यंत्रांचा समावेश होतो.

डी-स्टोनर

या यंत्रांद्वारे ज्वारीतील खडे, माती काडीकचरा निघून ज्वारी व ग्रेडिंग होते म्हणजेच जाड व बारीक दाणे वेगवेगळे होतात.  प्रतवारी मुळे ज्वारीची गुणवत्ता सुधारते शेतक-याला चांगली किंमत मिळते. प्रती तासाला पाचशे किलो (१/२ क्विंटल) धान्य स्वच्छ करण्याची या यंत्राची क्षमता आहे.

डी-हलर

या यंत्रांद्वारे ज्वारीला पॉलिश केले जाते.  खरीप ज्वारीला पावसामुळे  कधी कधी काजळी येते.

अशा ज्वारीला बाजार भाव एकदम कमी मिळtoतो व खाण्या करिता वापरल्यास बुरशीमुळे आरोग्यास अपाय होतो.

डीहलर मधून काळ्या व बेरंग ज्वारीवरील काळपट कवच घासून काढले जाते पांढरी स्वच्छ

ज्वारी मिळते.  परिणामी बाजारभाव चांगला मिळतो.

पल्वरायझर

हे पिठाच्या गिरणी सारखे यंत्र असून त्यात स्वच्छ पॉलिश केलेली ज्वारी टाकुन त्याचे वेगवेगळ्या जाडीचे पीठ तयार केले जाते.  तसेच ज्वारीची सोजी किंवा दलीया ज्वारीचा रवा, पीठ इ. आवश्ककते नुसार ज्वारी दळण्या करिता एक अॅडजस्टेबल हँडल यामध्ये आहे.

शिफ्टर

पल्वरायझर मधून दळून काढलेला भरडा या शिफ्टर मध्ये टाकला जातो.  याला दोन बाजूला रवा व पीठ वेगवेगळे करण्याचीसुविधा असते.  पीठ गाळून, उत्तम गुणवत्तेचा ज्वारीचा रवा यातून वेगळा होतो.  मिळालेला उत्तम गुणवत्तेचा रवा पॅकिंग मशीनने प्लॅस्टिक पिशवीत भरून लेबलिंग केले जाते.

ज्वारीच्या पिठापासून भाकरी, पापड, धापोडे, पळीपापड ई. पदार्थच आमच्या गृहिणींना माहिती होते.  परंतु या वेगवेगळ्या मशिनच्या सहाय्याने मिळणा-या जाड व बारीक पिठापासून इडली मिक्स, चकली मिक्स, ढोकळा, उतप्पा, ज्वारीच्या शेवया इ. नवीन पदार्थ तयार करता येतात.  उत्तम प्रतिचा रवा, दलिया यांचेही चांगले मार्केटिंग करता येते.

आरोग्याप्रती जागरूक असण्यासाठी व मधुमेह, रक्तदाब, कँन्सर, अतिजाड

या वर्गात येणा-या व्यक्तींकरिता आहारातील ज्वारीचे अनन्यसाधारण महत्व आहे.  ज्वारीतील पौष्टिक गुणधर्मा बद्दल मुख:त्वे त्यातील उच्च दर्जाच्या डायटरी फायबर्स ला कुठलाही पर्याय नाही.

ज्वारीमध्ये ७२% कर्बोदके ११.६% प्रथिने व १.९% मेदाचे प्रमाण आहे.  तसेच प्रथीनामध्ये अल्ब्युमीन, ग्लोंब्युलीन, प्रोलॅमीन व ग्लाटेलीन इ. या समावेश आहे.  डायटरी फायबर्स मुळे व प्रथिनांमुळे नर्व्हस सिस्टीम सशक्त होण्यास व चयापचयाची प्रक्रिया सुरळीत होण्यास मदत होते.  मलबद्धता व

मलावरोध यासारखे आजार उद्भभवत नाही.  सर्व प्रकारची पौष्टिक मुल्ये जसे जीवनसत्वे, खनिजे व डायटरी फायबर्स ज्वारीमधून संतुलित प्रमाणात मिळतात.

बचत गटांकरिता या ज्वारी प्रक्रिया युनिटद्वारे रोजगाराची नवीन संधी उपलब्ध झाली आहे.  काळी ज्वारी पॉलिश करून देणे, ज्वारीचे ग्रेडिंग करून देणे, ज्वारीचे वेगवेगळे जाडीचे पीठ तयार करून व्यवस्थीत व आकर्षक पॅकिंग केल्यास उत्तम व्यवसाय उदयाल येऊ शकतात.

तसे ‘रेडी टू यूज’ व ‘ इंस्टंट मिक्स ‘ इ. प्रक्रिया पदार्थ ज्वारीपासून तयार करता येतील.

डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषि विद्यापीठाच्या कृषि विज्ञान केंद्र, यवतमाळ येथे ज्वारी प्रक्रिया केंद्रात शेतकरी गट, शेतकरी महिला व ग्रामीण युवक युक्तिंकरीता या विषयावर प्रशिक्षण देण्याची व्यवस्था उपलब्ध आहे.

संपर्क :- डॉ. प्रमोद यादगीरवार , कार्यक्रम समन्वयक किंवा प्रा. नीलिमा पाटील ,विषय विशेषज्ञ दूरध्वनी क्र.(०७२३२) २४८२३५

पनीर तयार करा
पनीर तयार करा

पनीर तयार करण्याची पद्धत अतिशय सोपी आहे. त्यासाठी नवनवीन यंत्रे बाजारात उपलब्ध आहेत. परंतु या महागड्या यंत्रांशिवाय सुद्धा घरच्या घरी पनीर तयार करता येऊ शकते. पनीरसाठी म्हशीचे दूध उत्तम असते. कारण त्यात स्निग्धांशाचे प्रमाण गाईच्या दुधाच्या तुलनेने अधिक असते. पनीरपासून अनेक उपपदार्थ उदा. पालक पनीर, मटार पनीर, आलू पनीर, पनीर टिक्का इ. तयार करता येऊ शकतातदूध हा अतिशय शीघ्रपणे खराब होणारा पदार्थ आहे. त्यामुळे दूध उत्पादकांचे दूध लवकरात लवकर बाजारात जाणे, त्यासोबतच ग्राहकांपर्यंत पोचणे आवश्‍यक असते. यामुळेच दुग्धोत्पादकाची दूधदराबाबत क्रयशक्ती शिथिल होते आणि बहुतांश वेळी मिळेल त्या दरात दूध विकणे क्रमप्राप्त ठरते. जेथे शीतकरण यंत्राची सुविधा आहे, सरकारी तत्त्वाखाली दुग्ध संस्थेमार्फत प्रामाणिकपणे राबत असलेली शाश्‍वत बाजारपेठ आहे, तेथे हा प्रश्‍न नाही; परंतु बहुतांश महाराष्ट्रात अशाश्‍वत बाजारभाव, ग्रामस्तरावर शीतकरण सुविधेचा अभाव, वाहन व्यवस्थेचा अभाव हे दुग्ध व्यवसायाकडे अनाकर्षक करणारे ठळक मुद्दे आहेत. उत्पादित झालेल्या दुधाचा टिकविण्याचा काळ वाढविण्यासाठी दूध उत्पादकांनी दुधापासून तयार होणारे मूल्यवर्धित पदार्थ उदा. पनीर, खवा, चीज, तूप इत्यादी तयार करणे या आवश्‍यक आहे. दुधापासून घरच्या घरी पनीर कसे करता येईल याबाबत माहिती करून घेऊ.

पनीर म्हणजे काय?

दुधाचे आम्ल साकळीत (रलळव लेरर्सीश्ररींशव) करून त्यातील जलतत्त्वाचे प्रमाण दाब देऊन कमी केलेला पदार्थ म्हणजे पनीर होय. पनीर हे सामान्य दुधापेक्षा जास्त काळ टिकून राहते म्हणून बाजारात पनीरला भरपूर मागणी आहे. शाकाहारी व्यक्तींना प्रथिनांचा उत्तम स्रोत म्हणून पनीर देशात अतिशय प्रसिद्ध आहे. पनीरपासून अनेक उपपदार्थ तयार करता येऊ शकतात. उदाहरणार्थ पालक पनीर, मटार पनीर, आलू पनीर, पनीर टिक्का इ. पनीर तयार करण्याची पद्धत अतिशय सोपी आहे. त्यासाठी नवनवीन यंत्रे बाजारात उपलब्ध आहेत; परंतु पशुपालक या महागड्या यंत्राशिवाय सुद्धा घरच्या घरी पनीर तयार करू शकतो. पनीरसाठी म्हशीचे दूध उत्तम असते. कारण त्यात स्निग्धांशाचे प्रमाण गाईच्या दुधाच्या तुलनेने अधिक असते.

लाकडी पेटी तयार करणे (पनीर दाब पेटी)

यासाठी सर्वसाधारणपणे 45 सें.मी. लांब, 25 सें.मी. रुंद आणि 25 सें.मी उंच या आकाराची लाकडी पेटी तयार करावी, या पेटीसाठी वापरलेल्या लाकडी फळीला चारही बाजूने बारीक बारीक छिद्रे असावेत. पनीर तयार करताना दुधातील पाणी (व्हे) निघण्यासाठी ही छिद्रे आवश्‍यक असतात.

पनीर बनविण्याची पद्धत

एका स्वच्छ पातेल्यामध्ये स्वच्छ, निर्भेळ आणि ताजे सहा ते आठ लिटर विशेषतः म्हशीचे दूध घ्यावे. हे दूध 82 अंश से. तापमानावर पाच ते आठ मिनिटे तापवावे. त्यानंतर दुधाचे तापमान 70 अंश से.पर्यंत कमी करावे. या तापमानावर दुधात एक किंवा दोन टक्के तीव्रता असलेले सायट्रिक आम्ल बारीक धारेने सोडावे. सायट्रिक आम्लाऐवजी लिंबाचासुद्धा उपयोग करता येतो. सायट्रिक आम्लामुळे दूध लगेच नासते. अशा फाटलेल्या किंवा नासलेल्या दुधातून बाहेर येणारे हिरवट निळसर पाणी जेव्हा दिसू लागेल, त्याक्षणी सायट्रिक आम्ल टाकणे बंद करावे. नंतर दुसऱ्या एका स्वच्छ पातेल्याच्या तोंडावर तलम किंवा मखमलीचे कापड बांधावे. त्यावर पहिल्या पातेल्यातील दूध ओतावे. कापडावर छन्ना (पाणी वगळता उरलेले घनपदार्थ) जमा होईल. वेगळा केलेला छन्ना लगेच लाकडी पेटीत (पनीर दाब पेटी) कापडासहित ठेवावा. त्यानंतर लाकडी पेटी वर हळूहळू 25 ते 30 किलोग्रॅम वजन 15 ते 20 मिनिटे ठेवावे. त्यानंतर तयार झालेले पनीर बाहेर काढून पाच ते आठ अंश से. तापमान असलेल्या थंड पाण्यात तीन ते चार तास ठेवावे. थंड पाण्यातून काढून लाकडी फळीवर पाणी निघण्यासाठी थोडा वेळ ठेवावे. म्हशीच्या दुधापासून (सरासरी स्निग्धांश सहा टक्के) दुधाच्या 20 ते 22 टक्के पनीर तयार होते. गाईच्या दुधापासून (सरासरी स्निग्धांश 3.5 ते 4 टक्के) सरासरी 16 ते 18 टक्के पनीर तयार होते, परंतु गाईच्या दुधापासून तयार केलेले पनीर मऊ असते, त्यामुळे त्या पनीरला बाजारात म्हशीच्या दुधापासून तयार केलेल्या पनीरच्या तुलनेत कमी मागणी असते.

लेखक – डॉ. रजिउद्दिन, 7588062558
– डॉ. खोडे, 9421727911
(लेखक पशुजन्य पदार्थ प्रौद्योगिकी विभाग, पशुवैद्यक व पशुविज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि.लातूर येथे कार्यरत आहेत.)

आल्यापासून सुंठनिर्मितीची माहिती
आल्यापासून सुंठनिर्मितीची माहिती

भाजीपाला सुधार प्रकल्प, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी येथील तज्ज्ञांनी माहिती दिली आहे. आल्याचे विविध प्रक्रियायुक्त पदार्थ तयार करण्यासाठी आल्याचे कंद स्वच्छ धुऊन मातीपासून वेगळे करावेत आणि उन्हात चांगले वाळवावेत. आल्याच्या कंदापासून खारे आले, आलेपाक, आल्याचे सरबत, वाळलेले आले आणि आल्याचे लोणचे बनवितात. सुंठ तयार करावयास वापरावयाच्या आले पिकाची काढणी परिपक्व झाल्यानंतर करावी. ते पूर्ण वाढलेले, निरोगी असावे. सुंठीसाठी वापरायचे आले अधिक तंतुमय असू नये. रिओडी जानेरो, माहीम यांसारख्या कमी तंतुमय असणाऱ्या जातींचा वापर करावा. यापासून उत्तम प्रतीची सुंठ तयार होऊन चांगला बाजारभाव मिळतो.

सुंठ तयार करण्याच्या पद्धती

मलबार पद्धती

या पद्धतीत आले स्वच्छ निवडून आठ-दहा तास पाण्यात भिजत ठेवतात. त्यानंतर त्याची साल काढून दोन टक्के चुन्याच्या द्रावणात सहा-सात तास भिजत ठेवतात. त्यानंतर द्रावणातून काढून हे आले छोट्याशा व बंद खोलीत पसरून ठेवतात. बंद खोलीत आल्याच्या कंदाला 12 तास गंधकाची धुरी देतात. थोडक्‍यात, बंद खोलीत गंधक जळत ठेवतात. त्यानंतर कंद बाहेर काढून दोन टक्के चुन्याच्या द्रावणात सहा तास भिजत ठेवतात व परत 12 तास गंधकाची धुरी देतात. अशाप्रकारे ही प्रक्रिया तीन वेळा करावी लागते, त्यामुळे आल्याच्या कंदांस पांढराशुभ्र रंग येतो. हे प्रक्रिया केलेले आले सूर्यप्रकाशामध्ये वाळवले जाते व गोणपाटामध्ये घालून स्वच्छ केले जाते. हेच आले सुंठ म्हणून बाजारात पाठविले जाते.

सोडा व खास मिश्रण पद्धती

या पद्धतीने सुंठ तयार करण्यासाठी आले सर्वप्रथम स्वच्छ निवडून घ्यावे. त्यानंतर आठ ते दहा तास पाण्यामध्ये भिजत ठेवून त्याची साल काढून घ्यावी. त्यानंतर दीड x दोन फूट आकाराच्या हाताने उचलेल इतक्‍या क्षमतेच्या गॅल्व्हनाइज्ड जाळीच्या पिंजऱ्यामध्ये आले भरून घ्यावे. तीन वेगवेगळ्या भांड्यांमध्ये सोडिअम हायड्रॉक्‍साईड (कॉस्टिक सोडा)ची 20 टक्के, 25 टक्के आणि 50 टक्के तीव्रतेची द्रावणे तयार करून उकळून घ्यावीत. या द्रावणांमध्ये कंदाने भिजलेला पिंजरा 20 टक्के द्रावणामध्ये पाच मिनिटे, 25 टक्के द्रावणामध्ये एक मिनीट आणि 50 टक्के द्रावणामध्ये अर्धा मिनीट धरावा. त्यानंतर पिंजऱ्यातील आले चार टक्के सायट्रिक ऍसिडच्या द्रावणात दोन तास बुडवून ठेवावे. त्यानंतर चांगले निथळून स्वच्छ सूर्यप्रकाशात वाळत घालावे. चांगले वाळल्यानंतर थोडीफार राहिलेली साल चोळून काढावी. अशा पद्धतीने चांगली सुंठ तयार होते. प्रक्रिया करण्यापूर्वी तज्ज्ञांकडून मार्गदर्शन घेणे आवश्‍यक आहे. 

संपर्क – प्रा. हेमंत शिंदे, 9822615174 
भाजीपाला सुधार प्रकल्प, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी

ऑईस्‍टर मशरूमचे उत्‍पादन
ऑईस्‍टर मशरूमचे उत्‍पादन

हंगाम आणि विविधता

संपूर्ण वर्षभर लागवड घरांतर्गत असते आणि याला मशरूम गृहाची गरज असते.
पांढरे ऑईस्टर (Co-1) आणि राखाडी रंगाचे ऑईस्टर (M-2) तामिळनाडुसाठी योग्य आहेत.मशरूम गृह16 स्क्वे.मी. चे शाकारलेले छप्पर आवश्यक आहे. स्पॉन रूम आणि पैदास गृह असे शेडचे विभाजन करा. स्पॉन रूम: 25-30 डि.से. तापमान राखा, वायुवीजन पुरवा, प्रकाशाची गरज नाही.पैदास/उपज गृह: 25-30 डि.से. तापमान राखा, 75-80 टक्केच्या वर RH,पुरेसा प्रकाश आणि वायुवीजन राखा.(डिजिटल थर्मामीटर आणि आर्द्रता मीटर बाजारात उपलब्ध आहेत)

स्पॉन (मशरूमचे बीजन)
योग्य थर: ज्वार/चवळी/शलगम, बाजरी, गव्हासारखी धान्येस्पॉन तयार करणे: धान्ये अर्धवट शिजवा, वा-यावर वाळवा, कॅल्शियम कार्बोनेटच्या भुकटीत 2 टक्के प्रमाणात मिसळा, धान्ये ग्लुकोजच्या रिकाम्या बाटल्यांमध्ये भरा, कापसाने बंद करा आणि कुकरमध्ये 2 तास निर्जंतुक करण्यासाठी ठेवा. बुरशीचे शुध्द कल्चर (शेती विभाग/शेती विश्वविद्यालयातील उत्पादन) घाला आणि खोलीच्या तापमानावर 15 दिवस ठेवा.

स्पॉनिंगसाठी 15 ते 18 दिवसांचे जुने स्पॉन वापरा.मशरूम बेड तयार करणेयोग्य थर: तांदूळ/गव्हाचे वाळलेले गवत/उसाचे वाळलेले अवशेष, ज्वारीचे वाळलेले तूस थर शिजविणे: 5 सें.मी.चे तुकडे करा, पाण्यात 5 तास भिजवा, पाणी एक तास उकळा, पाणी काढून टाका, वा-यावर 65 टक्के आर्द्रतेसह वाळवा (हातांनी पिळल्यावर पाणी निथळता कामा नये).पिशव्या तयार करणे:- 60 x 30 सें.मी. पॉलिथिनच्या पिशव्या (दोन्ही बाजू उघड्या).- पिशवीचे एक तोंड बांधा आणि मध्यभागी 1 सें.मी.व्यासाचे भोक पाडा. – पिशवीमध्ये 5 से.मी. उंचीवर शिजलेले वाळलेले गवत टाका; 25 ग्राम स्पॉन शिंपडा. – गवताचा 25 से;मी. उंचीचा थर घाला.

पुन्हा असेच करा आणि या प्रकारे स्पॉनचे चार थर आणि गवताचे पाच थर करा. – तोंड बांधून टाका आणि बेडचे टायर स्पॉन रनिंग रूममध्ये तयार करा. – 15-20 दिवसांनी, पिशव्यांची तोंड उघडा आणि हे बेड क्रॉपिंग रूममध्ये ठेवा. – थोड्या-थोड्या वेळाने पाणी शिंपडून हे बेड ओलसर ठेवा.कापणी मशरूमची टोके बेड उघडल्यानंतर तिस-या दिवशी दिसतात आणि 3 दिवसांनी पिकतात. पाणी शिंपडण्या आधी, परिपक्व मशरूमची कापणी रोज किंवा एक दिवसाआड करा.दुसरी व तिसरी कापणी पहिल्या व दुस-या कापणीनंतर बेडचे पृष्ठभाग खरवडून मिळवू शकता.

कवठापासून तयार करा जेली, जॅम
कवठापासून तयार करा जेली, जॅम

जेली

  • जेली तयार करण्यासाठी पूर्ण वाढ झालेली, मोठ्या आकाराची व अर्धवट पिकलेली कवठे घ्यावीत.
  • प्रथम ती स्वच्छ पाण्यात धुऊन घ्यावीत. त्यानंतर ती फोडून स्टीलच्या सुरीने गर काढून घ्यावा.
  • स्टीलच्या पातेल्यामध्ये जेवढा गर तेवढेच पाणी मिसळून प्रतिकिलो गरास 1.5 ग्रॅम या प्रमाणात सायट्रिक आम्ल मिसळावे.
  • पातेले शेगडीवरती मंद आचेवर ठेवावे. मिश्रण शिजवत असताना ते पातेल्यास चिकटू नये यासाठी ते अधूनमधून पळीने हलवत राहावे.
  • मिश्रणास उकळी आल्यानंतर ते अर्धा तास शिजवावे. नंतर पातेले खाली उतरून मिश्रण थंड झाल्यानंतर थोडे थोडे मलमल कापडावर टाकून हाताने हळुवारपणे दाबून त्याचा रस काढावा.
  • फडक्‍यात राहिलेला चोथा वेगळा करावा. गाळून घेतलेला रस स्टीलच्या उभट भांड्यामध्ये एकत्र करून तो 24 तास एका ठिकाणी स्थिर ठेवावा.
  • दुसऱ्या दिवशी उभट भांडे हळुवारपणे तिरके करून निवडलेला रस दुसऱ्या स्टीलच्या भांड्यात काढून घ्यावा. भांड्याच्या तळाला साठलेला साका रसात येणार नाही याची काळजी घ्यावी.
  • निवळलेला रस जेली तयार करण्यासाठी वापरावा.
  • जेली तयार करण्यासाठी पेक्‍टिनचे परीक्षण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. रसातील पेक्‍टिनच्या प्रतीवरून त्यासाठी वापरावयाचे साखरेचे प्रमाण ठरवावे.
  • काचेच्या पेल्यात एक चमचा रस घेऊन त्यामध्ये दीड चमचा मिथिलेटेड अल्कोहोल (रेक्‍टिफाईड स्पिरिट) मिसळून मिश्रण हलवावे. थोड्या वेळाने त्याचे परीक्षण करावे.
  • मिश्रणाची एकच घट्ट गुठळी तयार झाल्यास अशा रसामध्ये पेक्‍टिनचे प्रमाण आहे असे समजावे. अशा रसासाठी एकास एक साखरेचे प्रमाण वापरावे. जर मिश्रणामध्ये लहान गुठळ्या झाल्या, तर त्यामध्ये पेक्‍टिनचे प्रमाण मध्यम स्वरूपाचे असते.

घटक पदार्थांचे प्रमाण

साहित्य 
कवठाचा रस – 1 लिटर, साखर- मध्यम पेक्‍टिन- 750 ग्रॅम, जास्त पेक्‍टिन- एक किलो. 
कृती

  • स्टीलच्या पातेल्यामध्ये रस मोजून घ्यावा. वापरावयाची साखर वजन करून त्यामध्ये मिसळावी. साखर पळीच्या सहायाने हलवून शक्‍य होईल तेवढी विरघळवून घ्यावी.
  • नंतर पातेले शेगडीवर मंद आचेवर ठेवावे. मिश्रणातील साखर पूर्ण विरघळेपर्यंत पळीने सतत हलवावे. हे मिश्रण उकळी येईपर्यंत शिजवावे.
  • मिश्रणाचे तापमान 105 अंश सेल्सिअस आल्यावर त्याचे परीक्षण करावे. यासाठी एका चमच्यामध्ये थोडी जेली घेऊन ती थोडी थंड झाल्यानंतर चमचा हळूवारपणे तिरपा करावा. मिश्रण एकसंघ खाली पडले तर जेली तयार झाली असे समजावे किंवा मिश्रणाचा ब्रिक्‍स 70 डिग्री आल्यास जेली तयार झाली असे समजून शेगडीवरून पातेले खाली उतरून घ्यावे.
  • पातेले दोन ते तीन मिनिटे स्थिर ठेवावे. या कालावधीत जेलीवर आलेली मळी स्टील झाऱ्याने अलगद काढून टाकावी.
  • निर्जंतुक केलेल्या बाटल्यामध्ये जेली भरून पूर्ण थंड होईपर्यंत त्या उघड्यावर ठेवाव्यात. त्यांना निर्जंतुक केलेली झाकणे बसवावीत. बाटल्या हवाबंद करून त्यांची साठवण थंड व कोरड्या ठिकाणी करावी.

जॅम

  • जॅम करण्यासाठी पूर्ण पिकलेली मोठ्या आकाराची कवठे घ्यावीत. कवठ फोडून स्टीलच्या सुरीने गर काढून घ्यावा.
  • एका पातेल्यामध्ये एक किलो गरास 200 मि.लि. पाणी मिसळून गर हाताने कुस्करून लगदा करावा.
  • लगदा स्टीलच्या चाळणीत घेऊन तो हाताने दाबून त्याचा गर पातेल्यात काढून घ्यावा. तयार गर जॅम करण्यासाठी वापरावा.
  • घटक पदार्थ –
  • साहित्य – कवठाचा गर- 1 किलो, साखर- 1 किलो, सायट्रिक आम्ल- 2 ग्रॅम.
  • कृती
  • जॅम करण्यासाठी पातेल्यामध्ये गर आणि साखर एकत्र करून शेगडीवर ठेवावे.
  • पहिल्या उकळीनंतर त्यात सायट्रिक ऍसिड मिसळावे.
  • गर घट्ट होत आल्यानंतर त्याचा ब्रिक्‍स मोजावा. 68 डिग्री ब्रिक्‍स येईपर्यंत जॅम शिजवावा.
  • जॅम घरी तयार करत असताना एका प्लेटमध्ये पाणी घेऊन शिजवलेले मिश्रण चमच्याने थोडे घेऊन पाण्यामध्ये टाकावे.
  • जर मिश्रण पाण्यामध्ये पसरले तर अजून शिजविण्याची गरज आहे असे समजावे. जर मिश्रण न पसरता गोळी तयार झाली तर जाम तयार झाला असे समजावे.
  • तयार जॅम निर्जंतुक केलेल्या बाटल्यात भरावा. जॅमची दीर्घकाळ साठवण करायची असल्यास जॅमवर वितळलेल्या मेणाचा पातळ थर देऊन झाकण घट्ट लावावे.

कांडीकोळसा
कांडीकोळसा

कापसाच्या पऱ्हाट्यापासून तयार करा कांडीकोळसा

कापूस वेचणी झाल्यावर शेतकऱ्यांपुढील सर्वांत मोठा प्रश्‍न हा पऱ्हाट्यांचा असतो. अनेकजण या पऱ्हाट्या इंधन म्हणून वापरतात किंवा शेतात जाळून टाकतात. शेताच्या कडेला पऱ्हाट्या साठवल्या तर त्यावरील कीड व रोगाचा प्रादुर्भाव पुढील हंगामातील पिकामध्ये होऊ शकतो. अशा पऱ्हाट्यांपासून कांडीकोळसा तयार करून वाया जाणाऱ्या पऱ्हाट्यांवर उत्तर शोधता येते. एका एकरामध्ये सहा क्विंटल पऱ्हाट्या मिळतात. या पऱ्हाट्या वापरून किमान चार ते पाच महिने कांडीकोळसा तयार करता येतो. याव्यतिरिक्त इतर पिकांच्या काडीकचऱ्याचाही वापर करून वर्षभर कांडीकोळसा उद्योग चालवता येणे शक्‍य आहे.

कांडीकोळसा प्रक्रिया तंत्रज्ञान

भोपाळ येथील केंद्रीय कृषी अभियांत्रिकी संस्थेतील तज्ज्ञांनी शेतातील काडीकचरा वापरून कांडीकोळसा तयार करण्याचे तंत्रज्ञान विकसित केले आहे. यामध्ये कोळसा तयार करण्यासाठी लागणारी भट्टी तसेच कांडीकोळसा बनविण्याचे यंत्र आणि चूल तयार केली आहे.

कोळसा तयार करण्याची भट्टी :

ही एक लोखंडी पिंपासारखी भट्टी असून, तिला मधोमध एक झडप असते. कोळसा तयार करण्यासाठी यात पऱ्हाट्या बारीक करून आतमध्ये टाकतात. निम्म्यापेक्षा जास्त भरल्यावर तो पेटवून देऊन झडप बंद करतात. त्यामुळे भट्टीत जितका ऑक्‍सिजन आहे, तोपर्यंत पऱ्हाट्या जळून कोळसा तयार होतो. म्हणजेच ऑक्‍सिजनचा अपुरा पुरवठा केला तर कोळसा तयार होतो. भट्टी पेटवल्यानंतर पाच तासांनी झडप उघडून कोळसा बाहेर काढावा. 
—————— 
एकूण लांबी +1100 मि.मी. 
एकूण व्यास +800 मि.मी. 
क्षमता कि./दिवस +80 कि.ग्रॅ. 
रूपांतर क्षमता +40 टक्के 
मजूर +2 
——————–

कांडी कोळसा तयार करण्याचे यंत्र :

भट्टीत तयार झालेल्या कोळसा शेणामध्ये कालवून हे मिश्रण यंत्रामध्ये टाकतात. हे यंत्र स्क्रू प्रेस तंत्रज्ञानावर चालते. कोळसा व शेण एकत्र केलेले मिश्रण स्क्रूच्या साह्याने यंत्रामध्ये पुढे ढकलले जाते. यंत्राच्या शेवटच्या टोकाला असलेल्या गोलाकार नळीतून प्रेस होऊन कांडी कोळसा बाहेर येतो. मानके
——————- 
क्षमता +60-65 कि./ता. 
रूपांतरण क्षमता +85 टक्के 
मजूर +2 
——————

चूल :

तयार झालेला कांडीकोळसा हा आपण चुलीत जाळू शकतो; परंतु तो एकूण क्षमतेने जाळावा व जास्त उष्णता प्राप्त करून घेण्यासाठी विशिष्ट चूल तयार करण्यात आली आहे. या चुलीमध्ये दोन जाळ्या बसवलेल्या असून, त्या जाळ्यांमध्ये हा कोळसा भरतात. या चुलीखाली कागद पेटवून ठेवतात. त्यामुळे कोळसा पेट घेतो. कोळसा पेटल्यावर लाल निळसर रंगाची ज्योत मिळते. चार माणसांचा स्वयंपाक बनविण्यासाठी सरासरी 400 ते 500 ग्रॅम कोळसा लागतो. 
—————— 
एकूण आकारमान मि.मी. +230 x 145 
वजन +2 कि.ग्रॅ. 
क्षमता +400-500 ग्रॅम 
कार्यक्षमता +23-25 टक्के 
———————

फायदे :

1) पऱ्हाट्यांची योग्यरीत्या विल्हेवाट लावता येते. 
2) कापसाच्या पऱ्हाट्या जाळल्याने होणारे वायूप्रदूषण कमी करता येते. 
3) स्वस्त, सोपे आणि पर्यावरणासाठी हानिकारक नसलेले जैविक इंधन ग्रामीण भागात सहज तयार करता येते. 
4) ग्रामीण भागात रोजगाराची संधी. 
———————

काडीकचऱ्याची प्रतिवर्षी मोसमी उपलब्धता :

पीक +जानेवारी +फेब्रुवारी +मार्च +एप्रिल +मे +जून +जुलै +ऑगस्ट +सप्टेंबर +ऑक्‍टोबर +नोव्हेंबर +डिसेंबर 
मका 
कापूस 
भात 
भुईमुगाची टरफले 
तूर 
तीळ

पारंपरिक दुग्धपदार्थ
पारंपरिक दुग्धपदार्थ

वेगवेगळ्या राज्यातील अनेक मिठाया, उदा.- खवा जिलबी, पयासम, कुल्फी, पंतुआ, लालमोहन, कलाकंद अजूनही अनेक भागांतील लोकांना माहीत नाहीत. असे पदार्थ जेथे प्रचलित नाहीत, तेथे “नवीन’ पदार्थ म्हणून विकता येतील किंवा या पदार्थांत स्थानिक पातळीवर मूल्यवर्धन करून एखादा वेगळा पदार्थ ग्राहकांना देता येईल. तसेच चांगले, पौष्टिक, पारंपरिक दुग्धपदार्थ टिकून राहतील.

भारतातील अनेक राज्यांत विविध भागांत दुधापासूनच्या अनेक प्रकारच्या मिठाई प्रसिद्ध आहेत. या काही मिठाई त्या त्या भागात प्रसिद्ध असून, त्या संपूर्ण भारतात क्वचितच लोकप्रिय आहेत. हा एक मोठा पारंपरिक खजिनाच आपल्या जवळ आहे. अशा काही मिठाया, उदा. दक्षिण भारतातले पयासम (त्याचे प्रकार उदा. पलाड पयासम, खसखस पयासम, विविध डाळींपासूनचे पयासम), दहीभात, कढी, कलान इत्यादी पदार्थ. उत्तर भारतातील पूर्व राज्यांतील अनेक मिठाया, मिष्टी दही किंवा छन्नापासून बनविण्यात येणारा राजभोग, चमचम, संदेश, छन्ना मुरकी, खीरमोहन इत्यादी मिठाया अजूनही अनेक भागांतील लोकांना माहीत नाहीत. तसेच गुलाबजामूनसारखेच असणारे, परंतु थोडे वेगळे प्रकार उदा. पंतुआ, लालमोहन, कालाजामून, खवा जिलबी, छन्ना जिलेबी, छन्नाबारा, सीताभोग इत्यादी पदार्थ, ओडिशात प्रचलित असलेला छन्ना पोडो, कर्नाटकात खव्यासारखाच, पण थोडा वेगळा पदार्थ कुंदा, इत्यादी अनेक दुग्धपदार्थांची तोंडओळख होणे गरजेचे आहे. वरील सर्व पदार्थ जेथे प्रचलित नाहीत, तेथे “नवीन’ पदार्थ म्हणून विकता येतील किंवा वरील पदार्थांत स्थानिक पातळीवर मूल्यवर्धन करून एखादा वेगळा पदार्थ ग्राहकांना देता येईल. असे झाल्यास अनेक प्रकारचे वैविध्य जपता येईल व चांगले, पौष्टिक, पारंपरिक दुग्धपदार्थ टिकून राहतील.

खवा जिलेबी

जिलेबी हा सर्व स्तरांतील लोकांना ज्ञात असलेला, वेगवेगळ्या प्रसंगी खाल्ला जाणारा पदार्थ आहे. कमी किमतीतील गोड, खुसखुशीत अंगबांधणी असलेला पदार्थ बहुतांशी सगळ्यांना आवडतो. खवा जिलेबी महाराष्ट्रातील अनेक शहरांत बनवली जाते. दोन किंवा चार वेटोळे असलेली, तपकिरी रंगाची, (किंचित) ओलसर अशी असते.

  • खवा जिलेबीसाठी खवा थोडा ओलसर करून घेतात.
  • त्यात कधी कधी थोडे तूप घालून खवा आणखी मऊ करून घेतात.
  • खवा जिलेबीसाठी सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे घट्ट, सैलसर मिश्रण यासाठी खवा, अरारूट पावडर आणि टोकीर पावडर घेऊन वरील मिश्रण बनवतात.
  • काही हलवाई थोडे दही आणि साखरही टाकतात. खवा हा मुख्य कच्चा माल म्हणून व अरारूट पावडर इतर घटकांना बांधून ठेवणारा पदार्थ म्हणून, तर टोकीर पावडर साखरेचा पाक जिलबीमध्ये धरून ठेवण्यास मदत करतो.

आर्द्रता ः 17.46 – 34.04%
फॅट ः 9.86 – 18.36%
प्रथिने ः 5.50 – 9.76%
लॅक्‍टोज ः 10.56 – 13.9%
(दुधातील साखर)
सुक्रोज ः 18.56 – 27.4%

कृती :

खवा एकजीव करून मऊ करून घेणे
थोडे तूप घालून खवा मऊ करून घेणे
अरारूट पावडर टाकणे
मळणे
टोकीर पावडर पेस्ट करून टाकणे
मळणे, एकत्र करणे, ——–घट्ट, सैलसर मिश्रण तयार करणे
छिद्र असलेल्या कापडातून जिलेबी मिश्रण तुपात तळण्यासाठी सोडणे
साखरेच्या पाकात जिलेबी टाकणे

पयासम :

  • दक्षिण भारतातील हा पारंपरिक दुग्धपदार्थ असून, तो लग्न, सण, विविध समारंभांदरम्यान तयार केला जात असतो.
  • बनवण्याच्या पारंपरिक पद्धतीनुसार, भागानुसार पयासमचे बरेच प्रकार आहेत. त्यामुळे यातील घटकांच्या प्रमाणात खूप तफावत आहे. एकूण घनता 30.9 ते 51.9 टक्के इतकी, तर सुक्रोज 17.7 ते 32 टक्के आढळते.
  • पयासम 25-30 अंश सेल्सिअस तापमानास एक ते दोन दिवसच टिकू शकते.
  • पाश्‍चराईझ केलेले टोन्ड दुधामध्ये (तीन टक्के फॅट आणि आठ टक्के एस.एन.एफ.) साखर टाकून आटवून घेतले जाते.
  • तांदळापासून बनविलेले लहान तुकडे (फ्लेक्‍स) 90 अंश सेल्सिअस तापमानाच्या पाण्यात दहा मिनिटे ठेवून नंतर धुऊन घेतात. गरम करून पाऊचमध्ये आटविलेल्या दुधासकट भरतात.

कुल्फी :

कुल्फी हा दुग्धपदार्थ उन्हाळ्यात सर्व स्तरांतील लोकांमध्ये आवडता आहे. उन्हाळ्यात कुल्फीचा खप मोठ्या प्रमाणात वाढतो. काही प्रेक्षणीय स्थळांवर कुल्फीला वर्षभर मागणी असते.

कृती :

दूध (चार टक्के फॅट आणि 20 टक्के एस.एन.एफ.)
साखर टाकणे (दुधाच्या सहा टक्के)
स्टॅबिलायझर आणि इमल्सिफायर (0.5 टक्का) टाकणे
पाश्‍चराईझ करणे (80 अंश से.तापमानाला 25 सेकंदांपेक्षा जास्त वेळ)
आटवणे (50 टक्के)
थंड करणे आणि एजिंग करणे (दोन ते चार तास, 15 ते 20 अंश से.)
रंग व सुगंध टाकणे (कोनमध्ये भरतेवेळी)
कोन भरणे व गव्हाच्या पिठाने बंद करणे
फ्रीजिंग आणि हार्डनिंग करणे (4ः1 या प्रमाणात बर्फ व मिठाचे मिश्रण)
कुल्फी तयार होते

कुल्फीमध्ये काजू, बदामाचे काप, रंग, सुगंध टाकून त्याची आकर्षकता वाढवता येईल. फळांचा गर, रसाचादेखील वापर करता येईल.

पंतुआ :

  • मूळचा भारताच्या पूर्व भागातून आलेला हा पदार्थ आहे. पंतुआ ही मिठाई जवळपास गुलाबजामून सारखीच बनवतात.
  • पंतुआसाठी खवा (40 टक्के आर्द्रता) आणि छन्ना (58 टक्के आर्द्रता), मैदा आणि बेकिंग पावडर एकत्र करून कणीक बनवतात. या पुढील कृती गुलाबजामून बनवताना करतात तशीच करतात.
  • पंतुआ बनवताना दुसऱ्या पद्धतीत छन्ना (50 टक्के), खवा (40 टक्के), मैदा (तीन टक्के), अरारूट पावडर (तीन टक्के), रवा (तीन टक्के), पिठीसाखर (0.6 टक्का) आणि बेकिंग पावडर (0.3 टक्का) घेऊन, एकत्र करून मळून कणीक बनवतात.
  • या कणकेपासून 12 ग्रॅम वजनाचे गोळे (गोलाकार) बनवून तुपातून तळून घेतात. जेव्हा गोळे तांबड्या रंगाचे होतात, त्यानंतर हे गोळे साखरेच्या पाकात (60 अंश से.) टाकतात.
  • पंतुआ या मिठाईची अंगबांधणी ही गुलाबजामूनपेक्षा मऊ असते. खव्याच्या जागी मऊ छन्ना टाकल्यामुळे पंतुआची अंगबांधणी मऊ होते.

लालमोहन :

  • गुलाबजामूनसारखाच हा पदार्थ आहे; परंतु हा खव्यापासून न बनवता छन्नापासून बनवतात.
  • लालमोहन या मिठाईचा रंग हा हलकासा तांबूस असतो.
  • या मिठाईत छन्ना, दोन-तीन टक्के गव्हाच्या पिठाबरोबर मळून घेऊन कणीक बनवतात.
  • कणकेपासून लहान गोळे बनवून तुपातून तळून घेतात. हलकासा तांबूस रंग येईपर्यंत लालमोहन तळतात.
  • यानंतर हे गोळे 60 टक्के साखरेच्या पाकात काही तास मुरण्यासाठी ठेवून देतात.

पंतुआतील घटक :

एकूण घनता – 59.7 टक्के
फॅट – 15.5 टक्के
प्रथिने – 8.7 टक्के
ऍश (राख) – 0.67 टक्के
सुक्रोज – 27.1

कलाकंद :

किंचित गोड आंबट अशी मिश्रित चव असणारा अस्सल देशी पदार्थ आजही ग्रामीण भागात आपला प्रभाव टिकवून आहे.
दूध उकळावे
दूध जवळपास अर्धे आटवल्यानंतर दुधात सायट्रिक ऍसिड टाकणे (0.1 टक्का)
दूध कढईत ढवळणे
दूध थोड्या प्रमाणात साकळेल
दूध कढईला लागू न देता उकळणे
साखर टाकणे (दुधाच्या सात टक्के)
दाणेदार खव्यासारखे घट्ट ओलसर अंगबांधणी झाल्यावर गॅस बंद करावा
थोडे तूप पसरवलेल्या ताटात कलाकंद पसरवून घ्यावे
काजू, बदाम काप, चांदीचा वर्ख लावणे

(टीप : दूध उकळल्यानंतर सायट्रिक ऍसिड टाकल्यास शेवटी कलाकंद ओलसर दिसते. म्हणून दूध थोडे आटविल्यानंतर सायट्रिक ऍसिड टाकल्यास कलाकंदची अंगबांधणी उत्तम व चांगली होते.)

संपर्क: डॉ. धीरज कंखरे, 9405794668
(लेखक कृषी महाविद्यालय, धुळे येथे कार्यरत आहेत.)

केळी-खोडापासून धागे
केळी-खोडापासून धागे

केळीचा घड काढल्यानंतर केळीच्या खोडापासून धागानिर्मिती करणे शक्‍य आहे. त्यातून शेतकऱ्यांना उत्पन्न मिळू शकेल.

केळीचे खोड लवकर कुजत नसल्यामुळे आंतरमशागतीसाठी अडचणी येतात. मात्र, खोडापासून धागानिर्मितीमुळे ही अडचण दूर होण्यासोबत उत्पन्नही मिळू शकते.

केळी खोडापासून धागानिर्मितीसाठी आवश्‍यक बाबी

केळी खोडापासून धागा काढणारे यंत्र

कापलेल्या केळीझाडांचे खोड

तीन पुरुष मजूर व २ स्त्री मजूर प्रतिदिवस

विद्युत पुरवठा

केळी खोडापासून धागानिर्मितीची प्रक्रिया

केळी खोडापासून उत्कृष्ट प्रतीचा धागा काढण्यासाठी लाल केळी, नेंद्रन, रस्थाली ह्या जातींचा वापर करतात. महाराष्ट्रात लागवडीखाली असलेल्या अर्धापुरी, ग्रॅन्ड नैन, श्रीमंती, महालक्ष्मी ह्या जातींपासूनही चांगल्या प्रतीचा धागा काढता येतो. धागा काढण्यासाठी फक्त खोडाचाच वापर करता येतो असे नाही, तर घडाच्या दांड्याचा तसेच पानाच्या शिरेचाही करता येतो. परंतु, आर्थिकदृष्ट्या किफायतशीर धागा फक्त खोडापासून बनू शकतो. धागा काढण्यासाठी खोडाचा वापर झाड कापल्यापासून चोवीस तासांच्या आत करावा.

धागा काढणीसाठी तीन माणसांची गरज असते. एक माणूस खोड उभे चिरून त्याचे चार तुकडे करतो. त्यासाठी गुजरात येथील नवसारी कृषी विद्यापीठामध्ये केळीचे खोड कापणी यंत्र तयार केले आहे. हे यंत्र खोडाचे दोन ते चार उभे काप करते. दुसरी व्यक्ती प्रत्यक्ष यंत्रावर धागा काढणीचे काम करते. तिसरी व्यक्ती काढलेला धागा पिळण्याची प्रक्रिया करून धागा दोरीवर वाळत घालते. तसेच प्रक्रियेदरम्यान निघालेले पाणी व लगदा वेगळे करते. दोन स्त्री मजुरांचा वापर सहाय्यक म्हणून होतो.

सुकवलेला धागा मोठ्या दाताच्या फणीने विंचरून घेतल्यास धाग्याची प्रत चांगली मिळते. कुशल कारागीराद्वारे आठ तासांमध्ये २० ते २५ किलो धागा मिळू शकतो. या यंत्राची किंमत अश्‍वशक्तीनुसार ७० हजार ते १ लाख ७५ हजार रुपये अशी असते. केळी खोडापासून काढलेला धागा एकूण ३ (पहिली, दुसरी व तिसरी) प्रतीत विभागला जातो. यंत्रामधून काढलेले सूत सहसा तिसऱ्या प्रतवारीचे असते. त्याला विंचरून घेतल्यास ते दुसऱ्या प्रतिपर्यंत जाऊ शकते. त्यानंतर लाकडी पाटीने त्यास पॉलिश करून पांढरे शुभ्र झाल्यास पहिल्या प्रतिपर्यंत जाऊ शकते.

धाग्याचा दर

पांढरा शुभ्र धागा – १०० ते १२० प्रतिकिलो

सिल्व्हर शाईन धागा – ८० ते १०० प्रतिकिलो

पिग्मेंट युक्त धागा – ८० रु. किलो

धाग्याची उपयुक्तता

धाग्यापासून बारीक दोरी, दोरखंड, पिशव्या, पाय पुसणी, चटई, आकर्षक टोप्या, कापड, साड्या, शोभेच्या वस्तू, क्राफ्ट पेपर, टिश्‍यू पेपर, फिल्टर पेपर, पृष्ठ, फाईलसाठी जाड कागद, सुटकेस, डिनरसेट, बुटांचे सोल, चप्पल इत्यादी वस्तू बनविता येतात.

केळी खोडापासून धागा निर्मितीचे फायदे

केळी बागेतील न कुजणारे अवशेष जाळले जातात. त्यामुळे पर्यावरणाच्या ऱ्हासासोबतच जमिनीतील उपयुक्त जिवाणूही नष्ट होतात. त्याचा फटका उत्पादकतेला बसतो.

बागेच्या स्वच्छतेसाठी लागणारी अनुत्पादक मजुरी वाचते.

दुष्काळामध्ये पाण्याच्या कमतरतेमुळे घडनिर्मिती न झाल्यास उर्वरीत उभ्या खोडापासून काही प्रमाणात आर्थिक लाभ होऊ शकतो.

केळी खोडापासून धागेनिर्मिती यंत्र व कार्यपद्धती

या यंत्रात दोन रिजिड पाइप बसवले असून, गायडिंग रोलर असतात. या रोलरमुळे केळी खोड आत सरकते. खोडाच्या आकारमानानुसार दोन रिजिड पाइपमधील अंतर कमी-जास्त करता येते. रोलर फिरविण्यासाठी बेल्ट पुली यंत्रणा बसवलेली असते. यासाठी एक एचपी क्षमतेची सिंगल फेज विद्युत मोटर पुरेशी होते.

यंत्राच्या दुसऱ्या बाजूने निघालेले धागे पिळून त्यातील पाणी बाहेर काढले जाते. धागे तारांवर एक दिवस वाळवतात. कोरड्या धाग्यांमध्ये विशिष्ठ प्रकारची फणी फिरवून ते एकमेकांपासून वेगळे करतात.

शेतातून खोडाची वाहतूक, उभे चिरून त्याचे चार तुकडे करणे, यंत्रात भरणे व धागे पिळून काढणे या कामांसाठी पुरुष मजूर लागतात. धाग्यांतून फणी फिरविणे, ते वाळत घालणे या कामांसाठी महिला मजूर लागतात.

केळीपासून स्वादिष्ट पदार्थ
केळीपासून स्वादिष्ट पदार्थ

केळी हे शक्तिवर्धक व स्वस्त फळ आहे. त्यामध्ये साखर, प्रथिने, स्निग्धांशाचे प्रमाण जास्त आहे. चुना, लोह, स्फुरद ही खनिजे आणि क व अ ही जीवनसत्चे केळीमध्ये आहेत. केळी हे पचायला सोपे फळ असून त्यात अनेक औषधी गुणधर्म आहेत. केळीच्या फळाचे अनेक टिकाऊ पदार्थ व लगेच खाण्याचे पदार्थ तयार होऊ शकतात. हे पदार्थ

विविध घरगुती पदार्थ

चिप्प्स

पूर्ण वाढ झालेली १० टक्के परिपक अशी केळी निवडावीत. ही केळी स्वच्छ पाण्याने धुऊन किंवा ओल्या स्वच्छ फडक्याने पुसून घ्यावीत. स्टीलच्या चाकूने फळांची साल काढावी. केळी सोलण्याचे मशीन विकसित करण्यात आले आहे. या मशीनची ताशी ४५० (८० टक्के परिपक्र असलेली) केळी एका दिवसात सोलण्याची क्षमता आहे. मशीनच्या सहाय्याने ०.३ ते ०.५ मि.मी. जाडीच्या चकत्या कापान्यात. मशीन उपलब्ध नसल्यास स्टीलच्या चाकूने गोल, पातळ काप करावेत. साध्या चाकूने काप केल्यास ते काळे पडतात. काप काळसर पडून नयेत व ते पांढरेशुभ्र होण्यासाठी ०.१ टका सायट्रिक अॅसिड किंवा पोटेंशियम मेटबाय सल्फाइडच्या द्रावणात १५ ते २० मिनिटे बुड़नून ठेवावेत.

नंतर चकत्या उकळत्या पाण्थात ४ ते ५ मिनिटे थंड करून प्रतिकेिली चकत्यास ४ ग्रॅम या प्रमाणात गंधक घेऊन त्याची धुरी द्याची. या चकत्या उन्हात किंवा ड्रायरमध्ये सुकवाव्यात. जर ड्रायरमध्ये चकत्या सुकवायच्या असतील, तर ड्रायरमधील तापमान ५० ते ५५ अंश एवढे ठेवावे. चकत्या ह्याताने दाबल्या असता मोडल्यास त्या तयार झाल्या आहेत, असे समजाचे व सुकविण्याचे काम थांबवावे. विक्रीसाठी केिंचा जास्त दिवस टिकविण्यासाठी है वेफर्स हाथ डेन्सिटी पॉलिथीन पिशव्यात घालून हवाबंद डब्यात साठवाव्यात.

भुकटी

केळीच्या भुकटीला परदेशात भरपूर मागणी आहे. यापासून आपणास परकीय चलनही मिळू शकते. यासाठी पूर्ण पिकलेली केळी वापरतात. प्रथम केळी स्वच्छ पाण्याने धुऊन घेतात. केळीची साल काढून पल्पर यंत्राच्या सहाय्याने लगदा करून घेतात. केळीच्या गराच्या लगद्याची भुकटी स्प्रे ड्रायर किंवा ड्रम ड्रायर किंचा फोम मेंट ड्रायरच्या सहाय्याने करतात. तयार झालेली भुकटी निर्जतुक हवाबंद डब्यात साठवून कोरड्या व थंड जागी साठवितात. त्याचा वापर लहान मुलांच्या आहारात केला जातो. बिस्किटे व बेकरीमध्ये तसेच आइस्क्रोममध्ये केळीच्या भुकटीचा वापर केला जातो.

पीठ

केळीचे पीठ तयार करण्यासाठी कच्ची केळी वापरली जातात.

एक केिलो पीठ तयार करण्यासाठी साधारणपणे साडेतीन केिली गर लागतो. यासाठी प्रथम केळी स्वच्छ पाण्याने धुऊन, साल काढून त्याच्या चकत्या किंवा बारीक तुकडे करून सुकवतात. सुकविण्यासाठी सूर्याच्या उष्णतेचा किंवा वाळवणी यंत्राचा वापर करतात. केळीच्या चकत्या वाळवून त्याच्यातील पाण्याचे प्रमाण आठ टक्क्यांपेक्षाही कमी आणले जाते. नंतर या चकत्यांपासून दळणी यंत्राचा वापर करून पीठ तयार करतात. हे पीठ जर काळे पडत असेल, तर पोटॅशिअम मेटाबाथसल्फाईडच्या 0.०५ तें 0.0६ टका तीव्रतेच्या द्रावणात ३० ते ४५ मिनिटे केळ्याच्या चकत्या बुडवून वाळवतात व नंतर पीठ तयार करतात. तयार झालेले पीठ प्लॅस्टिकच्या पिशव्यांत भरून कोरड्या व थंड जागी साठवितात. केळीच्या पिठामध्ये ७o ते ८० टक्के स्टार्च असतें. त्याचप्रमाणे शैव, चकली, गुलाबजाम इत्यादी उपवासाचे पदार्थ तयार करण्यासाठी त्याचा उपयोग केला जातो.

जेली

५० टक्के पक्र फळाचा गर पाण्यात एकजीव करून १५ ते २0 मिनिटे गरम करावा. गरगाळून घ्यावा. गाळलेल्या गरात समप्रमाणात साखर, ०.५ टक्के सायट्रेिक आम्ल व पेक्टीन टाकून उकळी येईपर्यंत शिजवावे. या वेळी मिश्रणाचे तापमान साधारणपणे १०४ अंश से.असते. तयार जेलीमध्ये एकूण घन पदार्थाचे प्रमाण ७० डिग्री ब्रिक्स इतके असते. जेली गरम असतानाच निर्जतुक बाटल्यांमध्ये भरावी. पेरूच्या जेलीपेक्षा केळीची जेली पारदर्शक व स्वादिष्ट असते.

जॅम

कोणत्याही जातीच्या पूर्ण पिकलेल्या केळीचा वापर जॅम तयार करण्यासाठी करता येतो. गराच्या वजनाएवढी साखर मिसळून गर मंद अग्रीवर शिजवावा. साखर पूर्णपणे विरघळल्यावर ०.५ टक्के पेक्टीन, ०.३ टक्के सायट्रेिक आम्ल व रंग टाकून मिश्रण घट्ट होईपर्यंत शिजवावे. मिश्रणाचा ब्रिक्स ६८ ते ७0 डिग्री झाल्यावर जॅम तयार झाला, असे समजावे. तयार जॅम कोरड्या व निर्जतुक बाटल्यांमध्ये भरावा. ह्या पदार्थ एक वर्षापर्यंत टिकू शकतो.

बनाना प्युरी

प्युरी म्हणजे पिकलेल्या ताज्या फळातील गर, रुस किंवा लगद्यावर विशिष्ट प्रक्रिया करुन सॉसप्रमाणे त्याचे स्वरुप बदलवले जाते. त्यामध्ये ताज्या फळांचा मूळ स्वाद, रंग, सुगंध कायम राहील, याची दक्षता घेतली जाते. प्युरीचा वापर मिल्कशेक, आइस्क्रीम, फळांचा रस इत्यादी विविध पदार्थात केला जातो. पिकलेल्या केळ्याचा गर पल्पर मशीनमधून काढून लगदा हवाविरहित करतात व निर्जतुकीकरण करून हवाबंद डब्यात भरुन ठेवतात. गर टिकविण्यासाठी त्यात कोणत्याही प्रकारच्या रसायनाचा अथवा साखरेचा वापर केला जात नाही. हे निर्याताभिमुख उत्पादन एका वर्षापर्यंत साठवून ठेवता येते.

कच्च्या केळीचे वडे

वडे बनविण्यासाठी ४-५ कची केळी, ४ हिरव्या मिरच्या, अर्धा चमचा हळद, मोहरी, मीठ, तेल लागते. वडे बनविताना प्रथम केळी सोलून लहान तुकडे करून पाणी न घालता वाफवून घेऊन त्यामध्ये लगदा परतावा. गार झाल्यावर हिरव्या मिरच्या व आले जाडसर वाटून घाला. बटाटेवडे बनविताना डाळीचे पीठ भिजवतो त्याप्रमाणे भिजवा. केळाच्या मिश्रणाचे वडे बनवून बेसनात बुडवून तळून घ्या. तयार झालेले वडे खोब-याच्या चटणीबरोबर खाण्यास वापरावे.

ज्यूस

या प्रक्रियेत पूर्ण पक्र केळ्याचा पल्पर मशीनचे गर काढतात. गर घट्ट असल्याने सर्वसाधारण स्वरुपात रस काढता येत नाही. त्याकरिता पाच मि.लि. प्रतिकिलो या प्रमाणात पेक्टीनेज एन्झाइम मिसळून दोन तास ठेवल्यानंतर स्वच्छ रस सहज मिळतो. या रसाची गोडी २४ ते २६ डिग्री ब्रिक्स असते. या रसात दीड पट पाणी मिसळून, आवश्यकतेनुसार सायट्रिक आम्ल टाकून आरटीएस बनविता येते. त्याची गोडी १५ डिग्री ब्रिक्स व आम्लता o.३ टक्के असते. हे पेय ८५ अंश से. तापमानाला पाश्चराइज्ड करून निर्जतुक बाटल्यांमध्ये भरावे. हा पदार्थ सहा महिन्यांपर्यंत टिकू शकतो. केळीपासून ८८ टक्के रसाचे प्रमाण मिळते.

केळ्याचे सुके अंजीर

पूर्ण पिकलेली केळी सोलून, पोटॅशियम मेटाबायसल्फाईडच्या १ टक्के द्रावणात बुडवून घ्या. नंतर त्याचे २.५ मि.मी. काप बनवून उन्हात वाळवा किंवा ५० अंश से. तापमानाला २४ तास ओव्हनमध्ये किंवा ड्रायरमध्ये ठेवून वाळवा. पॉलिथीनच्या पेिशव्यांमध्ये हवाबंद करून ठेवल्यास ४ ते ६ महिने सहज टिकतात. सुक्या अंजिराप्रमाणे ही अंजीर अत्यंत चविष्ट लागतात.

केळी बिस्कीट

केळी पिठात ३० टक्के मैदा मिसळून त्यामध्ये साखर, वनस्पती, तूप, बेकिंग पावडर, दूध पावडर, इसेन्स गरजेप्रमाणे मिसळ. योग्य प्रमाणात पाणी घेऊन त्याचा लगदा करा. हा लगदा साच्यात टाकून ओव्हनमध्ये ठेवून द्या. ही बिस्किटे अतिशय चविष्ट आणि पौष्टिक असतात.

व्हिनेगर

अतिपक्र व खाण्यास योग्य नसलेल्या केळीपासून व्हिनेगर तयार करता येतो. केळीचा गर पाण्यात मिसळून घ्यावा. त्यात यीस्ट टाकून ४८ तास मिश्रण स्थिर ठेवा. त्यात माल्ट व्हिनेगरचे मुरवण २o ते ३o मि.लि. प्रति लिटर या प्रमाणात मिसळावे. हे मिश्रण ३o अंश से.तापमानात आांबवण्यास ठेवावे. ही रासायनिक किंवा (अॅसिडीफिकेशन) दोन ते तीन अठवड्यात पूर्ण होते. नंतर सेंट्रेिफ्यूज करून व्हिनेगर वेगळे करतात व निर्जतुक केलेल्या स्वच्छ बाटल्यांत भरून हवाबंद साठवितात

कच्च्या केळीची भाजी

भाजीची ३ कची केळी, ३-४ हिरव्या मिरच्या, १ नारळ, ५-६ छोटे कांदे, १ चमचा जिरे, २ कडीलिंबाचे डहाळे, १ डाव तेल, चवीनुसार मीठ केळीची साले काढून प्रत्येक केळ्याचे १६ तुकडे करावेत व ते थोड्या पाण्यात मीठ घालून त्यात केळीच्या फोडी टाकून मंदाग्रीवर त्या शिजवून घ्याव्यात. सर्व पाणी आटून केळ्याच्या फोडी कोरड्या कराव्यात. १/२ नारळ व जिरे बारीक वाटून केळांवर घालावे. सतत हळद, मोहरी घालून फोडणी करावी. नंतर त्यात बारीक चिरलेला कांदा परतून घ्यावा. कांदा गुलाबी रंगावर आला, की त्यात खोबरे खवून घालावे व जरा परतावे. त्यात शिजलेली केळी टाकून पुन्हा जरा परतावे व उतरवावे. आता ही भाजी तयार झाली.

केळीचे आणखी काही रुचकर पदार्थ

खमंग बनाना शेव

साहित्य : पाव पेला तांदळाचे पीठ, अर्धा पेला बेसन, १ कचे वाफवलेले केळे, २ चमचे आले-लसूण पेस्ट, हिरवी मिरची पेस्ट, अर्धा चमचा लिंबाचा रस, अर्धा चमचा बेकिंग पावडर, मीठ, तेल. कृती : तांदळाचे पीठ, बेसन व सोडा एकत्र चाळणीने चाळून घ्या. त्यात उकडलेले केळे सोलून मिसळा. आले, लसूण-मिरची पेस्ट, मीठ व एक चमचा तेल टाकून मिसळा. कढईत तेल गरम करा. शेव गाळण्याच्या यंत्राने बारीक शेव पाडून तळा.

केळ्याचे गुलाबजाम

साहित्य : एक पेला रवा, अर्धा पेला दूध, २ लहान चमचे पनीर, १ पिकलेले केळे, १ पेला साखर, थोडे, तेल कृती : एक चमचा दुधात केशर भिजवा, रवा परतून घ्या. एका डिशमध्ये पनीर, रवा दूध व केळे घालून मळून घ्या. लिंबाच्या आकाराचे गोळे बनवा. कढईत तेल गरम करून सोनेरी रंगावर तळून घ्या. एका भांड्यात १ पेला साखर व १ पेला पाणी उकळून पाक तयार करा. पाकात केशर घाला. कळ्याच गुलाबजाम पाकात घालून लगेच खाण्यास द्या.

केळ्याची बाकरवडी साहित्य

६ कची केळी, २ लहान चमचे आले मिरची पेस्ट, एका लिंबाचा रस, २ पेले मैदा, २ लहान चमचे चिरलेली कोथिंबीर, २ चमचे तेल, चवीला मीठ, तळण्यासाठी तेल. कृती : केळी वाफवून घ्या. त्यानंतर ती सोलून कुस्करा. त्यात आले मिरची पेस्ट लिंबाचा रस मीठ, कोथिंबीर घालून मळून घ्या व दोन भाग करा. मैद्यात मीठ व तेल मिसळून व मळून घ्या. याचेही दोन भाग करा, एक भाग चपातीप्रमाणे लाटा व केळ्याचे मिश्रण त्यावर पसरून गुंडाळी करा व कडा बंद करा. आता या रोलचे स्लाइस करा व गरम तेलात तळून घ्या.

स्त्रोत – कृषी विभाग महाराष्ट्र शासन

कैरीपासून चटणी, आमचूर, मुरांबा
कैरीपासून चटणी, आमचूर, मुरांबा

चटणी

कैरीची गोड चटणी करण्यासाठी कैरी स्वच्छ धुऊन त्याची साल काढावी.कैरीचा गर तुकडे करून किंवा किसून काढावा किंवा कैरी शिजवून त्यांचा गर काढावा.कैरीच्या एक किलो गराची चटणी करताना एक किलो साखर, 20 ग्रॅम मीठ, 90 मि.लि. व्हिनेगर मिसळावे.एका मलमलच्या कापडात 30 ग्रॅम वेलची + दालचिनी, 15 ग्रॅम मिरची पूड, 15 ग्रॅम आले, 60 ग्रॅम बारीक कांदा, 15 ग्रॅम लसूण बांधून ही पुरचुंडी गर शिजवताना त्यात सोडावी. साधारणपणे 20 मिनिटांनी मसाल्याच्या पदार्थाची पुरचुंडी पिळून बाहेर काढून चोथा फेकून द्यावा. हे मिश्रण शिजवून जॅम सारखे घट्ट झाल्यानंतर गरम असतानाच निर्जंतुक केलेल्या बरणीमध्ये भरून ठेवावे.

आमचूर

  • ज्या कैऱ्या कमी प्रतीच्या आहेत किंवा मार लागलेल्या आहेत, वादळात पडलेल्या आहेत किंवा पिकल्यानंतर आंब्याची प्रत चांगली येणार नसेल, तसेच गावरान व पूर्ण वाढ झालेल्या आंबट कैऱ्या आमचूर बनविण्यासाठी निवडाव्यात.
  • प्रथम कैऱ्या स्वच्छ पाण्याने धुऊन तीक्ष्ण चाकूच्या साहाय्याने गराच्या फोडी कराव्यात. या फोडी नंतर उन्हात किंवा वाळवणी यंत्रात सुकवाव्यात. त्या नंतर ग्राइंडर मशिनमधून त्याची पावडर करावी.

स्क्वॅश

  • निवडक कैऱ्या शिजवाव्यात. त्याचा गर काढावा. कैरीचा गर 25 टक्के (250 ग्रॅम) साखर 45 टक्के (275 ते 300 ग्रॅम), सायट्रिक आम्ल 1.2 टक्का (चार ते पाच ग्रॅम) व पाणी 30 टक्के (300 मि.लि.) एकत्र करावे.
  • स्क्वॅश तयार झाल्यानंतर एक मि.मी.च्या चाळणीतून गाळावा. त्यामध्ये 610 मिलिग्रॅम पोटॅशिअम मेटाबायसल्फाईट प्रति किलो स्क्वॅश या प्रमाणात मिसळावे.
  • स्क्वॅश भरलेल्या बाटल्यांचे उकळत्या पाण्यात (100 अंश सेल्सिअस तापमान) 30 मिनिटे पाश्‍चरीकरण करावे. नंतर बाटल्या बंद करून थंड व कोरड्या जागी ठेवाव्यात. स्क्वॅशचा स्वाद घेण्यापूर्वी त्यात 1ः3 प्रमाणात पाणी मिसळावे.

मुरांबा

  • मुरांबा तयार करण्यासाठी कैरी मगसदार, कमी रेषा असलेली गोडसर, परंतु अपक्व असावी.
  • प्रथम कैरीची साल काढावी. त्यानंतर आवडीप्रमाणे फोडी किंवा किस (एक किलो) तयार करावा. हा कीस वाफवून घ्यावा.
  • फोडीच्या वजनाच्या प्रमाणात साखर (एक किलो) व पाणी (1.5 लिटर) घेऊन साखरेचा (40 अंश ब्रिक्‍स)पर्यंत पाक करावा.
  • पाक थंड करण्यासाठी ठेवावा नंतर त्यात वाफवलेल्या आंब्याच्या फोडी घालाव्यात. हे मिश्रण एक दिवस तसेच ठेवावे.
  • दुसऱ्या दिवशी पाकातील फोडी वेगळ्या काढून उरलेल्या पाकातील एकूण विद्राव्य घटकांचे प्रमाण 50 अंश ब्रिक्‍स होईपर्यंत पाक उकळावा. पुन्हा हे मिश्रण एक दिवस तसेच ठेवावे. तिसऱ्या दिवशी पाकातील फोडी वेगळ्या काढून उरलेला पाक 72 अंश ब्रिक्‍स होईपर्यंत उकळावा. थंड झाल्यावर आंब्याच्या फोडी घालाव्यात. तयार मुरांबा काचेच्या बरणीत भरून ठेवावा.

पन्हे

  • पूर्ण वाढ झालेली कैरी चांगली शिजवावी. कैरी थंड झाल्यावर त्याचा गर काढावा. त्यामध्ये पुढील घटक मिसळून पन्हे तयार करावे. एक किलो आंबा पन्हे तयार करण्यासाठी 20 ग्रॅम कैरीचा गर, 150 ते 175 ग्रॅम साखर आणि 625 ते 650 मि.लि. पाणी मिसळावे.
  • हे मिश्रण एक मि.मी.च्या चाळणीतून गाळून घ्यावे. पन्हे जास्त काळ टिकावे म्हणून प्रति किलो पन्हात 140 मिलिग्रॅम पोटॅशियम मेटाबायल्फाईट हे परिरक्षक मिसळावे. हे पन्हे गरम असताना निर्जंतुक केलेल्या बाटल्यांत भरावे.

कु. निवेदिता डावखर – 02132-282080
(लेखिका कृषी विज्ञान केंद्र, नारायणगाव, जि.पुणे येथे गृहविज्ञान विषयतज्ज्ञ म्हणून कार्यरत आहेत.)

द्राक्षापासून बेदाणा
द्राक्षापासून बेदाणा

चांगल्या प्रतीचा बेदाणा तयार करावयाचा असेल, तर बेदाणे तयार करतेवेळी एकसारख्या आकाराचे, रंगाचे घड बागेतून तोडावेत. घड काढण्यापूर्वी मण्यामध्ये साखरेची गोडी उतरली आहे याची खात्री करून घ्यावी, कारण चांगल्या प्रतीचा बेदाणा म्हटल्यास त्यात गोडी जास्त असावी लागते. काढलेली द्राक्षे शक्‍यतो सुरवातीला स्वच्छ पाण्यातून काढून घ्यावी. त्यानंतर ही द्राक्षे 25 ग्रॅम पोटॅशिअम कार्बोनेट अधिक 15 मि.लि. ईथाइल ओलिएट (डीपिंग ऑइल) प्रति लिटरच्या द्रावणात दोन ते चार मिनिटे बुडवून ठेवावीत. या द्रावणाचा सामू 11 पर्यंत असावा. तद्‌नंतर द्रावणातून काढलेली द्राक्षे सावलीमध्ये जाळीवर सुकवावीत.

वातावरणातील तापमानानुसार 15 ते 22 दिवसांत चांगल्या प्रतीचा बेदाणा तयार होऊ शकतो. चांगल्या प्रतीचा बेदाणा तयार करायचा असेल, तर जास्त तापमान (35-40 अंश से.) व कमी आर्द्रता (30 टक्केपेक्षा कमी) असल्यास त्याचे परिणाम चांगले मिळतात. वाऱ्याचा वेग कसा आहे, यावरसुद्धा बेदाण्याची प्रत अवलंबून असते. हवा खेळती असल्यास कमी वेळेत चांगल्या प्रतीचा बेदाणा तयार होतो. अधिक माहिती हवी असल्यास तज्ज्ञांकडून मार्गदर्शन घ्यावे.

– 020 – 26914245
राष्ट्रीय द्राक्ष संशोधन केंद्र, मांजरी, पुणे

डाळ मिल
डाळ मिल

पीकेव्ही मिनी डाळ मिलची क्षमता दर दिवसाला (आठ तास) तुरीकरिता 8 ते 10 क्विंटल (72 टक्के उतारा), मूग- उडिदाकरिता 10 ते 12 क्विंटल (82 टक्के उतारा) अशी आहे. या यंत्रामध्ये भुसा आणि पावडर, चुरी, डाळ, गोटा आणि डाळ अशा चार भागांत यांत्रिकतेने विभाजन करण्याची सोय आहे. यामध्ये तेल तसेच पाण्याच्या प्रक्रियेची सोय आहे. काळ्या ज्वारीला चकाकी आणण्यासाठी, पावसामुळे अंशतः खराब झालेल्या मुगाला स्वच्छ करून चकाकी आणण्याकरिता, गहू स्वच्छ करण्याकरिता पीकेव्ही मिनी डाळ मिलमध्ये लेदर रोलरचा वापर करता येतो.

संपर्क – 0724- 2258462
कृषी तंत्रज्ञान माहिती केंद्र,
डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला

ज्वारीपासून पापड, बिस्किटे
ज्वारीपासून पापड, बिस्किटे

भाकरीतील प्रथिनांचे प्रमाण अधिक असून, पिष्टमय घटक (रेझिस्टंट स्टार्च), शर्करा आणि खनिजद्रव्ये अधिकतम आढळतात. ज्वारीच्या दाण्यातील गुणप्रत अनेक भौतिक, रासायनिक व प्रक्रिया तंत्रज्ञानाच्या बाबीवरती अवलंबून असते. आपल्याकडे प्रामुख्याने ज्वारीचा उपयोग ज्वारीची भाकरी म्हणूनच मोठ्या प्रमाणात करतात. तसेच काही वाणांचा उपयोग लाह्या, हुरडा, पापड, बिस्किटे अशा खाद्य पदार्थांसाठी होऊ शकतो.

ज्वारीचे विविध खाद्यपदार्थ तयार करण्यासाठी प्रथम त्याचे बारीक पिठामध्ये रूपांतर केले जाते. ज्वारीच्या दाण्यामध्ये लायसीन हे अमिनो आम्ल अतिशय कमी प्रमाणात असल्यामुळे ज्वारीच्या प्रथिनांची प्रत कमी दर्जाची समजली जाते, तसेच पिठास खरबरीतपणा अधिक (कोर्स) असल्यामुळे लोकांची पसंती कमी असते. या अडचणीवर मात करण्यासाठी, उपलब्ध ज्वारीची उपयोगिता किंवा मूल्यवर्धन वाढविण्यासाठी ज्वारीच्या पिठात ज्वारीचेच माल्ट किंवा आंबविलेले पीठ वापरणे फायद्याचे ठरते.

ज्वारीमध्ये लायसीन आणि मिथिओनाईन ही अत्यावश्‍यक अमिनो आम्ले तसेच ज्वारीच्या पिठाची पौष्टिक मूल्ये ज्वारीला मोड आणून किंवा त्याच्या पिठाचे आंबविणे करून (फर्मिनटेशन) वाढविता येतात. ज्वारी दाणे दहा तास पाण्यात भिजवून नंतर 24 तास मोड येण्यास ठेवले असता चांगले माल्टिंग होते.

ज्वारीच्या पिठामध्ये सोयाबीनचे माल्टयुक्त पीठ, नाचणीचे माल्टयुक्त पीठ मिसळून त्यापासून पदार्थ बनविल्यास मानवी शरीरास आवश्‍यक असणारी सर्व अमिनो आम्ले आणि इतर घटक पदार्थ विपुल प्रमाणात उपलब्ध होतात. मूल्यवर्धन करून तयार केलेले ज्वारीचे पीठ चांगल्या प्रकारे व्हॅक्‍यूम पॅक केले असता त्याची साठवणक्षमता सहा महिन्यांपर्यंत अत्यंत चांगली राहते. अशा पिठापासून आपणास केव्हाही भाकरी, पराठे, थालीपीठ, वडे किंवा इतर पदार्थ तयार करता येतात. अशा प्रकारच्या पिठापासून बनविलेल्या पदार्थांपासून त्वरित ऊर्जा, प्रथिने व इतर जीवनसत्त्वे उपलब्ध होऊन पचनक्रियेस वेळ न लागता शरीरास लवकर उपलब्ध होतात.

हुरडा

रब्बी हंगामात थंडीच्या मोसमात ज्वारीचे दाणे हिरवट, परंतु दुधाळ अवस्थेच्या पुढे जाऊन पक्व होण्याच्या अगोदरच्या अवस्थेत (सॉफ्ट डफ) असतात, त्या वेळेला भाजलेल्या (होरपळलेल्या) अवस्थेत अतिशय चवदार, मऊ व गोडसर लागतात, त्यास ज्वारीचा हुरडा असे म्हणतात. हिरव्या दाण्यांचा हुरडा अतिशय चांगला लागतो, कारण त्या वेळेला त्या दाण्यांमध्ये मुक्त अमिनो आम्ले, साखर, विद्राव्य प्रथिने, जीवनसत्त्वे यांचे प्रमाण अधिक असून, पिष्टमय पदार्थांचे प्रमाण कमी असते. त्यामुळे असे दाणे गोवऱ्यांच्या उष्णतेवरती भाजले असता दाण्यांतील विविध रासायनिक घटकांची विशिष्ट रासायनिक प्रक्रिया होऊन “कॅरमलायझेशन’मुळे दाण्यांस एक प्रकारची स्वादिष्ट चव प्राप्त होते.

हुरड्यामध्ये लिंबू, मीठ, साखर, तिखट, मसाला यांसारखे पदार्थ वापरून त्याची चव द्विगुणित करता येते. खास हुरड्यासाठी गोडसर, रसाळ आणि भरपूर दाणे असणाऱ्या फुले उत्तरा या वाणाची शिफारस संशोधन केंद्रामार्फत करण्यात आलेली आहे. सध्या ज्वारीच्या हुरड्याची लोकप्रियता वाढत चाललेली आहे.

लाह्या

ज्वारीपासून लाह्या बनविण्यासाठी प्रामुख्याने त्या ज्वारीच्या दाण्यांमध्ये स्टार्चचे प्रमाण अधिक असणे गरजेचे आहे. कारण अशा प्रकारचे दाणे अति उच्च तापमानात एकदम गरम केले असता दाण्यातील पाण्याचे बाष्पीभवन होऊन ते दाण्यातून बाहेर पडण्याचा प्रयत्न करत असते, त्यामुळे दाण्यातील स्टार्च फुलला जाऊन त्याचा बस्ट होतो व पुढे त्याची लाही तयार होते.

जेवढ्या प्रमाणात स्टार्च दाण्यामध्ये अधिक असेल, त्या प्रमाणात लाहीचे आकारमान होते. त्यासाठी उच्च तापमानाची आवश्‍यकता असते. लाह्यांसाठी वॅक्‌सी ज्वारीच्या वाणाची निवड करावी, कारण त्यापासून मोठ्या आकारमानाच्या पांढऱ्या शुभ्र लाह्या मिळतात. ज्वारीच्या लाह्या सध्या “लोकॅलरी हाय फायबर स्नॅक फूड’ म्हणून लोकप्रिय आहेत. या लाह्या अधिक चवदार होण्यासाठी विविध मसाल्यांचे पदार्थ वापरून चविष्ट लाह्या तयार करणे, तसेच या लाह्या अधिक काळ चांगल्या कुरकुरीत चवदार राहण्यासाठी व्हॅक्‍यूम पॅकेजिंग तंत्राचा वापर करण्याचे प्रयोग चालू आहेत. काही भागामध्ये ज्वारीच्या लाह्यांचे पीठ करून ते ताकाबरोबर खाण्याची प्रथा आहे. मक्‍याच्या लाह्यांप्रमाणेच ज्वारीच्या लाह्या करून वर्षभर विकण्याचा व्यवसाय करणे शक्‍य होऊ शकते

पापड, भातवडी

ज्वारीमधील आहारमूल्यांचा उपयोग मानवी शरीरास होण्यासाठी ज्वारीचे उत्कृष्ट पौष्टिक पापड किंवा भातवडी बाजारात आणणे गरजेचे आहे. ज्वारीच्या माल्टयुक्त पिठापासून, तसेच नाचणीच्या, सोयाबीनच्या माल्टयुक्त पिठापासून पापड किंवा भातवडी तयार केली असता त्यापासून भरपूर प्रमाणात आहारमूल्ये मिळू शकतात. खेडेगावात ज्वारीचे दाणे आंबवून त्यापासून चीक तयार करून त्यामध्ये आवश्‍यकतेनुसार मीठ टाकून शिजवतात आणि नंतर पातळ कापडावर किंवा प्लॅस्टिकच्या कागदावर पातळ थर देऊन पापडाच्या आकाराच्या भातवड्या तयार केल्या जातात. या भातवड्या भाजून किंवा तेलात तळून स्नॅक फूड म्हणून वापरल्या जातात. याप्रमाणेच ज्वारीचे पापड तयार करताना पापडखार आणि इतर मसाल्याचे पदार्थ वापरून लहान-मोठ्या आकाराचे पापड तयार करतात. हाय फायबर, लो कॅलरीज, हाय प्रोटिनयुक्त माल्टच्या पापडांचा किंवा भातवड्यांचा आरोग्याच्या दृष्टीने निश्‍चितच चांगला फायदा होऊन त्यास चांगली मागणी मिळू शकेल.

बिस्कीट आणि कुकीज

बिस्कीट आणि कुकीजची निर्मिती प्रामुख्याने गव्हाच्या मैद्यापासून केली जाते; परंतु काही प्रयोगाअंती असे दिसून आले आहे, की मैद्यामध्ये साधारणतः 20 टक्‍क्‍यांपर्यंत आपण ज्वारीचे पीठ वापरून बिस्किटे व कुकीज चांगल्या प्रतीची करू शकतो. मधुमेह पेशंटसाठी हाय फायबर, लो कॅलरीज बिस्कीट किंवा कुकीज बनविण्यासाठी साखरविरहित, क्रीमविरहित, प्रथिनयुक्त असे घटक पदार्थ वापरता येतील, तसेच त्याची पौष्टिक मूल्ये वाढविण्यासाठी नाचणी, सोयाबीन, ज्वारीच्या माल्ट पिठाचा वापर करता येईल. अशा प्रकारच्या बिस्किटांची निर्मिती करून ज्वारीचे मूल्यवर्धित पदार्थांत रूपांतर करता येईल.
ः डॉ. उत्तम चव्हाण, 02426- 243253

'शेतकरी आठवडी बाजार' संकल्पना
'शेतकरी आठवडी बाजार' संकल्पना

प्रस्तावना

महाराष्ट्र राज्य कृषि पणन मंडळाने शेतकऱ्यांना आपला शेतमाल थेट ग्राहकांना विक्री करता यावा याकरिता पुणे शहरामध्ये शेतकरी आठवडी बाजाराची संकल्पना सुरु केली असुन याअंतर्गत पुणे व पिंपरी शहरांमध्ये एकुण 10 ते 12 शेतकरी आठवडी बाजार व राज्यातील प्रमुख शहरांमध्ये 40 शेतकरी आठवडी बाजार पहिल्या टप्प्यामध्ये सुरु करण्याचे नियोजन केले आहे.

महाराष्ट्र शासनाने महाराष्ट्र कृषि उत्पन्न खरेदी विक्री (विकास व विनियमन) अधिनियम 1963 मध्ये सन 2006 मध्ये सुधारणा करुन त्यामध्ये खाजगी बाजार, थेट पणन, शेतकरी ग्राहक बाजार व कंत्राटी शेती, इ. पर्याय उपलब्ध करुन शेतकऱ्याला आपला कृषि माल विकण्यासाठीचे विविध पर्याय उपलब्ध करुन दिलेले आहेत. याअंतर्गत राज्यामध्ये खाजगी बाजार व थेट पणन यांचे मोठया प्रमाणात परवाने देण्यात आले आहेत.तथापि, शेतकरी ग्राहक बाजार या कायद्यातील तरतुदीअंतर्गत अद्याप राज्यामध्ये एकही शेतकरी ग्राहक बाजार सुरु करण्यात आलेला नाही.महाराष्ट्र कृषि उत्पन्न पणन (विकास व विनियमन) अधिनियम 1963 मधील कलम 5 (ड) मध्ये थेट पणन, खाजगी बाजार व शेतकरी ग्राहक बाजार यांची स्थापना करण्याची तरतुद आहे. शेतकरी ग्राहक बाजाराच्या परवान्यासाठी राज्याचे पणन संचालक यांच्याकडी विहित नमुन्यात अर्ज करुन परवानगी घेऊन सदरचे बाजार सुरु करण्याची अधिनियमामध्ये तरतुद आहे. तसेच महाराष्ट्र कृषि उत्पन्न पणन (विकास व विनियमन) नियम 1967 मधील नियम 4 (ड) मध्ये शेतकरी ग्राहक बाजाराची स्थापना करण्यासाठी परवाना घेण्याकरिता काही अटी व शर्ती निश्चित केल्या आहेत.

अटी व शर्ती

  1. मुंबई कृषि उत्पन्न बाजार समितीच्या बाजार क्षेत्राच्या आत शेतकरी ग्राहक बाजार स्थापन करता न येणे
  2. शेतकरी ग्राहक बाजार पूर्ण मालकी हक्क असलेल्या किंवा कमीत कमी 30 वर्षांच्या कालावधीकरिता निर्विवाद ताबा धारण करण्यासाठी भाडेपट्टा कराराअन्वये भाडेपट्ट्याने घेतलेल्या किमान एक एकर एवढया जमिनीवर स्थापन करता येईल.
  3. अर्जदाराची जमीन किंवा शहरी एकुण गुंतवणुक 10/- लाख रुपयांपेक्षा कमी नसेल इतकी गुंतवणुक करुन लिलावगृह, निवारा, पिण्याच्या पाण्याची सुविधा, प्रसाधनगृह, अंतर्गत रस्ते, इ. पायाभूत सुविधा निर्माण करता येतील.
  4. शेतकरी ग्राहक बाजाराची स्थापना करण्यासाठी परवाना फी रु.10,000/- एवढी असेल.
  5. शेतकरी ग्राहक बाजार स्थापन करण्याच्या परवान्यासाठी अर्ज करताना रु.1/- लाख एवढया किंमतीची बँक हमी मा.संचालक, पणन यांच्याकडे जमा करणे.
  6. शेतकरी ग्राहक बाजारात शेतकऱ्यास एका ग्राहकाला 10 किलोग्रॅमपेक्षा अधिक फळे किंवा भाजीपाला किंवा अन्य नाशवंत कृषि उत्पन्न आणि 50 किलोग्रॅमपेक्षा अधिक अन्नधान्ये किंवा अनाशिवंत कृषि उत्पन्न विकण्यास परवानगी देण्यात येणार नाही.
  7. शेतकरी ग्राहक बाजारातील खरेदीवर नियम 4 (ह) नुसार बाजार फी आकारण्याची तरतुद आहे. तसेच नियम 4 (आय) नुसार सदर बाजार मालकाने शासनाकडे देखरेख शुल्क भरण्याची तरतुद आहे.
  8. शेतकरी ग्राह्क बाजारात परवानाधारक लिलावगृह, छपऱ्या, गोदाम, शीतगृह, इलेक्ट्रॉनिक वजनकाटे, पिण्याचे पाणी, प्रसाधनगृह, इ. साठी मुलभूत पायाभूत सोयीसुविधांची उभारणी करता येईल, इ. तरतुदी या कायद्यामध्ये व नियमांमध्ये आहेत.

केंद्र सरकार आणि राज्य सरकार शेतकऱ्यांच्या मालाला अधिकाधिक दर मिळवुन देण्यासाठी प्रयत्नशील असुन शेतकऱ्यांमध्ये व्यावसायिकता आणण्यासाठी शेतकरी गट, शेतकऱ्यांच्या उत्पादक कंपन्या स्थापन करण्यासाठी शासन विशेष प्रयत्न करित आहे. या अंतर्गत राज्यात आतापर्यंत सुमारे 550 शेतकरी उत्पादक कंपन्या स्थापन झालेल्या असुन शेतकऱ्यांचे मोठ्या प्रमाणात गट कार्यरत आहेत.सदर गट/ कंपन्या शेतकऱ्यांना उत्पादनाबाबत मार्गदर्शन, आवश्यक निविष्ठांचा पुरवठा आणि उत्पादित कृषि मालाचे विक्री व्यवस्थापन याबाबत कार्यरत आहेत. या गट/कंपन्यांना थेट ग्राहकांना कृषि मालाच्या विक्रीच्या संधी उपलब्ध करुन दिल्यास मध्यस्थांना मिळणारी रक्कम शेतकऱ्यांना मिळेल, शेतमाल विक्री खर्च कमी होईल तसेच शेतमालाची हाताळणी कमी होऊन कृषि मालाचे काढणीपश्चात होणारे नुकसान कमी होईल. तसेच वाहतुक खर्चात मोठया प्रमाणात बचत होईल.

राष्ट्रीय कृषि विकास योजनेअंतर्गत शहरी भागासाठी भाजीपाला पुरवठा योजना राज्यामध्ये मुंबई, पुणे, नागपूर व औरंगाबाद या 4 शहरांमध्ये राबविण्यात येत आहे.यापैकी मुंबई, पुणे व नागपूर या तीन शहरांसाठी सदर योजनेच्या अंमलबजावणीचे काम हे महाराष्ट्र राज्य कृषि पणन मंडळाकडे असुन औरंगाबादसाठीचे कामकाज हे कृषि विभागाकडे आहे. शहरी भागासाठी भाजीपाला पुरवठा योजनेअंतर्गत संकलन व प्रतवारी केंद्रांची उभारणी करणे, मोटराईज्ड वेंडींग कार्ट, वातावरण नियंत्रीत विक्री केंद्र, स्थायी/फिरते विक्री केंद्र या चार घटकाअंतर्गत अनुदान देण्याची तरतुद आहे. या योजनेअंतर्गत स्थायी/फिरते विक्री केंद्र व वातावरण नियंत्रीत विक्री केंद्र या घटकाअंतर्गत मर्यादित स्वरुपातील प्रतिसाद या योजनेस मिळालेला आहे. मोटराईज्ड वेंडींग कार्ट या घटकासाठी पुणे शहरामध्ये मोठया प्रमाणात प्रतिसाद मिळाला व या वाहनांद्वारे सहकारी गृहरचना संस्था तसेच हौसिंग कॉंम्प्लेक्स या ठिकाणी भाजीपाल्याची विक्री थेट ग्राहकांना करण्यात येत आहे. तथापि, या ठिकाणी मिळणारा प्रतिसाद तसेच भाजीपाला शिल्लक राहण्याबाबत शेतकऱ्यांकडुन अडचणी विषद करण्यात येत आहेत. कृषि पणन मंडळाने सदर योजनेची अंमलबजावणी सुरु केल्यानंतर शेतकऱ्यांना थेट ग्राहकांना भाजीपाला विक्री करता यावा, याकरिता पुणे शहरामध्ये दि.29 जुन 2014 रोजी गांधी भवन, कोथरुड या ठिकाणी पहिला शेतकरी आठवडी बाजार सुरु केला. शेतकरी आठवडी बाजाराचे स्वरुप हे आठवडयातुन एकाच वारी व साधारणपणे 3 ते 4 तासांकरिता शेतकऱ्यांनी आपला माल आणुन थेट ग्राहकांना विक्री करावा, अशा प्रकारची अत्यंत मर्यादित सुविधा उपलब्ध करुन देणे, अशा स्वरुपाची असुन जागेचे भाडे, टेबल, खुर्च्या, साफसफाई, बाजार व्यवस्थापन, इ. साठी शेतकऱ्यांकडुन नाममात्र शुल्क घेऊन शेतकऱ्यांना या शेतकरी आठवडी बाजारामध्ये थेट विक्री सुविधा दिली जाते. सदर उपक्रमास पुणे शहरामध्ये अत्यंत चांगला प्रतिसाद मिळत असुन आतापर्यंत सात शेतकरी आठवडी बाजार वेगवेगळया वारी, वेगवेगळया ठिकाणी नियमीतपणे सुरु आहेत. तसेच या शेतकरी आठवडी बाजाराच्या आयोजनासाठी स्वयंसेवी संस्था, स्थानिक स्वराज्य संस्था यांचेकडुन जागा मिळवुन पुणे व पिंपरी-चिंचवड शहरांमध्ये एकुण 10 ते 12 शेतकरी आठवडी बाजार सुरु करण्याचे तसेच राज्यामध्ये एकुण 50 शेतकरी आठवडी बाजार सुरु करण्याचा कृषि पणन मंडळाचा मानस आहे. तथापि, कायद्याच्या दृष्टीकोनातुन विचार करता अशा प्रकारचे बाजार हे फक्त कृषि पणन मंडळामार्फत आयोजीत होवू शकतात.

महाराष्ट्र राज्य कृषि पणन मंडळाची स्थापना ही महाराष्ट्र कृषि उत्पन्न पणन (विकास व विनियमन) अधिनियम 1963 मधील कलम 39 (अ) नुसार झालेली असुन कलम 39 (जे) अंतर्गत कृषि पणन मंडळाची कर्तव्ये व अधिकार आहेत, त्यामध्ये
1) कृषि विषयक खरेदी विक्रीसंबंधात सर्वसाधारण हिताच्या असतील अशा गोष्टी करणे.
2) कृषि उत्पन्नाच्या खरेदी विक्रीच्या विकासाच्या बाबतीत कार्यसत्रे, चर्चासत्रे, प्रदर्शने यांचे आयोजन करणे किंवा त्याची व्यवस्था ठेवणे.

या बाबींची तरतुद आहे.त्यानुसार कृषि पणन मंडळ शेतकरी गट, शेतकरी उत्पादक कंपनी आणि उत्पादकांच्या सहकारी संस्था यांच्या मदतीने शेतकरी आठवडे बाजार आयोजीत करित आहे.तसेच या बाबतची सर्वसाधारण नियमावली कृषि पणन मंडळाने तयार केली आहे.

कृषि पणन मंडळातर्फे आयोजीत करण्यात येत असलेल्या शेतकरी आठवडे बाजारांना कायदेशीर संरक्षण मिळावे तसेच त्यांचे कायदेशीररित्या आयोजन करणे, त्याचबरोबर आयोजकांना अशा बाजाराच्या आयोजनासाठी कायदेशीर संरक्षण आणि अधिकार/परवानगी असणे, या बाबी आवश्यक आहेत. शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये शेतकऱ्यांना आपला शेतमाल थेट ग्राहकांना विना मध्यस्थ विकता येतो.तसेच यामध्ये शेतकऱ्यांना येणारा शेतमाल विक्री खर्च अत्यंत माफक स्वरुपाचा आहे.शेतकरी आठवडी बाजार हे शेतकऱ्यांकरिता अत्यंत फायदेशीर ठरत आहेत. तसेच ग्राहकांनाही इलेक्ट्रॉनिक वजन काटयांवर मोजमाप केले जाऊन उच्च दर्जाचा माल हा माफक दरामध्ये उपलब्ध होत असल्याकारणाने ग्राहकांचाही या बाजारांना खूप चांगला प्रतिसाद मिळत आहे. शेतकऱ्यांना आपल्या मालाला जास्तीत जास्त बाजारभाव मिळवुन देण्यासाठी सदर शेतकरी आठवडे बाजार हे यशस्वी होत आहेत.सदर संकल्पना राज्यामध्ये विविध शहरांमध्ये राबविणे हे शेतकऱ्यांच्या व ग्राहकांच्या फायद्याच्या दृष्टीकोनातुन अत्यंत महत्वाचे आहे.सदर बाबींचा विचार करुन शेतकरी आठवडे बाजारांना आवश्यक कायदेशीर संरक्षण देणे गरजेचे वाटते. कृषि पणन मंडळाने सद्यस्थितीत शेतकरी आठवडे बाजारांकरिता तयार केलेली शेतकरी आठवडी बाजाराची संकल्पना, शेतकरी आठवडे बाजाराचे शेतकरी आणि ग्राहकांना फायदे, शेतकरी आठवडे बाजारासाठी कृषि पणन मंडळातर्फे सुरु करण्यात येत असलेले उपक्रम, शेतकरी आठवडी बाजारासाठी नियमावली यामध्ये आयोजकांसाठी नियम/शर्ती/अटी आणि शेतकरी/शेतकरी गट/ शेतकरी उत्पादक कंपनी/उत्पादक सहकारी संस्था यांचेसाठी नियमावली (जबाबदारी) याबाबतचा तपशील खालील प्रमाणे.

शेतकरी आठवडी बाजार संकल्पना

  • शेतकरी तसेच ग्रामिण महिला बचत गट यांनी उत्पादित केलेल्या मालाला थेट बाजार पेठ उपलब्ध करून देणे
  • सर्व प्रकारचा भाजीपाला एकाच ठिकाणी ग्राहकांना उपलब्ध करून देणे
  • शेतकरी, शेतकरी गट, शेतकरी उत्पादक कंपनी आणि उत्पादक सहकारी संस्था यांचा शेतमाल त्यांनी पुरस्कृत केलेल्या गटांमार्फत/ प्रतिनिधींमार्फत विक्री
  • मध्यस्थ नसल्यामुळे ग्राहक अदा करीत असलेली रक्कम थेट शेतकऱ्यांस उपलब्ध
  • मालाची हाताळणी कमी होत असल्याकारणाने सुगीपश्चात नुकसान कमी तसेच मालाचा दर्जा उत्तम राहतो
  • शेतकरी आठवडे बाजाराची वेळ व ठिकाण निश्चित असल्याकारणाने शेतमाल काढणीचे आणि विक्रीचे नियोजन करणे शेतकऱ्यांना शक्य
  • इलेक्ट्रॉनिक वजन काट्यामार्फत शेतमालाचे वजन. त्यामुळे ग्राहकांमध्ये वजनाबाबत विश्वास निर्माण करणे
  • बाजार पेठेचा अंदाज येत असल्याने बाजारात आणावयाच्या मालाबाबत नियोजन करणे शक्य
  • शंभर टक्के रोखीने व्यवहार • कोणत्याही प्रकारच्या परवान्यांची आवश्यकता नाही
  • ग्रामिण भागातील युवकांना चांगल्या अर्थार्जनाचा रोजगार उपलब्ध
  • वाजवी भावामध्ये ग्राहकांना भाजीपाला उपलब्ध

शेतकरी आठवडी बाजाराचे फायदे

शेतकरी

  • शेतकरी, शेतकरी गट, शेतकरी उत्पादक कंपन्या आणि उत्पादक सहकारी संस्था यांचेमार्फत थेट ग्राहकांना शेतमाल विक्रीची संधी
  • कृषि माल शेतातून थेट बाजारात येत असल्याकारणाने काढणी नंतरच्या होणाऱ्या नुकसानीत मोठी घट
  • रोख स्वरूपात 100 टक्के मालाची रक्कम थेट शेतकऱ्याच्या हातात
  • आपल्या मालाचा बाजार भाव ठरविण्याचा शेतकऱ्याला अधिकार
  • अत्यंत कमी शेतमाल विक्री खर्च
  • ग्राहक आणि शेतकरी यांच्यामध्ये सामंजस्य निर्माण होते
  • ग्राहकांच्या मागणीनुसार मालाचा पुरवठा
  • थेट विक्रीमुळे मध्यस्थांना मिळणारी रक्कम थेट शेतकऱ्याला प्राप्त
  • बाजारात विक्री होणाऱ्या मालाचा अंदाज आल्याने भाजीपाला शिल्लक रहात नाही.

ग्राहक

  • ताजा स्वच्छ शेतमाल थेट शेतकऱ्यांकडून उपलब्ध
  • शेतकरी विक्री करीत असल्याकारणाने मालाच्या प्रती बाबत खात्री
  • थेट शेतकऱ्यांशी संवाद होत असल्याकारणाने ग्राहक आपली गरज शेतकऱ्याला सांगू शकतात.
  • थेट शेतकऱ्यांकडून शेतमाल खरेदीचे ग्राहकांना समाधान
  • घराजवळ भाजीपाला बाजार पेठ उपलब्ध
  • भाजीपाला खरेदीचे आठवड्याचे नियोजन करता येते
  • एकाच छताखाली भाजीपाला, फळे, धान्य, कडधान्य, दुध, डाळी, प्रक्रिया उत्पादने, ग्रामिण उत्पादने ग्राहकांना उपलब्ध
  • शेतमालाचे वजन इलेक्ट्रॉनिक वजन काट्यामार्फत होत असल्याने ग्राहकांना वजनाबाबत विश्वास


पुणे शहरामध्ये सुमारे 10 शेतकरी आठवडी बाजार सुरू करण्याचा कृषि पणन मंडळाचा मानस असून शेतकऱ्यांना प्रत्येक वारी वेगवेगळ्या ठिकाणी भाजीपाला विक्रीची सुविधा उपलब्ध करून देण्यात येणार आहे. आठवड्याच्या प्रत्येक वारी पुणे शहरातील वेगवेगळ्या भागांमध्ये शेतकरी आठवडे बाजाराचे आयोजन करण्यात येणार आहे.तसेच राज्यामध्ये प्रत्येक जिल्ह्याच्या ठिकाणी किमान एक शेतकरी आठवडी बाजार सुरू करण्याचा प्रयत्न कृषि पणन मंडळ करणार आहे.अशा प्रकारे राज्यात पहिल्या टप्यात सुमारे 50 शेतकरी आठवडी बाजार उभे राहतील अशी अपेक्षा आहे.

शेतकरी आठवडी बाजार सुरू करतांना प्रथमत: त्या भागाची पाहणी करण्यात येते. त्या भागामध्ये सद्यस्थितीत असलेला भाजीपाल्याचा व्यवसाय कशा पद्धतीने चालतो, परिसरात राहणाऱ्या लोकांना कोणत्या वारी आणि कोणत्या वेळी बाजार सोईचा ठरू शकतो इ. बाबी विचारात घेवून योग्य जागेची निवड करण्यासाठी प्रयत्न करण्यात येत आहेत. जागा निवडीनंतर त्यासाठीच्या आवश्यक परवानग्या तसेच बाजाराचा वार आणि वेळ निश्चित झाल्यानंतर त्या परिसरातील लोकांशी वॉट्सॲप, एसएमएस मार्फत तसेच परिसरामध्ये फ्लेक्स लावून आणि वृत्तपत्रांमध्ये माहिती पत्रके टाकून लोकांपर्यंत शेतकरी बाजाराबाबतची माहिती पोहोचविण्यात येते. तसेच बाजाराच्या उद्घाटनाच्या दिवशी विविध वृत्तपत्रांमध्ये बाजाराबाबतच्या बातम्या छापून येतील यासाठी आवश्यक कार्यवाही कृषि पणन मंडळातर्फे करण्यात येते.

शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये बाजार भावांबाबत कोणतेही नियंत्रण कृषि पणन मंडळातर्फे ठेवण्यात येत नाही. तथापि, बाजारामध्ये चांगल्या दर्जाचा भाजीपाला आणि फळे ग्राहकांना उपलब्ध असावीत, इलेक्ट्रॉनिक वजन काट्याचा वापर व्हावा, स्वच्छता पाळण्यात यावी, शेतकरी बाजारामध्ये कचरा होवू नये, शेतकरी बाजारामुळे ट्रॅफिक जाम होवू नये, पार्किंग निट व्हावे इ. बाबत शेतकऱ्यांशी वेळोवेळी बैठका घेवून मार्गदर्शन करण्यात येते. प्रामुख्याने शेतकरी बाजारामध्ये येणारा कृषि माल उच्च दर्जाचा असावा, जास्त पक्व झालेला, किडका, सडलेला, रोगट, फुटलेला म्हणजेच जो माल ग्राहक खरेदी करणार नाही किंवा जो माल ग्राहकांसाठी खाण्यायोग्य नाही अशा प्रकारच्या मालाची शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये आवक होवू नये यासाठी आवश्यक मार्गदर्शक सुचना शेतकऱ्यांना वेळोवेळी देण्यात येतात.

शेतकरी आठवडी बाजारासाठी कृषि पणन मंडळातर्फे सुरू करण्यात येत असलेले उपक्रम

  • शेतकरी आठवडे बाजारात सहभागी होत असलेले शेतकरी, शेतकरी गट, शेतकरी उत्पादक कंपन्या आणि उत्पादक सहकारी संस्था यांची तपशीलासह यादी कृषि पणन मंडळाच्या www.msamb.com या वेब साईटवर टाकणे.
  • शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये विक्री होणाऱ्या शेतमालाचे अंदाजे बाजार भाव हे www.msamb.com या वेबसाईटवर प्रसिद्ध करणे.
  • शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये येणाऱ्या ग्राहकांना आपण विकत घेत असलेला भाजीपाला कोठून येत आहे याबाबतची माहिती मिळण्यासाठी ग्राहकांच्या सहली शेतकऱ्यांच्या शेतावर आयोजित करणे.
  • शेतकरी आठवडे बाजारांचे आयोजन हे शेतकरी गट, शेतकरी उत्पादक कंपन्या अथवा उत्पादक सहकारी संस्था यांचेमार्फत करण्यात येत आहे. राज्यामध्ये जिल्ह्यांच्या ठिकाणी जे शेतकरी गट शेतकरी आठवडे बाजार सुरू करण्यासाठी पुढे येतील त्यांच्या पुण्यातील शेतकरी आठवडे बाजारांना भेटी आयोजित करणे, त्यांना शेतकरी आठवडे बाजार आयोजनासंदर्भात करावयाची पूर्व तयारी तसेच आयोजन याबाबत प्रशिक्षण आयोजित करण्यात येईल.
  • शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये शेतमाल विक्रीसाठी येणारे शेतकरी/शेतकरी गट/शेतकरी उत्पादक कंपन्या/उत्पादक सहकारी संस्था यांची नोंदणी कृषि पणन मंडळामध्ये करण्यात येवून त्यांना शेतकरी आठवडे बाजारात शेतमाल विक्रीसाठी परवानगी देण्याची प्रक्रिया निश्चित करणे.
  • शेतकरी आठवडे बाजारांमध्ये व्यापाऱ्यांचा शिरकाव होणार नाही याबाबत खबरदारी घेणे.
  • शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये शेतमाल विक्रीसाठी येणारे शेतकरी, शेतकरी गट, शेतकरी उत्पादक कंपन्या आणि उत्पादक सहकारी संस्था यांच्यामार्फत शेतमाल विक्रीसाठी येणाऱ्या प्रतिनिधींना ओळखपत्र देणे. यामुळे शेतकरी आठवडे बाजारावर नियंत्रण ठेवणे सोईचे असेल.
  • शेतकरी आणि ग्राहक यांचेशी सतत संपर्क ठेवून शेतकरी आठवडे बाजार अधिकाधिक ग्राहक आणि शेतकरीभिमूख होतील यासाठी तसेच शेतकरी आठवडे बाजारातील व्यवहार अधिक पारदर्शक करणेसाठी पणन मंडळ प्रयत्नशिल आहे.

शेतकरी आठवडे बाजार नियमावली

आयोजकांसाठी नियम / अटी / शर्ती

  • शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांनी कोणाचा माल किती कालावधीसाठी विक्री करणार याबाबतचा तपशील शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांच्या /सभासदांच्या सद्याच्या 7/12 च्या उताऱ्यासह पणन मंडळास तसेच शेतकरी आठवडे बाजार आयोजकास शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये विक्रीसाठी परवानगी मिळण्यासाठीच्या अर्जासोबत दाखल करावा. तसेच शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांच्या नोंदणीचे प्रमाणपत्र अर्जासोबत सादर करावे.
  • फक्त शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांच्या सभासदांचाच माल थेट ग्राहकांना वाजवी दरात विक्री करण्यात येईल असे हमीपत्र अर्जासोबत देणे आवश्यक राहील. विक्रेत्यावर उत्कृष्ठ प्रकारचा माल विक्रीचे बंधन असेल. याबाबतचा उल्लेख हमीपत्रात करावा लागेल.
  • शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था हे आपला / सभासदांचा उत्पादित माल शेतकरी आठवडे बाजारात विक्री करतील. येथील विक्री थेट ग्राहकांनाच असेल. शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था शेतमालाची खरेदी विक्री आपआपसात शेतकरी आठवडे बाजारात करणार नाहीत.
  • शेतकरी आठवडे बाजारात विक्रीसाठी पणन मंडळाची पूर्वपरवानगी आवश्यक राहील. आयोजकांना परवानगी नसलेल्या शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांना परस्पर विक्रीसाठी परवानगी देता येणार नाही. काही अपरिहार्य परिस्थितीत आयोजकांना विक्रीसाठी परवानगी द्यावी लागल्यास याबाबतची माहिती पणन मंडळास देवून पुढील वेळी परवानगीशिवाय संबंधितांना विक्रीसाठी परवानगी देवू नये.
  • प्रत्येक शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांना सर्वांना समान तत्वावर जागा वाटप करण्याची जबाबदारी आयोजकांची राहील. एका शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांना विक्रीसाठी एकच गाळा / जागा देण्यात येईल.
  • शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांच्या जागा बदलविण्याचे अधिकार आयोजकास असतील. तथापि, सर्व शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था या सर्वांसाठी जागा बदलविण्याचे नियम व अटी या सारख्याच असतील. प्रथम येणाऱ्यास (शेतमालासह) प्रथम प्राधान्य अथवा चिठ्ठी पद्धतीने अथवा रोटेशन पद्धतीने स्टॉल / जागेचे वाटप करणे आयोजकांवर बंधनकारक राहील. जागेचे न्याय्य वाटप करण्याची जबाबदारी आयोजकांवर राहील.
  • शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांनी आठवड्यातील किती शेतकरी बाजारात शेतमालाची विक्री करावी याबाबत (शेतकरी बाजार संख्या/स्थळ) पणन मंडळ शहरांनुसार बाजारांची संख्या निश्चित करून देईल. जास्तित जास्त शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांना शेतकरी आठवडे बाजारात माल विक्रीची संधी देण्याचे धोरण राबविण्यात येईल.
  • योजकांनी जागेचे भाडे, टेबल, खुर्च्या, पिण्याचे पाणी, लाईट व्यवस्था, कचरा निर्मूलन, जागेची साफसफाई, अभ्यांगत, पार्किंग नियोजन, सुरक्षा, प्रचार, प्रसिद्धी इ. च्या खर्चासाठी शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था तसेच इतर विक्रेते यांचेकडून वाजवी रक्कम आकारावी. प्रत्येक आठवड्यात आयोजित शेतकरी आठवडे बाजाराचा जमा आणि खर्चांच्या रक्कमांचा हिशेब आयोजकांनी ठेवणे बंधनकारक राहील. कृषि पणन मंडळास सदर हिशेब आठ दिवसांच्या आत सादर करण्याची जबाबदारी आयोजकांवर राहील. तसेच सहभागी विक्रेत्यांनी मागणी केल्यास सदर हिशेब संबंधितांना देणे बंधनकारक असेल. आयोजक प्राप्त रक्कमेमधून सेवाशुल्क म्हणून एकूण प्राप्त रक्कमेपैकी 20 टक्के रक्कम ठेवू शकतील
  • कोणत्याही परिस्थितीत खाजगी व्यापारी / किरकोळ विक्रेते शेतकरी बाजारात विक्रीसाठी येणार नाहीत याची जबाबदारी आयोजकांची राहील.
  • शेतकरी आठवडे बाजारात जास्तित जास्त 50 स्टॉल्स असावेत. त्यापैकी सुमारे 40 स्टॉल्स (80 टक्के) हे शेतमालाच्या (भाजीपाला/फळे/डाळी/कडधान्य/दुध) विक्रीसाठी असणे आवश्यक राहील. सुमारे 10 स्टॉल्स (एकूण स्टॉलच्या संख्येच्या 20 टक्के) खाद्यपदार्थ/पापड/ लोणचे/मसाले/दुग्धजन्य पदार्थ/प्रक्रियायुक्त पदार्थ इ. मालाच्या विक्रीसाठी देता येतील. तथापि, सदस स्टॉल्सची संख्या एकूण स्टॉल्सच्या संख्येच्या 20 टक्के पेक्षा जास्त ठेवता येणार नाही.
  • शेतकरी आठवडे बाजार आयोजक म्हणून शेतकरी गट / उत्पादक कंपन्या / उत्पादक सहकारी संस्था कामकाज करू शकतील. खाजगी व्यक्ती / बचत गट / एन.जी.ओ. तसेच इतर संस्थांना अथवा वैयक्तिकरित्या शेतकरी आठवडे बाजार सुरू करण्यास पणन मंडळातर्फे मान्यता देण्यात येणार नाही.
  • “शेतकरी आठवडे बाजार” सुरू करण्यासाठी शेतकरी गट / उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांनी शेतकरी आठवडे बाजार सुरू करण्याची परवानगी मागतांना शेतकरी आठवडे बाजारात विक्रीसाठी येणारे शेतकरी / शेतकरी गट / कंपन्या यांची संमती पत्र नोंदणीच्या प्रमाणपत्रासह तसेच इतर आवश्यक कागदपत्रांसह कृषि पणन मंडळास सादर करणे बंधनकारक राहील.
  • शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांनी ग्राहकांशी सौहार्दपूर्ण संबंध प्रस्थापित करावेत. ग्राहकांना कोणत्याही प्रकारचा त्रास होणार नाही / ग्राहकांची फसवणूक होणार नाही याची जबाबदारी विक्रेत्यांची राहील. शेतकरी आठवडे बाजार परिसरात धूम्रपान / मद्यपान करू नये तसेच ग्राहकांशी कोणत्याही प्रकारे गैरवर्तन करू नये. याबाबत तक्रारी आल्यास त्यावर प्राधान्याने आयोजकांनी कार्यवाही करावी. केलेल्या कार्यवाहीबाबत पणन मंडळास कळवावे.
  • प्रत्येक शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांनी स्टॉलवर आपला/संस्थेचा फलक / फ्लेक्स लावणे बंधनकारक राहील. फलकावर शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांच्या प्रमुखाचे नाव आणि मोबाईल नंबर टाकावा. तसेच शेतमालाच्या बाजार भावाचा फलक स्टॉलमध्ये दर्शनिय ठिकाणी लावणे बंधनकारक राहील.
  • शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये सहभागी शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांची यादी त्यांच्या शेतमालाच्या विक्रीसह तसेच अंदाजित किंमतींसह कृषि पणन मंडळाच्या वेबसाईटवर टाकण्यात येईल. सदर माहिती कृषि पणन मंडळास ईमेलद्वारे पुरविणे आयोजकांवर बंधनकारक असेल.
  • जिल्हा अधिक्षक कृषि अधिकारी, प्रकल्प संचालक (आत्मा), जिल्हा उपनिबंधक, सहकारी संस्था, जिल्हा कृषि पणन अधिकारी आणि कृषि पणन तज्ञ यांच्या मदतीने विविध शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांचा शेतमाल विक्रीतील सहभाग वाढविणेची जबाबदारी तसेच जास्तित जास्त शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था थेट शेतमाल विक्रीत सहभागी करण्याची जबाबदारी आयोजकांची राहील.
  • आयोजक शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांचेकडून शेतकरी आठवडे बाजाराच्या मुळ संकल्पनेस बाधा पोहोचत असल्याचे लक्षात आल्यास संबंधित आयोजकांकडून शेतकरी आठवडे बाजाराचे कामकाज काढून घेण्याचा अधिकार कृषि पणन मंडळास राहील.
  • काही मुलभूत शेतमालाच्या किंमती शेतकरी आठवडे बाजारातील सहभागी शेतकऱ्यांच्या सहमतीने निश्चित करण्याचा अधिकार आयोजकास राहील.
  • आयोजकांनी शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये महाराष्ट्र राज्य कृषि पणन मंडळाचा फ्लेक्स लावणे बंधनकारक राहील. फ्लेक्सवर कृषि पणन मंडळाचा पत्ता,फोन नं., इ- मेल,संपर्क अधिका-याचे, मोबाईल नं., इ मेल इ. चा तपशिल द्यावा. शेतकरी आठवडे बाजाराच्या संदर्भातील सूचना, तक्रारी, तसेच ग्राहकांचे म्हणणे यांची नोंद ठेवण्याची जबाबदारी आयोजकांची राहील.
  • ग्राहक/शेतकरी/ शेतकरी गट/शेतकरी उत्पादक कंपन्या/ उत्पादकांच्या सहकारी संस्था तसेच इतर शेतकरी आठवडे बाजाराशी संबंधित घटक यांनी त्यांच्या शेतकरी आठवडे बाजारा संदर्भातील सूचना /तक्रारी आयोजकांकडे द्याव्यात. तसेच याबाबत कृषि पणन मंडळाकडेही संपर्क साधावा.

शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांचेसाठी नियमावली (जबाबदारी) –

  • शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांनी आपला/आपल्या सभासदांचाच शेतमाल शेतकरी आठवडे बाजारामध्ये विक्रीसाठी आणणे बंधनकारक राहील.
  • कृषि उत्पन्न बाजार समिती अथवा इतर ठिकाणांहून खरेदी केलेला शेतमाल शेतकरी आठवडे बाजारात विक्री करता येणार नाही. तसे आढळून आल्यास संबंधिताची परवानगी रद्द करण्यात येईल.
  • शेतकरी आठवडे बाजारात फक्त ग्राहकांनाच मालाची विक्री करणे शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांना बंधनकारक राहील. शेतकरी आठवडे बाजारात शेतमालाची घाऊक विक्री करता येणार नाही.
  • शेतमालासोबत येणारा काडी/कचरा/घाण/शिल्लक माल शेतकरी बाजारातून परत नेण्याची जबाबदारी शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांची राहील. शेतमाल विक्रीनंतर कचरा शेतकरी बाजारात टाकून गेल्याचे आढळल्यास दंड आकारण्याचे अथवा शेतमाल विक्रीसाठी देण्यात आलेली परवानगी रद्द करण्याचे अधिकार आयोजकास राहतील.
  • शेतकरी आठवडे बाजारात शेतमालाचे वजन करणेसाठी इलेक्टॉनिक वजन काट्याचा वापर करणे विक्रेत्यांवर बंधनकारक राहील.
  • शेतकरी आठवडे बाजारात किरकोळ विक्रेत्यांपेक्षा कमी दराने शेतमालाची विक्री होणे आवश्यक आहे. शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था वाजवी दराने शेतमालाची विक्री करीत नसल्याचे आढळून आल्यास त्यांची विक्रीसाठीची परवानगी रद्द करण्यात येईल.
  • शेतकरी आठवडे बाजारात उत्कृष्ठ दर्जाचा माल विक्री होणे आवश्यक आहे. कच्चा, अती पक्व, किडलेला, रोगग्रस्त, फुटलेला (ग्राहक खरेदी करू शकणार नाही असा माल) असा शेतीमाल विक्रेत्यांनी विक्रीसाठी आणू नये. असा शेतमाल विक्रीसाठी आणलेला आढळल्यास सदर मालाची विक्री थांबविण्यात येईल. तसेच संबंधित विक्रेत्याची शेतकरी आठवडे बाजाराची परवानगी रद्द करण्यात येईल.
  • शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांनी शेतमाल विक्रीचे व्यवहार रोखीने करणे बंधनकारक राहील. उधारीने व्यवहार केल्यास आणि नंतर रक्कमेची वसूली न झाल्यास त्यास आयोजक अथवा कृषि पणन मंडळ जबाबदार राहणार नाही.
  • विक्री अभावी शिल्लक राहिलेल्या शेतमालाची जबाबदारी ही संबंधित शेतकरी / शेतकरी गट / शेतकरी उत्पादक कंपनी / उत्पादक सहकारी संस्था यांची राहील. आयोजक अथवा कृषि पणन मंडळ शिल्लक मालास जबाबदार नसतील.
  • परदेशातून आयात केलेल्या शेतमालाच्या विक्रीसाठी (फळे/भाजीपाला) स्वतंत्र परवानगी घेणे शेतकरी आठवडी बाजारातील विक्रेत्यांवर बंधनकारक राहील.
  • शेतकरी आठवडे बाजारासंदर्भात काही अडचणी/सूचना/तक्रारी असल्यास त्याबाबतचा महाराष्ट्र राज्य कृषि पणन मंडळाचा निर्णय अंतिम राहील.

स्रोत : महाराष्ट्र राज्य कृषी पणन मंडळ

कृषि माल स्वच्छता व सुरक्षितता HACCP (हॅसेप)
कृषि माल स्वच्छता व सुरक्षितता HACCP (हॅसेप)

HACCP (हॅसेप) प्रमाणीकरणाची आवश्यकता

जागतिक बाजारपेठेत कृषि मालावर प्रक्रिया करण्याकरीता चांगल्या उत्पादन पध्दतीचा वापर करुन कृषि प्रक्रिया करीता हॅसेप प्रमाणीकरण करुन घेतलेल्या कृषि व कृषि प्रक्रिया मालाच्या वापरास ग्राहकाची मागणी वाढत आहे.

ग्राहकामध्ये आरोग्याच्या दृष्टिने जागरुकता निर्माण होत आहे. येथून पुढे ग्राहकांच्या आरोग्याच्या सुरक्षितेच्या दृष्टिकोनातुन स्वच्छ व सुरक्षित कृषि प्रक्रिया माल उत्पादन व विक्री करीता हॅसेप प्रमाणीकरणाची मागणी वाढत आहे.

हॅसेप म्हणजे काय?

HACCP: Hazard Analysis Criticle Control Point.

हॅसेप प्रमाणीकरणाची आवश्यकता का निर्माण झाली

अन्न प्रक्रिया क्षेत्रात अनेक वेळा निषकाळजीपणा केल्यामुळे दरवर्षी अन्नाव्दारे विषबांधाची प्रकरणे आढळून येत आहेत. तसेच उत्पादनाच्या अनेक पातळीवर सुक्ष्म जंतुचा सर्जन्य झाल्यामुळे खाद्यपदार्थ सुरक्षित राहात नाहीत. त्यामुळे रोगजंतुचा सर्जन्य होतो. रोगजंतुचा प्रादुर्भाव प्रामुख्याने खालील नमुद केलेल्या बॅक्टेरीया,जिवाणू विषाणू, यांच्याव्दारे होतो त्या तपशिल खाली दिलेला आहे. त्याची प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत.

बॅक्टेरीया :

Clotridium botulinum
Bacillus cereus
E.coli
Salmonella spp.
Shigella spp.

जिवाणू :

Hepatitis A & E

Norwalk virus group

प्रोटोझा आणि पॅरासाईट :

cryptosporidium Parvum
Rntamoeba histolytica
Giardia Lamblia
Toxoplasma gondii
Ascaris Lumbricoides

बुरशी आणि मोल्ड :

As pergillus flavus

As pergillus Parasiticus

As pergillus   ochraceus

Pencillum islandicum

Fusarium solani

Fusarium sporotrichoides

वरील सर्व बुरशी, जिवाणू, विषाणू इत्यादी रोगाचा प्रादुर्भाव पाणी, माती, वनस्पती, हाताळणी करणारे कामगार व साठवणुक, वाहतुकी या माध्यमातुन कृषि मालाव्दारे माणसाना व प्राण्याना होता. तो होवू नये म्हणून कृषि मालाचे उत्पादन, काढणी, हाताळणी, प्रक्रिया करण्याकरीता स्वच्छता व सुरक्षितेला अन्यन्य साधारण महत्व प्राप्त झालेले आहे. त्याची ग्राहकांना हमी देण्यासाठी हॅसेप प्रमाणीकरणास महत्व प्राप्त झाले आहे.

हॅसेप प्रमाणीकरणाचे मुख्य तत्वे.

  1. विश्लेषण:अन्नपदार्थ निर्माण प्रक्रियेतील सुरक्षिततेच्या दृष्टिकोनातुन योग्य ती उपाययोजना साधने व त्याचे प्राथमिक आवस्थेत योग्य ती  दक्षताघेण्याकरीता नियोजन करणे.
  2. सुरक्षित नियंत्रण : नुकसान टाळण्यासाठी नेमके निर्णायक क्षण ठरविणे
  3. विशेषमर्यादा: नेमक्या निर्णायक क्षणाच्या ठिकाणी योग्य ती सुविधा व काळजी घेण्यासाठी सुविधा निर्माण करणे.
  4. नियंत्रण : गुणवत्ता पुर्ततेसाठी देखरेख करणे व त्याची प्रक्रिया निश्च्िात करणे.
  5. सुधारणा : सुचित केलेल्या उपाययोजनांची काटेकोर अंमलबजावणी करणे.
  6. तपासणी: शिफारस केलेल्या उपाययोजना लागू पडतात किंवा नाही यासाठी तपासणी तथा चाचणी घेणे व त्यानुसार त्याची अमलबजावणी करुनघेणे.
  7. रेकॉर्ड : प्रक्रियाशी निगडीत इत्यंभुत गोष्टीची कागदोपत्री माहिती व नोंद ठेवणे.शी शी

हॅसेप प्रमाणीकरणाचे काम खालील प्रमाणे करण्यात येते.

  1. हॅसेप टिम तयार करणे
  2. प्रोडक्टसची निवड करणे
  3. अंतिम प्रोडक्टस कोण वापरणार याबाबतची खात्री करुन घेणे
  4. उत्पादनाचा आराखडा तयार करणे
  5. प्रत्यक्ष उत्पादनाच्या ठिकाणी भेट देवून आराखडयाप्रमाणे खात्री करुन घेणे
  6. उत्पादन प्रकियेतील घातक बाबीवर योग्य ते व्यवस्थापन करण्याकरीता नियोजन करणे
  7. क्षण नियंत्रीत करण्यासाठी सीमा ठरविणे
  8. प्रत्येक क्षण नियमीत ठिकाणाकरीता योग्य त्या सुविधा निर्माण करणे.
  9. सुचित केलेल्या पध्दतीचा संनियंत्रण करणे.
  10. योग्य त्या सुधारणा करण्याकरीता नियोजन करणे.
  11. सर्व पध्दतीचा तपासणी सुविधा निर्माण करणे
  12. कागदपत्रे व नोंदणी संदर्भात मार्गदर्शन करणे.

हॅसेप प्रमाणीकरण कोणास करता येते.

  1. उत्पादक
  2. पॅक हाउस व्यवस्थापन
  3. प्रक्रिया उद्योजक
  4. किचन

हॅसेप प्रमाणीकरण करण्याकरीता अपेडा मार्फत खालील एजन्सीना प्राधिकृत केलेले आहे.

  1. Quality Management Services A-42,Swasthya Vihar, New Delhi
  2. Food Sefety Solutions Internation  M/10/32, Changam purna Nagar, Cochin, Kerala
  3. The Quality Contalist Flat No.26,Sector-12, Dwarka,New Delhi
  4. Puradigm Services Pvt.Ltd. 1st floor,Anurag, 27, Jawahar Nagar, University Road, Pune
  5. Quali Tech India Solutions, Madhura Nagar colony, Padmarao Nagar, Secunderabad.
  6. TUV South Asia Pvt. Ltd. 321,Solitaire corporate Parle Chakale,Andheri (E),Mumbai
  7. Det Norske Veritas As India (DNV) certification Services,Worli, Mumbai
  8. International Certification Services (Asia) Pvt.Ltd. Santacruz, Mumbai
  9. Food Cert India Pvt.Ltd. Himayatnagar, Hydrabad.

युरोपियन देशांना द्राक्ष निर्यातीकरीता फायटोसॅनिटरी प्रमाणीकरणाची आवश्यकता

एका देशातुन दुस-या देशास कृषि मालाची निर्यात करण्याकरिता जागतिक पिकसंरक्षण करार १९५१ (Internation Plant Protection Convertion, 1951) नुसार फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र घेणे बंधनकारक करण्यात आलेले आहे. जागतिक पिकसंरक्षण कराराचे १६५ देश सदस्य असून भारत एक सदस्य देश आहे. केंद्र शासनाने अधिसुचना क्रमांक पीपीआय/९८/ दिनांक २९/१०/१९९३ अन्वये राज्यातील ११ अधिका-यांना फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र देणारे अधिकारी म्हणून अधिसुचित केलेले आहे. त्यामध्ये पुणे,सांगली,नाशिक, सोलापूर, अमरावती, रत्नागिरी  व सिंधुदूर्ग  या जिल्हयातील जिल्हा अधिक्षक कृषि अधिकारी यांच्या कार्यालयातील अधिका-यांचा समावेश व सदर अधिका-यामार्फत  कृषि मालाच्या निर्यातीकरीता फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र देण्याची कार्यवाही केली जाते.

राज्यातून द्राक्ष पिकांचे मोठया प्रमाणात युरोपियन देशांन निर्यात केली जाते य़ुरोपियन देशांने द्राक्षाचे निर्यातीकरीता किडनाशकांचा उर्वरीत अंश तपासणीचे कडक निकष तयार केलेले आहेत. त्यामध्ये ९० किटकनाशक औषधाची तपासणी करणे बंधनकारक करण्यात आलेले आहे. या सर्व बाबीचा विचार करुन  युरोपियान देशांना जास्तीतजास्त द्राक्ष निर्यात होण्याकरीता सन २००६-०७ या वर्षात अपेडा यांच्या मार्गदर्शनाखाली युरोपियन देशांना द्राक्षाची निर्यात करण्याकरीता अनुसरावयाच्या कार्यपध्दतीबाबत ट्रेड नोटीस क्रमांक क्युएमसी/०४९/२००५ दिनांक २६ ऑक्टोबर २००६ अन्वये सविस्तर मार्गदर्शन सुचना तयार करण्यात आलेले आहेत. त्याची अंमलबजावणी संचालक,कृषि प्रक्रिया व व्यापारक्षम शेती, साखर संकुल, पुणे-५ यांच्या कार्यालयामार्फत करण्यात येत आहे.

युरोपियन युनियन मध्ये खालील प्रमुख देशांचा समावेश आहे.

अ. क़्र. युरोपियन युनियनमधील प्रमुख आयातदार देशांची नांवे
युनायटेड किंगडम (युके)
नैदरलँड
बेल्जियम
जर्मनी
फ्रान्स
इटली
पोलंड
स्पेन
स्विडन
१० ग्रीस

सन २००६-०७ या वर्षामध्ये युरोपियन देशांना निर्यात होणा-या द्राक्षामधील उर्वरित अंश नियंत्रणाबाबत अपेडामार्फत तयार करण्यात आलेल्या मार्गदर्शक सुचनांमध्ये मागील वर्षी आढळून आलेल्या अडचणी व त्रुटींचा विचार करुन तसेच युरोपियन युनियनने  केलेल्या सुचना व इतर सर्व बाबींचा विचार करुन चालू वर्षाकरिता युरोपियन देशांना निर्यात होणा-या द्राक्षामधील किडनाशक उर्वरित अंश नियंत्रणाबाबत करावयाच्या कार्यवाहीबाबत खालीलप्रमाणे अंमलबजावणी करण्यात येत आहेत.

निर्यातक्षम द्राक्ष बागांची नोंदणी करण्याची पध्दत –

युरोपियन देशांना निर्यात करु इच्छिणा-या द्राक्ष बागायतदारांनी त्यांच्या द्राक्ष बागेची नोंदणी संबंधित जिल्हयाचे नोंदणी अधिकारी तथा जिल्हा अधिक्षक कृषि अधिकारी  यांच्याकडे दि. २५ डिसेंबर २००६ पुर्वी करणे आवश्यक आहे. तसेच निर्यातक्षम द्राक्ष बागांची नोंदणी करण्याकरीता जिल्हा अधिक्षक कृषि अधिकारी अहमदनगर, पुणे, सोलापूर, नाशिक, सांगली, सातारा, उस्मानाबाद, लातूर, बीड, बुलढाणा, जळगांव व नांदेड यांना निर्यातक्षम द्राक्ष बागांची नोंदणी करण्याकरिता नोंदणी अधिकारी म्हणून प्राधिकृत करण्यात आलेले आहे.

निर्यातक्षम द्राक्ष बागाची नोंदणी करण्याकरीता प्रती प्लॉट (१ हैक्टर क्षेत्र) करिता रु. ५०/- फी विहित करण्यात आलेली आहे. निर्यातक्षम द्राक्ष बागांची नोंदणी व नुतणीकरण चालू वर्षी अपेडाच्या वेबसाईटवर ऑन लाईनव्दारे करण्यात आलेली आहे (www.apeda.com)

निर्यातक्षम द्राक्ष बागायतदारांना युरोपियन देशांना निर्यात करु इच्छिणा-या द्राक्ष बागायतदारांना त्यांचे बागेची नोंदणी / नुतनीकरण संबधित जिल्हा अधिक्षक कृषि अधिकारी यांच्या कार्यालयामार्फत अपेडाच्या ऑन लाईन साईटवरुन  प्रपत्र २-अ मध्ये संबधित द्राक्ष बागायतदारांना नोंदणी प्रमाणपत्र देण्यांची व्यवस्था करण्यात आली आहे.

युरोपियन देशांना निर्यात करण्याकरिता नोंदणी केलेल्या द्राक्ष बागायतदारांना द्राक्ष बागेवरील किडी व रोगांचे नियंत्रण करण्याकरिता राष्ट्रीय द्राक्ष संशोधन केंद्र, मांजरी यांनी प्रपत्र ७ मध्ये  शिफारस केल्यानुसार वापरण्याबाबत व त्याचा रकॉर्ड प्रपत्र-४ मध्ये ठेवण्याबाबत बंधनकारक करण्यात आलेले आहे.

नोंदणीकृत द्राक्ष बागांची तपासणी व मार्गदर्शन करण्याकरिता अनुसरावयाची कार्यपध्दती-

युरोपियन देशांना निर्यात करण्याकरिता नोंदणी करण्यात आलेल्या द्राक्ष बागांची तपासणी करण्याकरिता संबंधित मंडल कृषि अधिकारी / कृषि पर्यवेक्षक यांना तपासणी अधिकारी म्हणून ३०० अधिका-यांना  प्राधिकृत करण्यात आले आहे.

निर्यातक्षम द्राक्ष बागांमधील उर्वरित अंश नियंत्रणाकरिता शेतक-यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी दोन तपासण्या विहित करण्यात आलेल्या आहेत. पहिली तपासणी द्राक्ष बागेचे नुतनीकरण / नवीन नोंदणी प्रमाणपत्र देण्यापुर्वी करावयाची आहे. दुसरी तपासणी अनुक्रमे ४० ते ६० दिवसांच्या फरकाने करावयाची आहे.

निर्यातक्षम द्राक्ष बागांची तपासणी करण्याकरिता प्रपत्र ६-अ व ब विहित करण्यात आलेले आहे.  त्या विहित केलेल्या प्रपत्रामध्ये संबंधित नोंदणीकृत द्राक्ष बागांची तपासणी अधिका-याने तपासणी करुन तपासणीचा अहवाल संबंधित नोंदणीकृत द्राक्ष बागायतदार व नोंदणी अधिकारी यांना द्यावयाचा आहे.

तपासणी अधिका-याने त्याच्या कार्यक्षेत्रातील नोंदणीकृत सर्व द्राक्ष बागायतदारांना वेळोवेळी निर्यातक्षम द्राक्ष बागेमधील उर्वरित किडनाशक उर्वरित अंश नियंत्रणाकरिता अपेडा यांनी तयार केलेल्या मार्गदर्शक सुचनांनुसार संबंधित शेतक-यांना मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे. तपासणी अधिका-याने तपासणी अहवालामध्ये त्याचे पुर्ण नाव, हुद्दा, कार्यालयाचा पत्ता व दुरध्वनी क्रमांक    नमुद करणे आवश्यक आहे तसेच जेवढया क्षेत्राची नोंदणी करण्यात आलेली आहे तेवढया क्षेत्राकरिता तपासणी अहवाल देणे आवश्यक आहे.

तपासणीचे वेळी नोंदणी करण्यात आलेल्या क्षेत्रापेक्षा जास्त क्षेत्र आढळून आले तर वाढीव क्षेत्राची नोंद नोंदणी प्रमाणपत्रात करुन घेण्याकरिता संबंधित शेतक-यांनी संबधित शेतक-यांकडे नोंदणी करणेकरीता कळविणे आवश्यक आहे. नोदणींकृत द्राक्ष बागायतदारंने तपासणी अधिका-यांच्या मार्गदर्शना नुसार तपासणी ठेवणे आवश्यक आहे.

तपासणी अहवालाच्या प्रती संबंधित शेतक-यांनी तपासणी अधिका-याकडून वेळोवेळी उपलब्ध करुन घेणे आवश्यक आहे.

निर्यातक्षम नोंदणीकृत द्राक्ष बागेमधील उर्वरित अंश नियंत्रणाकरिता नमुने घेण्याची विहित पध्दत

निर्यातक्षम नोंदणीकृत द्राक्ष बागेमधील उर्वरित अंश तपासणी करण्याकरिता चालू वर्षी एकूण ७ प्रयोगशाळांना अपेडा यांनी अधिसुचित केलेले आहेत त्याची नांवे खालीलप्रमाणे आहेत.

अ. क़्र. प्रयोग शाळेचे नांव
किडनाशक उर्वरीत अंश प्रयोगशाळा ,पुणे-५
विमटा लॅबस लि.हैद्राबाद
रिलायबल ऍनालिटीकल लॅबोरेटरी, ठाणे
जिओक लॅब लिमिटेड,मुंबई
श्रीराम इन्स्टीटयुट लॅब बगलोर
एसजीएस इंडीया लि.चैन्नई
एनएचआरडीएफ नाशिक

निर्यातक्षम द्राक्ष बागेमधील उर्वरित अंश तपासणीकरिता द्राक्षाचे नमुने घेण्यासाठी अपेडा यानी प्रपत्र-८ मध्ये अधिसुचित केलेल्या उर्वरित अंश प्रयोगशाळेच्या प्रतिनिधीव्दारेच द्राक्षाचे नमुने  घेणे बंधनकारक करण्यात आले आहे. उर्वरित अंश तपासणी करण्याकरिता द्राक्षाचे नमुने घेण्यासाठी लागणारे पॅकिंग मटेरियल व इतर साहित्त्य व नमुना स्लीप विहित करण्यात आली आहे त्यानुसार व प्रपत्र ९ मध्ये विहित केलेल्या पध्दतीचा वापर करुन नमुने घेणे बंधनकारक आहे.

उर्वरित अंश तपासणीकरिता घेण्यात आलेल्या द्राक्षांचे नमुने दोन पॅकिंगमध्ये २ किलो व ३ किलोमध्ये दोन नमुने घेवुन २४ तासांचे आत संबंधित किडनाशक उर्वरित अंश प्रयोगशाळेस पाठविणे आवश्यक आहे. नमुन्यासोबत प्रपत्र ४, प्रपत्र ५ व प्रपत्र ६-ब जोडणे आवश्यक आहे.

द्राक्ष बागायतदारांनी निर्यातक्षम द्राक्ष उत्पादन व विक्री करिता प्रामुख्याने खालील बाबीची पुर्तता/नियोजन करणे आवश्यक आहे.

  1. निर्यातक्षम द्राक्ष बागेची नोंदणी विहित मुदतीत संबधीत जिअकृअ यांचेकडे अर्ज करुन घेणे तसेच नोंदणी प्रमाणपत्र उपलब्ध करुन घेणे व नोंदणी प्रमाणपत्रातील मजकूर बरोबर असल्याचे खात्री करुन घेण.
  2. द्राक्षावरील किडी व रोगांचे नियंत्रणाकरिता राष्ट्रीय द्राक्ष संशोधन केंद्र मांजरी यांनी प्रपत्र-७ मध्ये शिफारस केलेल्याच औषधाची फवारणी करणे.एकाच औषधाची सलग फवारणी न करणे.
  3. किडी व रोगाचे नियंत्रणाकरिता वापरण्यात आलेल्या औषधाची नोंद प्रपत्र ४ मध्ये सविस्तर ठेवून ते तपासणी अधिका-याकडून स्वाक्षरीत करुन घेणे.
  4. निर्यातक्षम द्राक्ष बागाची २ वेळा तपासणी अधिका-याकडून तपासणी करुन घेणे तसेच तपासणी अहवालाचा प्रती प्राप्त करुन घेवून स्वतंत्र नस्तीस ठेवणे.
  5. द्राक्ष काढणीच्या अगोदर एक महिना फवारणी बंद करणे. औषधाची फवारणी करण्याची गरज पडल्यास तशी नोंद प्रपत्र-४ मध्ये करणे.
  6. उर्वरीत अंश तपासणी करण्याकरिता अपेडा यांनी अधिसुचित केलेल्या उर्वरीत अंश प्रयोगशाळेचा प्रतिनिधी व्दारे द्राक्षाचे नमुना घेवून नमुण्यासोबत,नमुना स्लीप, प्रपत्र-४ द्यावे.
  7. युरोपियन देशांना द्राक्ष निर्यातीकरिता द्राक्षाचे घड, बेरीचा एकसारखा आकार १६ ते १८ (एमएक) गडद हिरवा रंग व १६ दिवस असणे आवश्यक आहे . तसेच रोगांचा व किडीचा प्रादुर्भाव होणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.

  • द्राक्षाची निर्यात निर्यातदारामार्फत करावयाची झाल्यास द्राक्ष निर्यातदारांची  सविस्तर माहिती करुन घेणे.
  • निवड केलेल्या द्राक्ष निर्यातदारांला प्रपत्र-५ मध्ये उर्वरीत अंश चाचणी प्रयोगशाळेत नमुना प्रमाणीत असल्याचे अहवालाची प्रत तसेच तोच माल पुरवठा केल्याबाबत हमीपत्र देणे.
  • द्राक्ष बागायतदारानी द्राक्षाचा  निर्यातदाराना पुरवठा करण्यापूर्वी भाव ठरवून घेणे व मालाचा पुरवठा व किमतीबाबत करार करुन घेणे बागायतदाराच्या दृष्टिने आवश्यक आहे.

उर्वरीतअंशतपासणीकरण्याकरीताप्राधिकृतकेलेल्याप्रयोगशाळांचीजबाबदारी :-

  1. प्राधिकृत प्रयोगशाळेने निर्यातक्षम द्राक्षामधील औषधाचे उर्वरित अंश मर्यादा प्रपत्र ११ मध्ये दिल्या- प्रमाणे सर्व औषधांकरिता ए ओ ए सी किंवा कोडेक्स पध्दतीचा अवलंब करुन तपासणी करणे आवश्यक आहे.
  2. प्राधिकृत प्रयोगशाळेने निर्यातक्षम द्राक्षामधील उर्वरित अंश तपासणी करण्याकरिता प्रपत्र ९ मध्ये विहित केलेल्या पध्दतीचा अवलंब करुन नमुने घेण्यासाठी प्रयोगशाळेच्या वतीने योग्य त्या
  3. प्रतिनिधीची नियुक्ती करणे आवश्यक आहे व नियुक्त केलेल्या प्रतिनिधींची नावे , पुर्ण पत्ता व दुरध्वनी क्रमांक अपेडा , एनआरसी व संचालक कृषि प्रक्रिया व व्यापारक्षम शेती यांना कळविणे आवश्यक आहे.
  4. निर्यातक्षम द्राक्षामधील उर्वरित अंश तपासणीचा अहवाल प्रपत्र-१२ मध्ये विहित केलेल्या नमुन्यात द्यावयाचा आहे.
  5. प्रयोगशाळेने उर्वरित अंश तपासणीचा अहवाल चार प्रतीत तयार करावयाचा असून पहिल्या दोन प्रती संबंधित द्राक्ष उत्पादक / निर्यातदार यांना द्यावयाची आहे, तिसरी प्रत संबंधित तपासणी अधिकारी तथा मंडळ कृषि अधिकारी यांना द्यावयाची आहे व चौथी प्रत प्रयोगशाळेत कार्यालयीन प्रत म्हणून ठेवावयाची आहे. प्राधिकृत प्रयोगशाळेने उर्वरित अंश तपासणी गोषवारा प्रपत्र १३ मध्ये राष्ट्रीय रेफरल प्रयोगशाळा व अपेडा यांना आउनलाईन सुविधाव्दारे  पाठवावयाचा आहे.

फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र मिळण्याकरीता द्राक्ष निर्यातदारांने खालील कागदपत्राची पुर्तताकरणे आवश्यक आहे

द्राक्ष निर्यातदारांनी युरोपियन देशांना द्राक्षाची निर्यात सुरु करण्यापूर्वी खालील बाबीबाबत माहिती करुन घेणे आवश्यक आहे.

  1. नोंदणीकृत द्राक्ष बागाची निवड करुन संबधित शेतक-याकडून द्राक्ष बागाची संपूर्ण माहिती घेणे (नोंदणी प्रमाणपत्र,प्रपत्र-४ व प्रपत्र-५)
  2. ज्या देशांना द्राक्षाची निर्यात करावयाची आहे. त्या देशातील आयातदाराकडून द्राक्षाची गुणवत्ता , प्रतवारी, पॅकींग इत्यादीबाबत सविस्तर माहिती घेणे
  3. उर्वरीत अंश तपासणी करण्यासाठी अपेडा यांनी प्रमाणीत केलेल्या उर्वरीत अंश प्रयोगशाळेकडून ९० औषधाची तपासणी करुन घेणे.
  4. द्राक्षाची पॅकींग,ग्रेडींग,प्रिकुलींग व  स्टफोग अपेडा यांनी मान्यता दिलेल्या कोल्डस्टोरेजमध्ये करावेत
  5. युरोपियन देशांना द्राक्षाची निर्यातीकरीता निर्यातदारांनी डायरेक्टोरेट ऑफ मार्केटींग अँड इन्स्पेक्शन मुंबई यांचेकडून एगमार्कसाठी नोंदणी प्रमाणपत्र घेणे आवश्यक आहे . तसेच द्राक्षाचे ग्रेडींगकरीता एगमार्क पुणे, नाशिक व सांगली येथील कार्यालयातुन देण्यात येते. चालू वर्षी ऍगमार्क तपासणीचे काम किडनाशक उर्वरीत अंश तपासणी प्रयोगशाळेच्या प्राधिकृत व्यक्तिकडून तपासणी केल्यानंतर ऍगमार्क ऍथोरिटीकडून ऑनलाईन ऍगमार्क ग्रेडींग प्रमाणपत्र दिले जाणार आहे.
  6. निर्यातक्षम द्राक्षाची पॅलेट बनविण्याकरीता लाकडाचे पॅलेटचा वापर केला जातो. लाकडाच्या पॅलेटकरिता इटरनॅशनल स्टडर्ड फॉर फायटोसॅनिटरी मेजर्स(ISPM-15) -१५ अन्वये केंद्र शासनाने मान्यता दिलेल्या पेस्ट कंट्रोल प्युमिगेंटर्स कडून लाकडी पॅलेटचे धुरीकरण करुन घेउुन त्यावर स्टॅम्प मारुन घेणे आवश्यक आहे . घुरीकरणाकरिता केंद्र शासनाने राज्यातील २१ पेस्ट कट्रोल ऑपरेटर्ससना मान्यता दिलेली आहे. त्याची नांवे (plant quarantine india.org) या वेबसाईटवर उपलब्ध आहे युरोपियन देंशांना द्राक्षाचे निर्यातीकरीता फायटोचे प्रमाणपत्र देण्यासाठी संचालक कृषि प्रक्रिया व व्यापारक्षमक शेतीयांच्या कार्यालयातील कृषि उपसंचालक तसेच जिल्हा अधिक्षक कृषि अधिकारी नाशिक सांगली व सोलापूर व सांगली यांच्या कार्यालयातील कृषि उपसंचालक व कृषि अधिकारी यांना फायटोसॅनिटरी इंश्युइंग ऍथोरिटी म्हणून घोषित करण्यात आलेले आहे.

द्राक्ष निर्यातदारांनी युरोपियन देशांना द्राक्षाची निर्यातीकरीता फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र मिळण्याकरीता खालील कागदपत्राची पुर्तता करणे आवश्यक आहे .

  1. प्रपत्र अ मध्ये २ प्रतीत अर्ज
  2. प्रोफार्मा  इन्वाईसची प्रत
  3. आयातदार व निर्यातदार यांच्यामध्ये करण्यात आलेल्या करारनामाची प्रत
  4. आयात व निर्यात कोड नंबरची प्रत
  5. उर्वरीत अंश तपासणी अहवालाची पांढरी व हिरव्या रंगाची मुळ प्रत.
  6. कंटेनर लोडींग / पँकीग लिस्ट
  7. निर्यातक्षम द्राक्ष बांगेच्या नोंदणी प्रमाणपत्रांची प्रत
  8. नोंदणीकृत द्राक्ष बागांयतदारांचे प्रपत्र ५ मध्ये हमी पत्र
  9. नोंदणीकृत द्राक्ष बागेचे प्रपत्र ६-ब मध्ये तपासणी अधिका-यामार्फत केलेल्या तपासणी अहवालाची प्रत
  10. प्रपत्र १५ मध्ये नोंदणीकृत द्राक्ष बांायतदाराकडूनच माल खरेदी केलेबाबत निर्यातदारांचे हमी पत्र
  11. ज्या ठिकाणी द्राक्षाची स्टपिंग करण्यात येणार आहेत. त्या शित गृहास अपेडाच्या मान्यतेची प्रत
  12. निर्यातक्षम द्राक्षाचे एगमार्क प्रमाणीकरण करण्याकरीता डायरेक्टर ऑफ माकेाटींग ऍन्ड इन्स्पेक्शन यांच्याकडे नोंदणी केलेल्या प्रमाणपत्र तसेच सर्टिफिकेट ऑफ एगमार्क  ग्रीडीची प्रत
  13. द्राक्षाचे पॅलेटापरण्यात येणा-या लाकडी पॅलेटचे केंद्र शासन मान्यता पेस्ट कंट्रोल ऑपरेटरकडून फयुमिगेशन केल्याचे प्रमाणपत्र
  14. विहित केलेली फी चलनाव्दारे कोषागारात भरल्याची चलनांची मुळ प्रत

वरील सर्व मुद्याबाबतची माहिती सादर केल्यानंतर फायटोसॅनिटरी सर्टीफिकेट ऍथोरिटीव्दारे निर्यातीकरिता तयार करण्यात आलेल्या द्राक्षाची तपासणी करुन त्यातून नमुना घेवून सदरची द्राक्षे किड व रोगमुक्त तसेच उर्वरीत अंश मध्ये प्रमाणीत असल्याचे तसेच आयातदार देशाच्या मागणीप्रमाणे असल्याची खात्री करुन सदर द्राक्षाच्या निर्यातीकरिता संबधीत देशाच्या प्लॅन्ट प्रोटेक्शन ऍथोरिटीच्या नावाने फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र अपेडाच्या साईटवर आउन लाईनव्दारे तयार करुन दिले जाणार आहे.चालू वर्षी युरेपियान देशांना द्राक्ष निर्यातीकरीता द्राक्ष बागाची नोंदणी,नोदणी केलेल्या द्राक्ष बागायाची तपासणी, उर्वरीत अंश तपासणी अहवाल, ऍगमार्क प्रमाणीकरण तसेच फाटोसॅनिटरी प्रमाणीकरणाचे काम अपेडाच्या वेबसाईटवरुन ऑनलाईनव्दारे करण्यात येणार आहे. द्राक्ष बागायतदार/निर्यातदारांनी वरील बाबीची पुर्तता करण्याकरिता योग्य ते नियोजन करण्याची आवश्यकता आहे .

अधिक माहिती व मार्गदर्शनासाठी कृषि प्रक्रिया व व्यापारक्षम शेती, साखर संकुल, पुणे४११००५ कार्यालयाशी संपर्क साधून माहिती घ्यावी. (फोन नं.२०-२५५३४३४९, ९४२३५७५९५६)

लेखक : गोविंद ग. हांडे (एमएससी, कृषि किटक शास्त्र), कृषि अधिकारी

स्त्रोत : कृषी विभाग, महाराष्ट्र शासन

कृषीमालाचे विक्री व्यवस्थापन
कृषीमालाचे विक्री व्यवस्थापन

कसे  पिकवायचे  हे सांगण्यापेक्षा कसे  विकायचे  हे सांगा? असे  म्हणणारे शेतकरी अधिक आहेत. अर्थात कसे पिकवायचे  याच संपूर्ण ज्ञान शेतकऱयांपर्यंत  पोहचले  असा याचा अर्थ नाही. कसे विकायचे हे  सांगणे आवश्यक आहे, पण त्याचबरोबर कसे  आणि कोठे विंकावे  या माहितीची गरज वाढत चालली आहे. महत्तप्रयासाने  अतिशय दर्जेदार शेतमाल पिंकवला आणि त्याला बाजारभाव चांगला मिळाला नाही तर शेतक-याचा हिरमोंड होणार आणि तो तोट्यात जाणार हे उघड आहे. शेतमाल आणि अन्य उत्पादनांच्या विंक्री व्यवस्थेत फरक आहे.

शेतमालाच्या बाजाराइतकी अनिश्चितता अन्य उत्पादनांमध्ये नाही. मुळात, शेती निसर्गावर अवलंबून आहे  आणि त्यात त्याच्या बाजाराची अनिश्चितता अधिक म्हणून एकूण शेती व्यवसाय आतबट्याचा होऊन बसला आहे. असे आहे म्हणून शेती करणे कोणी सोडून देणार नाही आणि तसे करणेही शक्य नाही. भारतात अजून ५५ ट्क्क्यांपेक्षा अधिक लोकसंख्या शेतीवरच अवलंबून आहे. परंतु या एवढ्या मोठ्या लोकसंख्येच्या देशात सकल घरेलू उत्पादनातील शेतीचा वाटा १३.७ टक्के इतकाच आहे. म्हणजेच या व्यवसायावर आधारित लोक अन्य लोंकांपेक्षा गरीब आहेत हे उघड आहे. शेतकरी, शेती व्यवसाय आणि त्यातल्या त्यात कृषिमालाच्या बाजार व्यवस्थापनाच्या या प्रश्नांची मांडणी करताना, ती आत्यंतिक डाव्या विंचारसणीतून केली जातें.

बाजार मग तों कोणताही असों तो नफा कमविण्यासाठी असतो. तिथले भाव, मागणी आणि पुरवठा या तत्वावर अवलंबून असतात.इथे मोठा मासा छोट्या माशाला खातो. बाजार हा व्यापा-यांशिवाय होऊ शकत नाही. तिथे केवळ उत्पादक असून चालत नाही तर उत्पादित माल ग्राहकांपर्यंत पोहचवणारी एक मूल्यसाखळी लागते. उत्पादक ते थेट ग्राहक ही संकल्पना चांगली आहे पण ही गोंडस कल्पना संपूर्ण बाजार चालवू शकत नाही, बाजारावर नियंत्रण पाहिजे पण त्याला मर्यादा आहेत. या बाबी सर्वच उत्पादनांच्या बाजाराला लागू आहेत. मग त्याला कृषिमालाचा बाजार अपवाद कसा असेल? खरा प्रश्न आहे तो अन्य उत्पादकांपेक्षा भारतीय शेतकरी हा या व्यवस्थेत सर्वाधिक भरडला जाणारा अतिशय संवेदनशील असा घटक आहे. तो तसा का आहे याची काही कारणे पुढीलप्रमाणे.

  1. अत्यंत कमीं जमिनधारणा असल्याने विक्रीसाठी वैयक्तिक शेतक-याकडील शेतमाल तितक्याच कमी प्रमाणात आहे. (Marketable Surplus)
  2. उत्पादित शेतमालाची काही काळासाठी साठवणूक करून ठेवण्याची धारणक्षमता कमी असल्याने, त्याला माल लगेच बाजारात आणावा लागतो आणि मिळेल त्या बाजारभावात विकावा लागतो.
  3. बहुतांश शेतमाल हा ठराविक हंगामात बाजारात येतो आणि त्या-त्या हंगामात एकदाच शेतमाल बाजारात आल्याने भाव कोसळतात.
  4. अशारितीने एकदाच बाजारात आलेल्या मालाची योग्य प्रतवारी, स्वच्छता म्हणावी तशी केलेली नसते, किंबहुना अशा प्रतवारीचे निकष कागदपत्री निश्चित असले तरी त्याबाबत संपूर्ण व्यवस्थेत अनास्था आहे. शेतक-याने आणलेल्या शेतमालात ओलावा, काडीकचरा अधिक आहे या सबबीखाली मोघम  स्वरूपात दरात कपात केली जाते केिंवा वजनामध्ये / मोजमापामध्ये कपात केली जाते.
  5. एखाद्या शेतक-याने शेतमाल साठविण्याचे ठरविलेच तर तो माल नीट वाळवून, प्रतवारी करून साठवणुकीसाठी त्याच्या गावातच पायाभूत सोयी (गोदामे) उपलब्ध नाहीत.आहेत त्या सुविधा मोडकळीस आल्या आहेत.
  6. अन्नधान्याव्यतिरिक्त फळे, भाजीपाला ह्या माल नाशवंत असल्याने त्याची बाजारव्यवस्था आणि त्यासाठीच्या पायाभूत सुविधा (पॅकहाऊस, शीतसाखळी इ.) यांची अवस्था आणखीनच बिकट आहे.
  7. मुळात शेतमाल हा हाताळणीस अवघड असतो. साठवणुकीस अधिक जागा लागणारे (Bulky) उत्पादन आहे म्हणून एकदा बाजारात आणले की, ते विकावें लागते, भाव पड़ला तर परत नेणे परवड़त नाही.
  8. एखाद्या पिकाची लागवड करण्यापूर्वी त्याला बाजारभाव कसा राहील. याचा अंदाज वर्तवणारी कसलीही व्यवस्था उपलब्ध नाही. आता ब-याचशा शेतमालाचे भाव जागतिक बाजारावर अवलंबून आहेत. उदा: सोयाबीन, कापूस, मका इ. शेतमालाची जागतिक पातळीवर लागवड किती झाली आहे. त्या मालाची मागणी किती आहे. त्याचे बाजार कसे राहतील ही सर्व माहिती संकलित करून लागवडीपूर्वी ती प्रसारित करणारी सदृढ यंत्रणा अस्तित्वात नाही. यादृष्टीने केले जाणारे प्रयत्न तोकडे /अपुरे आहेत. त्यातही जी माहिती संकलित होते ती व्यापा-यांपुर्ती मर्यादित राहते, ती शेतक-यांपर्यंत पोहचत नाही. केवळ एखाद्या मालाचे भाव वाढले की, पुढच्या वर्षी मेंढरासारखे (Hurd Mentality) सर्वांनी त्याच पिकाची लागवड करायची मग पुन्हा भाव कोसळले की, नशिबाला दोष द्यायचा अशी अवस्था आहे.
  9. जसे अन्नधान्याचे तसेच फळे-भाजीपाल्याचे, कोणत्या पिकाची किती लागवड झालेली आहे आणि कोणत्या महिन्यात किती माल बाजारात येईल, याची शाश्वत माहिती उपलब्ध नसते. काही प्रमाणात ही माहिती असली तर त्याचे प्रसारण अभावानेच होते.
  10. किमान आधारभूत किंमत हे दुधारी शस्त्र आहे, कारण या किंमती ठरविताना ग्राहकांचे हितही पाहिले जाते आणि एक मानसिकता होते की, किमान आधारभूत किंमतीपेक्षा अधिक किंमत मिळत असेल तर शेतक-यांना तो भाव परवडतो तथापि नेहमीच वस्तुस्थिती तशी नसते. उपरोक्त प्रमाणे शेतकरी आणि शेतमालाच्या उत्पादनाच्या अंगभूत बाबी आहेत, परंतु या मर्यादांसह ज्या बाजारात शेतमालाची विक्री होते त्याबाबत माहिती घेणे अत्यावश्यक आहे.
  11. कृषि बाजार व्यवस्थेचा इतिहास: तसे ऋग्वेदात कृषि बाजार व्यवस्थेविषयी उल्लेख आहेत, परंतु आधुनिक इतिहासात ब्रिटिशांनी १८८६ साली कापसासाठी कारंजीया नियंत्रित बाजार सुरू केला. पुढे बेरार कापूस व धान्य बाजार कायदा १९२७ आणि त्यानंतर रॉयल कमीशन ऑन अॅग्रीकल्चरच्या (१९२८) शिफारशीनुसार १९३५ साली देशपातळीवर पणन सल्लागार (Directoret of Marketing D. M.I.) हे कार्यालय भारत सरकारच्या अन्न व कृषि मंत्रालयांतर्गत सुरू केले. या कार्यालयाने १९३८ साली एका आदर्श पणन व्यवस्थेसाठी बिलाचा मसुदा तयार करून सर्व राज्यांना विचारार्थ पाठवला. त्यानंतर विविध राज्यांनी कृषि पणन व्यवस्थेच्या नियमनासाठी स्वतंत्र कायदे केले.

  1. ग्रामीण आठवडी बाजार,
  2. कृषि उत्पन्न बाजार समित्या.

ग्रामीण आठवडी बाजार

महाराष्ट्रात असे ३ooo पेक्षा अधिक बाजार आहेत. परंतु या बाजारांची कुठेही विशेष नोंद नाही. या बाजारांसाठी कसलाही कायदा नाही म्हणून त्यांचे नियमन करणारी यंत्रणा नाही. या बाजारांची एकत्रित उलाढाल प्रचंड आहे, परंतु त्याची एकत्रित माहिती उपलब्ध नाही. बाजारात पायाभूत सुविधांचा अभाव आहे.जागतिक बँकेच्या एका अभ्यासानुसार या बाजारात एकूण कृषिमालाच्या ७५ टक्के उत्पादनाची विक्री होते म्हणून हे बाजार महत्वाचे आहेत.

कृषि उत्पन्न बाजार समिती

राज्यात महाराष्ट्र कृषि उत्पन्न पणन (नियमन) अधिनियम १९६३ नुसार कृषि उत्पन्न बाजार समित्यांची स्थापना करण्यात आली. आजमितीस राज्यात सुमारे ३०० बाजार समित्या कार्यरत आहेत. कृषि उत्पन्न बाजार समित्यांची स्थापना हा पणन व्यवस्थेच्या इतिहासातील मैलाचा दगड आहे. बाजार समित्या स्थापन होण्यापूर्वी मुख्यत: खेडा खरेदी पद्धती होती. त्यात व्यापारी शेतक-यांकडून खेड्यांमधून शेतमालाची खरेदी करत असत. यात शेतमालाची किंमत लिलाव न करता ठरत असे. अशा खरेदीत होणारी फसवणूक टाळून शेतक-यांना संरक्षण मिळावे व योग्य बाजारभावाने शेतमालाची खरेदी व्हावी यासाठी कृषि उत्पन्न बाजार समित्यांची स्थापना झाली. या नियंत्रित बाजार व्यवस्थेनुसार प्रत्येक बाजाराचे कार्यक्षेत्र, निश्चितस्थळी बाजार समित्या, त्याचे सबयार्ड हे अनुसूचित केले गेले. बाजार समित्यांना त्या त्या बाजारांतर्गत अडते (कमीशन एजंट), व्यापारी, हमाल, तोलाइदार इ. घटकांना परवाने देण्याचे अधिकार प्राप्त झाले. तसेच पारदर्शक पद्धतीने लिलाव/बोली बोलून स्पर्धात्मक पद्धतीने बाजारभाव ठरविण्याची पद्धती सुरू झाली. या बाजार समित्या सहकारी संस्था आहेत असा एक गैरसमज आहे. वस्तुतः सहकार कायद्यानुसार नव्हे तर एका स्वतंत्र पणन कायद्यानुसार अस्तित्वात आलेल्या या संस्था आहेत. या संस्थांचे संचालन आणि दैनंदिन कामकाजासाठी निवडून आलेले संचालक मंडळ असते. या संचालकांची नेमणूक सरळ जनता करीत नसून विविध संस्थामध्ये निवडून आलेल्या प्रतीनिधींमधून संचालकांची निवड केली जाते . शेतकऱ्यांच्या १५ प्रतिनिधींपैकी ११ प्राथमिक कृषि सहकारी पतसंस्थांमधून आणि ४ ग्रामपंचायत सदस्यातून निवडले जातात. याशिवाय व्यापा-यांचे प्रतिनिधी, हमाल/तोलाइदारांचा  प्रतिनिधींचा यात समावेश असतो. या बाजार समित्यांच्या नियंत्रणासाठी राज्यस्तरावर पणन संचालनालय आहे. पणन संचालक म्हणून सहकार खात्यातील वरिष्ठ अधिकारी नियुक्त केलेले आहेत. त्यांच्यावतीने क्षेत्रीयस्तरावर सहकार विभागाचे निबंधक, बाजार समित्यांचे नियंत्रक म्हणून काम पाहतात. पणन संचालकांशिवाय कृषि पणन मंडळ ही स्वतंत्र संस्था १९८४ साली स्थापन करण्यात आली. या पणन मंडळाचे मुख्य काम बाजार समित्यांचा विकास करणे आणि एकूण पणन व्यवस्थेचा विकास करणे हा आहे.कृषि उत्पन्न बाजार समित्यांना बाजार समितीत झालेल्या व्यवहाराच्या एक टक्का इतका सेस मिळतो, त्यातील १ टक्क्यातील १ ते ५ टक्के रक्कम राज्य पणन मंडळाला मिळते. अशा बाजारव्यवस्थेत जिथे प्रशासनात शेतक-यांचे प्रतिनिधी आणि शासकीय अधिका-यांचे प्रभुत्व आहे, तिथे शेतक-यांचे हित जपणे अपेक्षित आहे. परंतु शेतकरी हा घटक असंघटित असल्याने, एकदा बाजारात आणलेला माल कोणत्याही कारणाने परत नेणे व्यावहारिकदृष्ट्या शक्य नसल्याने, तो माल विकण्यासाठी शेतकरी अगतिक होत असल्याने, शेतक-यांपेक्षा अन्य घटकांचे वर्चस्व या बाजारात वाढत गेले.

कायद्यानुसार कृषि उत्पन्न बाजार समित्यांची काही प्रमुख कार्ये

  1. बाजाराचे नियंत्रक म्हणून काम पाहणे.
  2. योग्य बाजारभावासाठी पारदर्शकरित्या शेतमालाचे लिलाव आयोजित करणे.
  3. हमी भावापेक्षा कमी दराने विक्री होत असल्यास लिलाव थांबविणे.
  4. बाजारभावाची माहिती शेतक-यांना देणे.
  5. सुरळीत बाजार व्यवस्थेसाठी सर्व प्रकारच्या सुविधा पुरविणे.

वजने-मापे योग्य आहेत याची खात्री करणे. परवाना दिलेल्या अडते, व्यापारी इ.ची दसर तपासणी करणे. एकूणच शेतमालाच्या बाजारव्यवस्थेत कृषि उत्पन्न बाजार समित्यांना अनन्यसाधारण महत्व आहे. ही इतकी व्यवस्थित नियंत्रित बाजारव्यवस्था असूनही ही काळाच्या ओघात बदलली नाही, हे सत्य नाकारता येत नाही. त्यातील काही त्रुटी खालीलप्रमाणे.

त्रुटी

  1. वाढलेल्या शेती उत्पादनाच्या हाताळणीसाठी पुरेशा सुविधांचा अभाव.
  2. बाजारात अडते, व्यापारी आणि अन्य परवाना धारकांची मर्यादित संख्या
  3. पारदर्शक लिलाव करून बाजारभाव योग्य असल्याबाबत शेतक-यांचे समाधान करण्यात अयशस्वी.
  4. बाजारातील १oo टक्के आवकेची आणि व्यवहारांची नोंद होत नसल्याने घटलेले उत्पन्न.
  5. परवानाधारक, अडते, व्यापारी, हमाल, तोलाईदार इ. वर प्रभावी नियंत्रण नसल्यामुळे होणारी शेतक-यांची पिळवणूक व फसवणूक इत्यादि.
  6. ही  बाजार व्यवस्था सुधारायची असेल तर काय करायला पाहिजे ? या प्रश्नाचे उत्तर ४ भागात द्यावे लागेल ते पुढीलप्रमाणे.

कृषि उत्पन्न बाजार समित्या

कृषि उत्पन्न बाजार समितीस्तरावर पुढील तीन बाबी प्रभावीपणे राबविणे आवश्यक आहे.

  1. बाजारात येणा-या १oo टक्के मालाची नोंदणी करणे : यासाठी फार मोठ्या गुंतवणुकीची नव्हे तर इच्छाशक्तीची गरज आहे. आता तंत्रज्ञानाच्या मदतीने हे काम कमी मनुष्यबळाच्या सहाय्याने करणे शक्य आहे. सी सी टीव्ही, संगणक प्रणालीच्या सहाय्याने हे करणे सहज शक्य आहे. कर्नाटक राज्यात गुलबर्गा आणि अन्य बाजारात हे केले जात आहे. एकदा हे झाले की, व्यवहाराची १०० टक्के नोंद करून महसुलात वाढ होईल आणि पायाभूत सुविधांसाठी निधी उपलब्ध झाल्याने बाजारात सुधारणा करणे शक्य होईल. एका अंदाजानुसार सध्या आवक झालेल्या ५० टक्के मालाचीही नोंद होत नाही, म्हणजेच त्या प्रमाणात महसूल बुडतो. परंतु १00 टक्के नोंदीचे दूरगामी चांगले परिणाम शासनाच्या अन्य महसुली उत्पन्नावर देखील होतील. एकूणच कर चुकवेगिरीला लगाम बसून काळ्या पैशावरही नियंत्रण येईल. शेतक-यांचे उत्पन्न शेतक-यांसाठी आयकरमुक्त असल्याने असे करण्याला कोणाही शेतक-याचा विरोध असणार नाही.
  2. इलेक्ट्रॉनिक वजनकाट्याचा वापर १00 टक्के करणे : ही बाब सर्व बाजार समित्यांसाठी बंधनकारक आहे, पण वस्तुस्थिती तशी नाही. अनेक सबबीखाली इलेक्ट्रॉनिक वजनकाट्याचा वापर टाळला जातो. या बंधनाची अंमलबजावणी करणे बाजार समित्यांना आणि त्यांचे नियमन करणा-या प्राधिका-यांना अशक्य नाही.
  3. पारदर्शीं लिलाव : ही पद्धत अजूनही काही बाजारात सुरू आहे. राज्यातल्या सर्वात मोठ्या मुंबई कृषि उत्पन्न बाजारात ही पद्धत सुरू आहे. पारदर्शीं लिलाव पद्धतीसाठी तंत्रज्ञानाचा वापर आवश्यक आहे. विभागवार त्यात अनेक अडचणी आहेत. शेड आहेत, तर मराठवाड्यात आणि पश्चिम महाराष्ट्रात स्वतंत्र लिलाव शेड नसल्याने अडत्याच्या दुकानासमोरच लिलाव होतो. अशा परिस्थितीत लिलावाचा घोळका सर्व दुकानात एकाच दिवशी जात नाही. ब-याचदा आवश्यक तेवढी खरेदी झाल्यावर घोळक्यातील व्यापारीही कमी होतात आणि वेळही पुरत नाही. मुंबई कृषि उत्पन्न बाजार समितीत इतका माल येतो आणि इतके अडते आहेत की, लिलावासाठी व्यापा-यांचा जथ्था दिवसभर जरी फिरला तरी ५० टक्के आडत्यापर्यंतही जथ्था पोहचू शकणार नाही आणि इथे येणारा फळे भाजीपाला हा नाशवंतमाल त्याच दिवशी विकणे आवश्यक असते. मुंबई कृषि उत्पन्न बाजार समितीमध्ये सध्या आडत्याच लिलावाचे काम होता पद्धतीने करतो, ब-याचदा तोच व्यापारीही असतो. तो काय दराने अन्य व्यापा-याला माल विकला आहे हे त्याला आणि माल विकत येणा-या व्यापा-यालाच माहीत असते. शेतकरी आणि अडते यांच्या केवळ परस्पर विश्वासावर हा व्यवहार सुरू आहे. अशावेळी माल नेणा-या नवख्या शेतक-याची फसवणूक होऊ शकते. अशा परिस्थितीत पारदर्शक लिलाव होऊन भाव निश्चितीसाठी, आवक अधिक असलेल्या बाजारांमध्ये इलेक्ट्रॉनिक ऑक्शनला पर्याय नाही. याची अंमलबजावणी यशस्वीपणे कर्नाटकात झाली आहे.याची नोंद इथे घ्यायला हवी. याच्या अंमलबजावणीचे प्रायोगिक प्रकल्प महाराष्ट्रात जागतिक बँकेच्या अर्थसहाय्यातून राबविण्यात येत असलेल्या महाराष्ट्र स्पर्धाक्षम कृषि विकास प्रकल्पातून होत आहेत. याची गती अत्यंत कमी असून ती वाढवून याचे सार्वत्रीकरण लवकर होणे आवश्यक आहे. प्रश्न निधीचा नाही तर अंमलबजावणीचा आणि त्याच्या गतीचा आहे.केंद्रशासनामार्फत २00३ साली निर्गमित करण्यात आलेल्या मॉडेल अॅक्टच्या मसुद्यानुसार राज्यात २००६ साली मूळ पणन कायद्यात काही बदल करण्यात आले. कायद्याच्या नावात नियमनासोबत ‘विकास’ हा शब्द टाकण्यात येऊन कायद्याचे नाव ‘महाराष्ट्र कृषि उत्पन्न पणन (विकास व नियमन)’ असे करण्यात आले. मॉडेल अॅक्टच्या अंमलबजावणीला कृषि उत्पन्न बाजार समित्यांचा विरोध होता. त्यातल्या त्यात खाजगी बाजार आणि थेट पणन परवान्याला बाजार समित्यांचा अधिक विरोध होता. तथापि पुढे काळाच्या ओघात या बदलांचा बाजार समित्यांवर विशेष परिणाम झाला नाही. याचे मुख्य कारण या बदलांच्या बाबींचे मार्केटिंग झाले नाही. यासाठी खाजगी गुंतवणुकदारांना आकर्षित करण्यात पणन विभागाला मर्यादित यश मिळाले.

या सुधारणांनुसार खालील बाबींचा नव्याने समावेश करण्यात आला

  1. खाजगी बाजार  (Private Market)
  2. शेतकरी ग्राहक बाजार (Farmers Market)
  3. थेट विक्री परवाना  (DirectMarketing)
  4. विशिष्ट शेतमालाचे बाजार (Special Commodity Market)
  5. विभागीय कृषी उत्पन्न बाजार समित्या (Divisinal A.P.M.C.)
  6. एकाहून अधिक बाजारात सहभागी होण्यासाठी खरेदीदार व्यापारयाना एकच परवाना (Single Liecence)
  7. बाजार समित्यांच्या सचिवांचे पॅनल
  8. करार शेती  (Contract Farming)

पणन कायद्याची प्रभावी अंमलबजावणी.

उपरोक्त बदलाबाबत म्हणावी तेवढी माहिती लोकांपर्यंत पोहचलेली नाही. बाजारांचे नियमन करणारी यंत्रणा ही सहकार विभागाची आहे. ती विकास आणि विस्तारासाठी पुरेशी नाही. नियमन आणि नियंत्रणाचे काम करणारी कोणतीही यंत्रणा विकास आणि विस्ताराचे काम करण्यासाठी मानसिकदृष्ट्याही तयार नसते हे इथेही घडले आहे. खाजगी बाजार : कोणत्याही खाजगी उद्योजकाला कृषि उत्पन्न बाजार समितीप्रमाणे स्वतःचा खाजगी बाजार सुरू करता येतो. यासाठी पणन संचालकाकडून परवाना घ्यावा लागतो. तालुकास्तरावर बाजार स्थापन करण्यासाठी रु.२५ooo आणि जिल्हा अथवा महानगरपालिकेच्या ठिकाणासाठी रु.५oooo/- इतकी परवाना फी आहे. अस्तित्वात असलेल्या बाजार समितीपासून ठरावीक अंतरावर बाजार असावेत असे बंधन अगोदर होते, आता ते नाही.(अपवाद मुंबईचा).

तालुक्याच्या ठिकाणी ५ एकर आणि जिल्ह्याच्या ठिकाणी १o एकर जागा परवान्यासाठी आवश्यक आहे. ती जागा ३० वर्षाच्या कराराने मिळाली तरी चालते. याशिवाय तालुक्याच्या ठिकाणी १ कोटी, जिल्ह्याच्या परंतु महानगरपालिकेच्या ठिकाणी ५ कोटी आणि केवळ जिल्ह्याच्या ठिकाणी २ कोटी इतका खर्च करून पायाभूत सोयी उभ्या करणे आवश्यक आहे. तसेच जिल्ह्याच्या महानगरपालिकेच्या ठिकाणासाठी ५ लाखाची आणि अन्य ठिकाणासाठी २ लाखाची बँक गॅरंटी देणे आवश्यक आहे. अशा बाजार स्थापनेसाठी पणन संचालकांची पूर्वसंमती घेऊन पायाभूत सोयी अगोदर उभ्या कराव्या आणि नंतर सुविधांची उभारणी झाल्यावर परवाना घ्यावा अशी पद्धत आहे. अशा पद्धतीने सुरू झालेले सुमारे

२0 बाजार राज्यात असून त्यांना मिळालेले यश संमिश्र आहे. यात गुंतवणूक करणा-यांच्या अडचणी समजून घेऊन मार्ग काढल्यास एक पर्यायी बाजार व्यवस्था उभी राहू शकते. थेट पणन परवाना : कृषि उत्पन्न बाजार समितीत न जाता थेट शेतक-यांकडून शेतमाल खरेदीचा परवाना म्हणजे थेट पणन परवाना ठराविक फी (रु.५0,000/-) आणि बँक गॅरंटी (रु.१0,00,000/-) देऊन संपूर्ण राज्यासाठी हा परवाना मिळतो. या परवान्याच्या आधारे केलेल्या खरेदीपोटी त्या त्या कार्यक्षेत्रातील बाजार समित्यांना १ टक्का मार्केट सेस परवानाधारकाला द्यावा लागतो. ही फी एक-खिडकी पद्धतीने ऑनलाइन पणन मंडळाकडे भरण्याची सोय आहे.

पणन मंडळ नंतर ही रकम संबंधित कृषि उत्पन्न बाजार समितीला देते. असा परवानाधारक हा प्रक्रिया उद्योजक अथवा निर्यातदार असेल तर एक टक्का सेस माफ होतो  तथापि विकत घेतलेल्या मालावर प्रक्रिया किंवा त्याची निर्यात, माल विकत घेतल्यापासून एका महिन्याच्या आत केली तरच एक टक्का सवलत मिळेल. ही जाचक अट आहे. अशा परवानाधारकांची संख्या ६० ते ७० आहे. या सुधारणाचेही मार्केटिंग मर्यादित (प्रसार) म्हणावे तितक्या प्रभावीपणे झाले नाही, म्हणून याला मिळालेले यश मर्यादित आहे.या व्यतिरित अन्य सुधारणांना नगण्य प्रतिसाद मिळाला आहे. सुधारणा स्तुत्य आहेत पण त्याचे मार्केटिंग नीट करणे, उद्योजकांना आकर्षित करणे, बाजार समित्या आणि खाजगी बाजार यांच्यात निकोप स्पर्धेसाठी आवश्यक वातावरणाची निर्मिती करणे आणि कायद्याच्या मर्यादेत राहून नियम व अटी सुलभ करणे आवश्यक आहे. तसे केल्यास महाराष्ट्र कृषि पणन क्षेत्रात ख-या अर्थाने पुरोगामी राज्य ठरेल.

पणन कायद्यात सुधारणा

सुधारणा ही सातत्याने चालणारी बाब आहे आणि ती पणन व्यवस्थेलाही लागू आहे. यापूर्वी झालेल्या सुधारणांना प्रखर विरोध होता तो पचवून पणन विभागाने सुधारणा केल्या. परंतु त्या सुधारणांची विषयसूची संपलेली नाही. (अनफीनीशड अजेंडा) एकीकडे शेतक-यांचे हित जपणे आणि दुसरीकडे खुल्या अर्थव्यवस्थेला अपेक्षित बाजार व्यवस्था निर्माण करणे ही कसरत पणन विभागाला करावी लागणार आहे. शेतक-यांच्या हिताच्या नावाखाली बाजार व्यवस्थेला संकुचित करणारा कायदा नसावा. त्यातील काही उदाहरणे पुढीलप्रमाणे.

  1. शेतक-याला स्वत: पिकवलेला शेतमाल कोणालाही विकण्याची मुभा आहे, परंतु घाऊक प्रमाणात शेतक-यांकडून शेतमालाची खरेदी करणा-याला परवान्याशिवाय शेतक-यांकडून खरेदी करता येत नाही. मग असा परवाना एकतर कृषि उत्पन्न बाजार समितीचा किंवा (खाजगी बाजार समितीत बोली बोलणारा व्यापारी म्हणून असावा) म्हणजे अशी विक्री बाजार समितीतच होईल किंवा पणन संचालकाकडून थेट पणन परवानाधारक असावा. उत्पादक ते ग्राहक संकल्पनेला मर्यादा आहेत म्हणजे शेतकरी कोणालाही माल विकू शकतो परंतु परवान्याशिवाय घाऊक खरेदी शेतक-यांकडून कोणीही करू शकत नाही.
  2. मुंबईत शेतकरी थेट ग्राहकाला माल विकू शकतो पण त्याला तो शेतकरीच आहे हे मुंबई कृषि उत्पन्न बाजार समितीच्या नाक्यावर सिद्ध करावे लागते. त्यासाठी पुन्हा केवळ सातबारा उतारा व त्यावरची पीक पाण्याची नोंद पुरेशी नाही. त्याशिवाय अन्य  जिल्हा/ तालुकास्तरीय अधिकाऱ्यांच्या प्रमाणपत्रासह मुंबई कृषी उत्पन्न बाजार समितीकडे परवानगी घ्यावी लागते. एवढे करून हे नाक्यावर सिद्ध करता करता नाशवंत फळे व भाजीपाल्याची अवस्था काय होईल याची कल्पनाच केलेली बरी. थेट पणन परवानाधारकाला कसलीही सेवा न देणा-या कृषि उत्पन्न बाजार समितीला १ टक्के सेस द्यावा लागतो. थेट पणन परवानाधारकाने एक महिन्याच्या आत प्रक्रिया अथवा निर्यात केली तरच १ टक्के सेस ही अट जाचक आहे. कारण प्रक्रिया उद्योगाला वर्षभरासाठी लागणारा माल हंगामात साठवून ठेवावा लागतो (उदा. सोयाबीन) एका महिन्याची सवलत कुचकामी आहे. ती उद्योजकाला आकर्षित करण्यासाठी पुरेशी नाही. पणन विभागाशी संबधित नसलेली, अन्नधान्याच्या साठवणुकीवर मर्यादा आणणारी जीवनावश्यक वस्तू कायद्यातील तरतुदींचाही फेर विचार होण्याची आवश्यकता आहे. खासकरून तेलबियांच्या साठवणुकीवरील मर्यादा व्यापक शेतकरी हिताची नाही. तेलबियांवर प्रक्रिया करणा-या उद्योजकांना मोठे साठे करणे क्रमप्राप्त आहे. आत्ताचे तेलबिया प्रक्रिया उद्योग आणि पूर्वीच्या तेलगिरण्या यात फरक आहे.

आताच्या उद्योगांची प्रतिदिन उत्पादनक्षमता अधिक आहे. म्हणून साठेही मोठे आहेत. या साठ्यांवर मर्यादा आणल्यास मोठे उद्योग खरेदी थांबवणार आणि छोटे व्यापारी याचा गैरफायदा घेऊन भाव पाडणार हे उघड आहे. केंद्र सरकारच्या आयात धोरणातील अनिश्चितता ही एक देशांतर्गत बाजारात शेतक-यांच्या हिताला बाधा आणणारी बाब आहे. एखाद्या कृषिमालाचे देशांतर्गत उत्पादन किती झाले तर त्या मालाची किती आयात केली जाईल, हे निश्चित असायला हवे. याचे काही नियम/ मापदंड हवेत आणि त्याचे पालन करणे सरकारवर बंधनकारक हवे.

आयातीचा कोटा निश्चित अशा मापदंडानुसार अगोदर ठरला तर घोडेबाजार, तेजी-मंदी करणा-यांवर आळा बसून देशांतर्गत बाजारभाव स्थिर राहतील. केवळ आयात होणार या अफवेमुळे सुध्दा बाजार कोसळतात, हे टाळणे शक्य आहे. देशांतर्गत शेतमाल वाहतुकीवरील बंधने, एकाच लॉटच्या शेतमालाला लागणारे वेगवेगळे व वेगवेगळ्या ठिकाणी लागणारे कर कमी करण्यासाठीची करप्रणाली विकसित करणे या बाबीकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे. अडत शेतक-यांकडून घ्यावी का खरेदीदार व्यापान्यांकडून याबाबत पणन कायद्यात स्पष्ट उल्लेख नाही. ही संदिग्धता घालवून संपूर्ण देशात (अपवाद आंध्रप्रदेश व महाराष्ट्र) अडत व्यापान्याकडून घेतली जाते, तसे महाराष्ट्रातही व्हावे. शेतक-यांना आपला माल विकण्यासाठी अडत, तोलाई, भराई, हमाली, सेस इ. पोटी ३ टक्क्यांपासून ११ टक्क्यांपर्यंत खर्च येतो, त्याबाबत कायद्यात तरतूद करून सुसूत्रता आणणे आवश्यक आहे. (मुंबई कृषि उत्पत्र बाजार समितीत फळे व भाजीपाल्यासाठी हा खर्च सर्वाधिक आहे.)

फळे व भाजीपाल्याला पणन कायद्याच्या अनुसूचित यादीतून काढून घटकाच्या विरोधामुळे हा निर्णय पुढे पुढे ढकलला जात आहे. तो निर्णय त्वरित होणे आवश्यक आहे. मुंबई सारख्या शहरात यामुळे फळे व भाजीपाल्यांचे दर कमी होऊ शकतात. चांगल्या सेवा,आर्थिक संरक्षण ,बाजार खर्च कमी करणे या बाबी केल्यास मुंबई कृषि उत्पन्न बाजार समितीमधील घटकांना या निर्णयामुळे फरक पडणार नाही. असे न करता एकाधिकार कायम ठेवून स्पर्धा होऊ न देता बाजार संकुचित एकाधिकारासाठी हा निर्णय पुढे ढकलू नये.

कृषि पणन क्षेत्रात गुंतवणूक वाढवून पायाभूत सोयींमध्ये वाढ करणे

शेतीत काय व कसे पिकवावे यापेक्षा पिकलेला माल कसा कुठे विकून अधिक भाव मिळेल असेल तर शासनाची गुंतवणूकही तशीच हवी ही बाब महत्वाची परंतु वस्तुस्थिती वेगळी आहे. उत्पन्न वाढावे यासाठी काम करणा-या कृषि, जलसंपदा या विभागांची राज्याची वार्षिक तरतूद आणि पणन विभागाची करणा-या पणन विभागाची तरतूद त्याच्या १० टक्के सुध्दा नाही. अगदीच खाजगी क्षेत्राला गुंतवणुकीसाठी आकर्षित करण्यात अपयश आणि दुसरीकडे सार्वजनिक क्षेत्राचीही नगण्य गुंतवणूक अशा दुहेरी कात्रीत हा विभाग सापडला आहे. परिणामी वाढलेल्या उत्पादनाची पणन व्यवस्था अपुरी आहे.

राज्यातील कृषि उत्पन्न बाजार समित्यांमध्ये पुरेसे गोदाम नाहीत आहेत ते गोदाम ब-याच ठिकाणी भाडेपट्याने घेऊन व्यापा-यांनी बळकावले आहेत. शेतक-याने शेतमाल आणला आणि भाव कमी मिळाला म्हणून तो साठवावा असा निर्णय घ्यावयाचा झाल्यास बाजार समितीत त्यासाठी पुरेशी सुविधा नाही, म्हणून आणलेला माल मिळेल त्या भावात विकावाच लागतो. धान्य तारणासारखी चांगली योजना राबविण्यासाठी केंद्रीय गोदाम विकास प्राधिकरणाच्या तारण ठेवून घेऊन शेतक-यांना कर्ज देतील. परंतु अशा गोदामांची वानवा आहे. फळे व भाजीपाल्याच्या वाहतूक आणि साठवूणकीसाठी शीतसाखळी, चांगले करावी, याचा एक पथदर्शी आणि देशाला मार्गदर्शक असा प्रकल्प जागतिक बँकेच्या अर्थसहाय्यातुन महाराष्ट्रात राबविण्यात येत आहे, तो प्रकल्प म्हणजे महाराष्ट्र स्पर्धाक्षम कृषि विकास प्रकल्प या प्रकल्पातील चांगल्या बाबींचे केल्यास क्रांतिकारक बदल होतील. तसेच खाजगी क्षेत्राची गुंतवणूक या क्षेत्रात वाढविण्यासाठी पोषक वातावरण निर्मिती करून व्यावसायेिक पद्धतीने खाजगी क्षेत्राला आकर्षित करावे लागेल.

पर्यायी बाजार व्यवस्था

शेतकरी उत्पादक कंपन्या

बहुतांश शेतकरी अल्प, अत्यल्प भूधारक असल्याने त्यांनी उत्पादित केलेल्या शेतमालाला वैयक्तिकरीत्या लांबच्या बाजारात नेणे शक्य होत नाही. पुरेशा मालाअभावी प्रक्रिया उद्योजक, निर्यातदार हेही या शेतक-यांकडे येत नाहीत. अशा परिस्थितीत छोट्या व्यवस्था  उभ्या राहणे आवश्यक आहे. संस्थाच्या माध्यमातून एकत्रित आलेले शेतकरी एकीकडे उत्पादन खर्च कमी करण्यासाठी खते, बियाणे, औषधी इ. निविष्ठा एकत्रित सवलतीच्या दरात खरेदी करू शकतात तर दुसरीकडे प्रक्रिया उद्योजक, निर्यातदार यांच्यासाठी आवश्यक दर्जाचा आणि हव्या त्या प्रमाणात माल उत्पादित करून त्या मालाला चांगला दर मिळवू शकतात. अशा संस्थाची नोंदणी कंपनी कायद्याखाली केल्याने बरेच फायदे होतात. सहकारात नसलेली व्यावसायिकता, शेअरधारक शेतक-यांप्रति उत्तरदाय़ित्व अशा कंपन्यामध्ये येऊ शकते. शिवाय सहकारातील एक शेअर एक मत हे तत्व या कंपन्यामध्ये असल्याने या कंपन्या धनदांडग्याच्या ताब्यात जाण्याची शक्यता नाही. अशा शेतकरी उत्पादक कंपन्यांसाठी भारत सरकारच्या काही महत्वपूर्ण योजना आहेत त्या पुढीलप्रमाणे

  1. सम भागभांडवल निधी योजना  (Equity Grant Fund Scheme) : कंपनीच्या अधिकतम १000 शेअरधारकांना रु. १000 पर्यंतच्या शेअरवर प्रत्येकी अधिकतम रु. १ooo इतकीच रक्कम भागभांडवल म्हणून भारत सरकार अनुदान म्हणून थेट कंपनीच्या खात्यात जमा करते. याची कमाल मर्यादा प्रती कंपनी रु. १0 लाख इतकी आहे.
  2. परत हमी निधी योजना  (Credit Guarantee Fund Scheme) : शेतकरी उत्पादक कंपनीच्या रु. १ कोटी पर्यंतच्या प्रकल्पाला सरकारची पत हमी मिळते.
  3. उद्योग भांडवल हमी योजना (Venture Capital Assistance): कंपनीच्या रु. १५ लाख ते पाच कोटी पर्यंतच्या प्रकल्पासाठी भांडवल उभा करण्यासाठी मदत केली जाते. यात भांडवलीसाठी घेतलेल्या कर्जावर व्याजाच्या सवलतीचा समावेश आहे.
  4. सविस्तर प्रकल्प अहवालासाठी मदत (Project Development Fund) : वर नमूद अ.क्र. ३ मधील प्रकल्पाचा सविस्तर प्रकल्प आराखडा तयार करण्यासाठीही मदत केली जाते. उपरोक्त सर्व योजना भारत सरकारच्या छोट्या शेतक-यांच्या कृषि व्यापार संघाकडून (SFAC) राबविल्या जातात. या व्यतिरिक्त नाबार्ड कडूनही शेतकरी उत्पादक कंपनीसाठी योजना राबविल्या जातात. जागतिक बँक अर्थसहाय्यीत एम.ए.सी.पी. प्रकल्पातून अशा प्रकारच्या चारशे कंपन्या स्थापन करण्यात येत आहेत. या प्रकल्पातूनही कंपन्यांना अर्थसहाय्य (रु.१५ लाखापर्यंत) दिले जाते. या प्रकल्पातील उद्योजकता विकास कार्यक्रमातूनही रु.१० लाख पर्यंतची मदत अशा कंपन्यांच्या प्रकल्पाला मिळू शकते.

धान्य तारण योजना

आणि ऑनलाइन मालाची विक्री : वर नमूद शेतकरी कंपन्यांनी त्यांच्या सभासद शेतक-यांचा किंवा स्वतंत्ररीत्या वैयक्तिक शेतक-यांनी शेतमालाची काढणी झाल्यानंतर पडलेल्या भावात मालाची विक्री न करता आपले धान्य गोदामात साठविल्यास ते धान्य साठवून ठेवून त्यावेळच्या बाजारभावाने त्या धान्याची किंमत जितकी होते, त्या रकमेच्या ८० टक्के रकमेइतके कर्ज राष्ट्रीयकृत बँका शेतक-यांना देऊ शकतात. या कर्जाच्या व्याजावर केंद्र सरकार सवलत देत असल्याने हे कर्ज शेतक-याला ७ टक्के व्याजदराने मिळू शकते. असे साठविलेले धान्य किमान मापदंडाने (ओलाव्याचे प्रमाण व काडी कच-याचे कमी प्रमाण) प्रमाणित असल्यास या धान्याची स्पॉट एक्स्चेंजवर ऑनलाइन खरेदी केली जाते. म्हणजे पुन्हा त्या मालाची वाहतूक शेतक-याला करावी लागत नाही. अशी विक्री केव्हा करायची हे शेतकरी ठरवू शकतो. त्याला बदलत्या दराची माहिती एस.एम.एस. द्वारे मिळू शकते. हे सर्व करण्यासाठी काही अटी व शर्ती आहेत, जसे गोदाम प्रमाणित असावे इ. हे काम महाराष्ट्र राज्य वखार महामंडळाच्या

मदतीने सुरु आहे. त्यांची काही गोदामे प्रमाणित आहेत, शिवाय बँका, एन.सी.डी.एक्स. या संस्थांबरोबर त्यांनी करार केले आहेत. धान्याची प्रत सुधारण्यासाठी आधुनिक प्रतवारी यंत्रणा आणि प्रयोगशाळा त्यांच्याकडे आहेत. शेतक-यांनी साठवलेल्या धान्याला कीड लागू नये म्हणून योग्य रासायनिक धुरीकरण केले जाते. इलेक्ट्रॉनिक गोदाम पावतीच्या आधारे आरक्षित असून शेतक-यांना भाड्यावर ५० टक्के सूट आहे. शेतक-यांनी साठवलेल्या मालाचा विमा देखील उतरवला जातो. अशा पद्धतीचा पर्यायी बाजार ही कल्पना नसून वास्तव आहे. राज्यात लातूर, वाशिम, इ. ठिकाणी या योजनेत शेतक-यांनी भाग घेऊन चांगला फायदा मिळविला आहे.

मूल्यसाखळी विकास प्रकल्प :

प्रत्येक शेतमालाची एक मूल्यसाखळी असते. ती शेतक-यांना निविष्ठा विकणा-या कंपन्यांपासून सुरू होऊन शेतमालाच्या अंतिम ग्राहकापर्यंत असते. यात शेतकरी, आडते, व्यापारी वाहतूकदार, प्रक्रिया उद्योजक, वितरक आणि ग्राहक यांचा समावेश होतो. प्रत्येक टप्प्यावर शेतमालाची मालकी बदलते आणि त्याची प्रत सुधारली, त्यावर प्रक्रिया झाली अथवा झाली नाही तरी त्याची किंमत वाढत जाते. ग्राहकाने मोजलेल्या प्रत्येक रुपयातील काही भाग मूल्यसाखळीतील प्रत्येकाला मिळत असतो. या मूल्यसाखळीचा अभ्यास केल्यास फळे, भाजीपाल्यासाठी ग्राहकाने मोजलेल्या रुपयातील सुमारे साधारणतः २५ पैसे शेतक-याला मिळतात. शेतमालपरत्वे हे प्रमाण कमी अधिक असू शकते. या मूल्यसाखळीतील प्रत्येक घटक एक दुस-याला दोष देतो, नावे ठेवतो. अशा मूल्यसाखळ्यांचा अभ्यास करून प्रत्येक पातळीवरच्या अडचणी समन्वयाने सोडवून, प्रत्येकाचे समाधान करण्यासाठी , कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी प्रकल्प राबविणे म्हणजेच ती मूल्यसाखळी विकसित करणारा प्रकल्प होय.

विकसित देशांनी आत्याधुनिक पायाभूत सुविधा, वाहतूक यंत्रणा आणि सर्व घटकातील समन्वयाने तेथील मूल्यसाखळ्या विकसित केल्या आहेत .परंतु आपल्या देशात पायाभूत सुविधांचा अभाव, परस्पर अविश्वासाच्या आणि गोपनीयतेच्या वातावरणामुळे मूल्यसाखळ्या अविकसित आहेत. खाजगी (३त fù  त  vTIdysfoïकफ्५  à> उचित  साहततफ )(?) (Public Private Partnership) कंपन्या (बियाणे, खते, औषधी, ठिबक,अभियांत्रिकी इ.) आणि शेतक-यांच्या मालावर प्रक्रिया करणा-या कंपन्या (फळप्रक्रिया, खाद्यतेल उत्पादक, डाळी आणि अन्य धान्यांचे बेंडींग करून विकणा-या व पशुखाद्य तयार करणा-या कंपन्या आणि शेतमाल निर्यात करणा-या कंपन्या) यांच्यासोबत करार करून मुल्यसाखळीचे प्रकल्प राज्यात राबविले गेले आहेत. या माध्यमातून शेतकरी, शेतक-यांचे गट व कंपन्या, तसेच वर नमूद कंपन्या आणि सार्वजनिक म्हणजे विविध सरकारी विभाग यांना एकत्रित आणून प्रकल्प राबविता येतो. हे सर्व घटक शेतकरी हितासाठी काम करण्याचे दावे करतात.

मग सगळ्याचे प्रयत्न एकत्रित झाले तर मूल्यसाखळ्या विकसित होतील यात काही शंका नाही. प्रश्न आहे तो परस्पर विश्वासाचा, एकत्रित येण्याचा आणि सचोटीने समन्वयय साधण्याचा. हा प्रयोगही महाराष्ट्रात यशस्वी झाला आहे. त्याची व्यापकता (Scale) वाढविण्याची आवश्यकता आहे. राज्याच्या मा. मुख्यमंत्र्यांच्या विषयसूचीत हा विषय अग्रक्रमात असल्याने याला निश्चित गती मिळेल. याशिवाय ग्रामीण आठवडी बाजारांमध्ये किमान पायाभूत सुविधा वाढविणे आवश्यक आहे. याची सुरुवात महाराष्ट्र स्पर्धाक्षम कृषि विकास प्रकल्पात (MACP) झाली आहे. त्याची व्यापकता शासकीय योजनेतून वाढविणे आवश्यक आहे.

शहरी भागात मंडई ही लुप्त होत चाललेल्या बाबीचे पुनर्जीवन करणे आवश्यक आहे. भाजीपाला अधिकृतरीत्या विकण्यासाठी शहरात राखीव जागा ठरवून त्यांचा विकास केला पाहिजे. अशारितीने सर्वांगाने विचार केल्यास आणि त्यानुसार धोरणात्मक बदल करून, शेतकरी बाजार व्यवस्थापनातील सर्व घटक यांना एकत्र आणून खाजगी , सार्वजनिक क्षेत्रांमार्फात गुंतवणूक वाढवून पणन व्यवस्था बळकट करणे आवश्यक आहे.

स्त्रोत – कृषी विभाग महाराष्ट्र शासन

निर्यातक्षम फुले,फळे व भाजीपाला उत्पादन
निर्यातक्षम फुले,फळे व भाजीपाला उत्पादन

भारत हा कृषिप्रधान देश असून, जगाला लागणा-या सर्व कृषिमालाचे उत्पादन भारतात होत असून १७० देशांना विविध प्रकारचा कृषिमाल निर्यात केला जातो. त्यामध्ये प्रामुख्याने फळे, फुले व भाजीपाला या पिकांचा समावेश आहे. सन १९९५ साली प्रथमतः कृषिक्षेत्राचा जागतिक व्यापार करारामध्ये (डब्ल्यूट्टीओ) समावेश करण्यात आला आहे. यामुळे कृषिमाल निर्यातीकरिता जागतिक बाजारपेठ खुली होऊन विविध देशांसोबत एकाच वेळी करार झाल्यामुळे विविध देशांना कृषिमाल निर्यातींसाठीच्या संधी निर्माण झाल्या आहेत. त्याचबरोबर, सॅनिटरी व फायटोसॅनेटरी करारामुळे (sanitary & Phytosanitary Agreement) प्रत्येक सदस्यदेशाला त्याच्या ग्राहकांच्या आरोग्यासाठी व पर्यावरणाकरिता नियम करण्याचे अधिकारही प्राप्त झाले आहेत. त्यामुळे प्रगत व प्रगतिशील देश त्यांची प्रभावीपणे अंमलबजावणी करत आहेत.

खुल्या जागतिक व्यापार करारामुळे कृषेिमाल निर्यातींसाठी मोठ्या प्रमाणात संधी निर्माण झाल्या असल्या, तरी काही आव्हानेही निर्माण झाली आहेत. कृषेिमाल निर्यातींबरोबरच त्याची गुणवत्ता, कीड व रोगमुक्त उर्वरित अंशाची हमी, तसेच वेष्टने व नेिर्यात होणा-या मालाची थेंट शैतापर्यंतची ओळख इत्यार्दी बार्बींना जागतिक बाजारपेठेत विशेष महत्व प्राप्त झालेले आहे. कृषिमालाची निर्यात करताना किंडी व रोगांचा एका देशातून दुस-या देशात प्रसार होऊ नये तसेच त्यावर नियत्रण ठेवण्यासाठी सर्वमान्य अशी काही विंशिष्ट पद्धत विकसित करण्यासाठी जागतिक व्यापार संघट्ने (FAO) अंतर्गत सन १९५१ साली आंतरराष्ट्रीय पीक संरक्षण करार १९५१ (International Flant Protection C0nwension-1951) करण्यात आलेला आहे.

भारत या कराराचा सदस्यदेश असून करारानुसार कृषिमालाच्या आयात वनिर्यातीकरिता फायटोसनिटरी  सर्टिफिकेट (Phytosanitary certificate) घेणे व कराराचे पालन करणे सर्व सदस्य देशांना बंधनकारक करण्यात आले आहे. या करारामध्ये १७२ देशांचा समावेश आहे. त्यात प्रगत, प्रगतिशील व अप्रगत देशांचा समावेश आहे. सन १९९५ पासू न देशात व राज्यात फळे, भाजीपाला व फुले या पिकांची व्यावसायेिक शेती करण्याकडे व आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून चांगल्यादर्जाचे उत्पादन घेण्याकडे शेतक-यांचा कल वाढला आहे. त्यामुळेच फळे व भाजीपाला पिंकांखालील क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणात वाढ झाली आहे.

क्षेत्र (हजार हेक्टरमध्ये ) क्षेत्र (हजार हेक्टरमध्ये उत्पादन (हजार मी. टनमध्ये ) उत्पादन (हजार मी. टनमध्ये ) महाराष्ट्राची टक्केवारी महाराष्ट्राची टक्केवारी
अ.क्र. पिके भारत महाराष्ट्र भारत महाराष्ट्र क्षेत्र उत्पादन
फळे ७२१६ ७४१ ८८९७७ १२१६२ १०. १३.६
फुले २५५ २२९६ ४४५ 3.1० १९.३
भाजीपाला ९३९६ ५५७ १६२८९६ १४७९५ ५.९ ९.
एकूण १६८६७ १३०६ २५४१६९ २७४०२ ७.७४ १०.७८

एकूण देशाच्या तुलनेत फळे, भाजीपाला व फुले याअंतर्गत ७.७ टक्के क्षेत्र महाराष्ट्रात असून देशाच्या १०.७ टक्के उत्पादन होते. महाराष्ट्र राज्य फळपिकांच्या उत्पादन व निर्यातीमध्ये अग्रेसर आहे.

भारतातील एकूण निर्यातीपैकी ९५ टक्के द्राक्ष , ७६ टक्के आंबा , ४९ टक्के कांदा , २७ टक्के इतर फळे व १८ टक्के इतर भाजीपाला महाराष्ट्रातून निर्यात होतो.

सध्या भारतातून प्रामुख्याने कृषिमालाची निर्यात ही प्रामुख्याने पुढील देशांना केली जाते.

● दक्षिण पुर्व एशिया : ३० टक्के (बांग्लादेश, श्रीलंका, इंडोनेशिया, मलेशिया, फिलिपाईन्स)
● मध्य पुर्व एशिया : २५ टक्के (यु.ए.ई., सौदी अरेबिया, ओमान, कुवेत)

  • युरोप : १५ टक्के (नेदरलँड, यु.के. फ्रांस, जर्मनी)
  • उत्तर अमेरिका : १० टक्के (अमेरिका, कॅनडा)
  • आफ्रिका : १0 टक्के (दक्षिण आफ़िका, केनिया, नायजेरीया)

फळे, भाजीपाला व फुले या पिकांचे निर्यातक्षम दर्जाचे उत्पादन करण्याकरिता पायाभूत सुविधा निर्माण करणे व शेतक-यांना मार्गदर्शन करुन जास्तीतजास्त कृषिमाल निर्यातीसाठी अपेडामार्फत एकूण २० राज्यात ६० पिकांकरिता निर्यात क्षेत्रांची (Agri Export zone) स्थापना करण्यात आली आहे. त्यापैकी महाराष्ट्रात खालीलप्रमाणे ८ फळपिकांचा समावेश आहे.

अ.क्र. पिकांचे नाव सामाविष्ठ जिल्हे
द्राक्ष व वाईन द्राक्ष नाशिक , संगाळू,पुणे,सातारा,अहमदनगर ,सोलापूर
आंबा(हापूस) रत्नागिरी,सिंधुदुर्ग,रायगड ,ठाणे.
आंबा(केसर ) औरंगाबाद , बीड,जालना,अहमदनगर ,लातूर
फुले पुणे,नाशिक,कोल्हापूर ,सांगली
कांदा नाशिक,अहमदनगर ,पुणे,सातारा,जळगाव,सोलापूर
डाळिंब सोलापूर,सांगली,अहमदनगर ,पुणे,नाशिक,उस्मानाबाद,लातूर.
केळी जळगाव,धुळे,नंदुरबार , बुलढाणा,परभणी,हिंगोली,नांदेड,वर्धा
संत्रा नागपूर , अमरावती

राज्यात महाराष्ट्र कृषि पणन मंडळामार्फत अपेडाच्या मदतीने फळे व भाजीपाला पिकाकरिता निर्यात सुविधा केंद्र उभारण्यात आले आहेत त्यांचा तपशील .

आंबा (हापूस) – आंबा निर्यात सुविधा केंद्र, नाचणे, ता. जि. रत्नागिरी. – आंबा निर्यात सुविधा केंद्र, जमसंडे, ता. देवगड, जि. सिंधुदुर्ग.

आंबा (केसर) – केसर आंबा निर्यात सुविधा केंद्र, जालना.

डाळींब – डाळींब निर्यात सुविधा केंद्र, जळूची, ता. बारामती. – डाळींब निर्यात सुविधा केंद्र, लातूर. केळी – केळी निर्यात सुविधा केंद्र, बसमत, जि. हिंगोली. – केळी निर्यात सुविधा केंद्र, सावदा, जि. जळगाव.

कांदा – कांदा निर्यात सुविधा केंद्र, कळवण, जि. नाशिक.

भाजीपाला – फळे व भाजीपाला निर्यात सुविधा केंद्र, इंदापूर, जि. पुणे.

संत्रा – संत्रा निर्यात सुविधा केंद्र, वरुड, जि. वर्धा.

वरील सुविधा व्यतिरीक्त खाजगी संस्थांमार्फत राज्यात नाशिक, पुणे, निर्यातीसाठी लागणा-या पॅकींग, ग्रेडींग व शीतगृहाच्या सुविधा निर्माण करण्यात आल्या आहेत.

कृषिमाल निर्यातीला प्रोत्साहन व चालना देण्यासाठी तसेच युरोपियन देशांना कोडनाशके उर्वरित अंशाची हमी देण्यासाठी राज्यात सन २00३-0४ पासून ग्रेपनेट या ऑनलाईन कार्यप्रणालीव्दारे निर्यातक्षम द्राक्षबागांची नोंदणी सुरू करण्यात आली. ग्रेपनेटचे यश लाक्षात घेऊन डाळिंबासाठी अनार्नेट, आंब्यासाठी मॅगोनेट व भाजीपाल्यासाठी व्हेजनेटची या ऑनलाईन प्रणालीची अंमलबजावणी सुरू करण्यात आली आहे.

अ.क्र. पिक ऑनलाईन प्रणाली समाविष्ठ  जिल्ह्ये नोंदणीकृत बागांची संख्या
द्राक्ष ग्रेपनेट नाशिक,जळगाव,पुणे,नगर,सोलापूर,सातारा,सांगली,औरंगाबाद,बीड,जालना,लातूर,परभणी,उस्मानाबाद , बुलढाणा ३०५००
डाळिंब अनारनेट नाशिक,जळगाव,पुणे,नगर,सोलापूर,सातारा,सांगली,औरंगाबाद,बीड,जालना,लातूर,परभणी,उस्मानाबाद,बुलढाणा २५००
आंबा मॅगोनेट ठाणे,पालघर,रायगड,रत्नागिरी,सिंधुदुर्ग,नाशिक,जळगाव,पुणे,नगर,सोलापूर,सातारा,औरंगाबाद,बीड,जालना,लातूर,उस्मानाबाद ३८००
भाजीपाला (भेंडी) व्हेजनेट पुणे,पालघर,नाशिक,जळगाव,धुळे,पुणे,नगर,सोलापूर,सातारा,सांगली,बीड,जालना,परभणी,उस्मानाबाद ५४४

नोंदणीकृत शेतकरयाना लेबल क्लेम अौषधाचा वापर करण्याबाबत  मार्गदर्शन करण्यात येते. यामुळे नोंदणीकृत बागेतील माल निर्यातीबरोबरच स्थानिक बाजारातील ग्राहकांनाही किडनाशके उर्वरित अंशमुक्त माल मिळण्यास मदतच होत आहे. आरोग्याच्या दृष्टीकोनातून जागतिक व स्थानिक ग्राहकामध्ये जागरूकता निर्माण झालेली आहे. त्यामुळे कृषिमालाच्या गुणवत्ते बरोबरच अन्नाच्या सुरक्षिततेबाबत ग्राहकांना हमी देणे आवश्यक झालेले आहे. येथून पुढे गुणवतेची हमी देण्याकरीता खालील बाबींवर विशेष भर द्यावा लागणार आहे.

  • सेंद्रिय प्रमाणीकरण (Organic Certification).
  • ग्लोबल गॅप प्रमाणिकरण (Global GAP Certification).
  • हॅसॅप प्रमाणिकरण (HACCP Certification).
  • पॅक हाउस प्रमाणीकरण (Pack House Accreditation).
  • कीटकनाशक  उर्वरित अंश तपासणी (Pesticide Residue Testing).
  • पेस्ट रिस्क अनालिसिस (Pest Risk Analysis).
  • उगम स्त्रोत (Source of Origin).
  • एगमार्क प्रमाणिकरण

फुड सेफ्टी स्टॅन्डर्ड कायद्यांतर्गत स्थानिक बाजारपेठांकरिता कीटकनाशक उर्वरितअंश तपासणी (FSSA)ब्रॅडिंग(Branding).

निर्यातक्षम व किडनाशक उर्वरित अंशमुक्त उत्पादनासाठी

  1. पिकावरील किडी व रोगाचे नियंत्रण करण्याकरीता शिफारस केलेल्या औषधांचाच (कीटकनाशके/बुरशीनाशके) वापर करण्यात यावा. तसेच शिफारस न केलेल्या व वापरास बंदी घातलेली औषधे वापरू नयेत.
  2. युरोपियन कमिशन/कोडेक्स अलीयेनटीसीस कमिशन यांनी निर्धारित केलेल्या मर्यादेच्या आत उर्वरित अंशाचे प्रमाण असणे आवश्यक आहे.
  3. शिफारशीत औषधांची फवारणी प्रशिक्षित व्यक्तीव्दारे व योग्य त्या मात्रेत योग्य पध्दतीने करुन औषधांचा तपशील ठेवणे.
  4. फळाची काढणी व अंतिम फवारणीमध्ये किती अंतर ठेवले होते, याचा तपशील ठेवणे.
  5. फवारणीकरिता वापरण्यात आलेली फवारणी यंत्रे व औषधे तसेच कंटेनेरची स्वच्छता काळजीपुर्वक करणे आवश्यक आहे.
  6. कीड व रोगांच्या नियंत्रणाकरिता शिफारस केलेल्या औषधांची खरेदी ही अधिकृत कीटकनाशक विक्रेत्याकडून रितशीर पावती घेउन करावी.
  7. निर्यातक्षम बागेतील काढणीच्या एक महिना अगोदर रॅन्डम पध्दतीने नमूना घेवून त्यामधील उर्वरितअंश तपासणी करीता प्रयोगशाळेत पाठविताना नमुन्यासोबत फवारणी शेड्यूलची माहिती देण्यात यावी.
  8. पिकावरील किडी व रोगांचे प्रभावीपणे नियंत्रण करण्याकरिता एकात्मिक कोड व्यवस्थापन पध्दतीचा अवलंब करावा.
  9. उर्वरितअंश प्रयोगशाळेतील उर्वरितअंशाचे प्रमाण विहित मर्यादेच्या आत असेल तरच निर्यातीकरिता शिफारस करावी. युरोपियन देशांना निर्यातक्षम ताजी फळे व भाजीपाला निर्यात करताना त्यांना फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र आवश्यक असते, यासाठी केंद्रशासनाने फायटोसॅनिटरी ऑथॉरिटी प्राधिकृत केले आहेत.

जागतिक बाजारपेठेत ग्राहकाच्या आरोग्याच्या  दृष्टीकोनातून जागरूकता  निर्माण झाल्यामुळे तसेच सॅनिटरी व फायटोसॅनिटरी कराराची अंमलबजावणी प्रगत व प्रगतशिल देशांमार्फत सुरू झाली आहे. त्यामुळे आयातदारामार्फत व प्रमुख आयातदार देशामार्फत गुणवतेची व कोड रोग मुक्ततेची मागणी दिवसेंदिवस वाढत आहे. त्यामुळे स्ट्रेसेबिलीटीला विशेष महत्व प्राप्त झाले आहे. म्हणूनच प्रमुख आयातदारांचा कल हा ट्रेडर-निर्यातदार ऐवजी उत्पादक-निर्यातदाराकडून आयात करण्याची मागणी वाढत आहे.

शेतक-यांच्या गटाने एकत्रीत येउन शेतक-यांची निर्यातदार कंपनी स्थापन करून जागतिक बाजारपेठांबरोबरच स्थानिक बाजारपेठांतील ग्राहकाच्या आरोग्याच्या दृष्टीकोनातून उत्कृष्ट दर्जाच्या मालाचे उत्पादन करून त्यास आवश्यक असणारे प्रमाणिकरण करून निर्यात करण्यास मोठा वाव राहणार आहे. त्याचा शेतक-यांनी जास्तीतजास्त फायदा घेतला पाहिजे. केंद्र व राज्य शासनाच्या विविध योजनांमार्फत फळे, फुले व भाजीपाला उत्पादक शेतक-यांना मदत करण्यात येत आहे याचाही शेतक-यांनी लाभ घ्यावा.

स्त्रोत – कृषी विभाग महाराष्ट्र शासन

फुलांचे जागतिक मार्केट : फ्लोरा हॉलंड
फुलांचे जागतिक मार्केट : फ्लोरा हॉलंड

राज्यातील शेतक-यांच्या विदेश अभ्यासदौऱयासोबत युरोपला जाण्यासाठी माझी निवड झाली. या अभ्यासामध्ये ‘फ्लोरा हॉलंड’ला भेट देण्याची संधी मिळाली. फ्लोरा हॉलंड हे जागतिक स्तरावरील फुलांकरिता प्रसिध्द असलेले सर्वात मोठे फुलांचे मार्केट आहे. या बाजारपेठेतुन संपुर्ण जगभरात शेकडो प्रकारच्या फुलांची निर्यात केली जाते. फ्लोरा हॉलंड ही एक सहकारी संस्था असुन या संस्थेचे सुमारे ५००  सदस्य आहेत. शेतकरी आणि व्यापारी यांच्यात योग्य तो समन्वय साधुन उत्पादन झालेल्या फुलांचा लिलाव करण्यामध्ये ही संस्था महत्वाची भुमिका बजावत असून या मार्केटमध्ये ६ लिलाव केंद्र आहेत.

लिलाव

शेतक-यांनी बाजारपेठेत विक्रीसाठी आणलेल्या फुलांचा या ठिकाणी अत्याधुनिक पध्दतीने लिलाव केला जातो. प्रथम शेतक-यांकडुन विक्रीसाठी आलेल्या फुलांचे तांत्रिक निरिक्षण करुन कृलिर्ट कंट्रोल नॉर्मसप्रमाणे तपासुन त्याचे वर्गीकरण करता येते. त्यानंतर ही फुले २०-१००-२००  अशाप्रकारचे गुच्छे (बंच) करुन बास्केटमध्ये ठेवुन लिलावाकरिता आणली जातात. फुलांचा लिलाव करण्यासाठी १३ हॉल असुन एका हॉलमध्ये साधारणतः ७५ ते १०० व्यापारी असतात. हॉलची बैठक जमिनीपासुन १० फुट उंचीवर ऑर्डटोरियमसारखी असते. खालच्या बाजुला फुले भरलेली ट्रॉली येत असते. त्या ट्रॉलीचे फुलांचे चित्र समोरच्या स्क्रीनवर व्यापायांना दिसते. त्यामधे उत्पादकाचे नाव, फुलांचा प्रकार, फ्रालिटी कंट्रोलचे अभिप्राय तसेच फुलांची एकुण संख्या या सर्व गोष्टींची सविस्तर माहिती असते.

ही माहिती बघुन व्यापारी ऑनलाईन पध्दतीने फुलांची खरेदी करतात. या केंद्रामध्ये दररोज एकुण ४२ ऑक्शन क्लॉकव्दारे विक्री केली जाते. याव्दारे दरदिवशी सुमारे १,२0,000 ऑक्शन व्यवहार होतात. याचाच अर्थ जवळपास १२ बिलीयन फुले व ६ बिलीयन झाडे दरवर्षी विकली जातात. फ्लोरा हॉलंड येथे असलेल्या परफेक्ट लॉजिस्टीकल फॅसिलिटीजमुळे अत्यंत चांगली व्यवसायेिक उलाढाल होते. संपुर्ण जगभरातुन रोज जवळपास ६ हजार उत्पादक आपली फुले व झाडे फ्लोरा हॉलंड येथे पाठवितात. अशाप्रकारची प्रचंड उलाढाल इतर कुठेही बघण्यास मिळत नाही.

आंतरराष्ट्रीय उत्पादकता

नेदरलँड हे आंतरराष्ट्रीयस्तरावर फुले व झाडांचा व्यापार करणारे प्रमुख केंद्र आहे. फ्लोरा हॉलंड येथे आंतरराष्ट्रीय दर्जाची झाडे व फुले आपण मिळवु शकता. केनिया, खरेदी केलेल्या फुलांचे सर्वोत्कृष्ट पध्दतीने पॅकींग करुन त्याची हमी दिली जाते. या फुलांचे सर्वोत्तम प्रेझेंटेशन केले जाते. व्यापा-यांना हवे त्या संख्येमध्ये आणि आवश्यकतेप्रमाणे फुलांचे पॅकींग होत असते. पॅकींग

झालेले बॉक्स मोठ्या ट्रॉलीत ठेवण्यात येतात. प्रत्येक बॉक्सला एक पॅकींगकोड दिलेला असतो त्यानुसारच सर्व व्यवहार अत्यंत सुरळीतपणे चालतात . या केंद्रात एकुण ४ हजार कर्मचारी काम करतात. कामाव्यतिरिक्त कोणीही एकमेकाशी बोलतांना दिसत नाही. नेमुन दिलेली सर्व कामे व्यवस्थितपणे होतांना दिसतात.

या सर्व कामांसाठी तंत्रज्ञानाचा अतिशय योग्यप्रकारे वापर झालेला दिसून येतो. जवळपास १oo एकर परिसरामध्ये फुलांच्या ट्रॉलीज नेण्यासाठी छोट्या ट्रॅक्टरसारख्या गाड्यामधुन पॅकींग केलेला माल मोठ्या ट्रॅक्सपर्यंत व नंतर विक्रेत्यापर्यंत पोहोचविण्याची सोय केली जाते. इतर पिंकापेक्षा फुलशेतीतुन जास्त प्रमाणात उत्पन्न मिळते. फुलशेतीमध्ये ३६५ दिवस काम करावे लागते. एका एकरात सुमारे २५ हजार झाडे बसतात. फुलांच्या झाडांना तुलनेने पाणी देखील कमी लागते.

जरबेरा, गुलाब, अॅन्थुरियम या सारख्या फुलांच्या वेगवेगळ्या जातीची शेती करता येते .

नियंत्रित वातावरणात शेती करण्याचा प्रयत्न  केल्यास त्यासाठी जास्त खर्च येतो. बाजारपेठेत मागणी असणा-या फुलांची शेती केल्यास जास्त खप होऊन जास्त पैसा मिळु शकतो. दिल्ली हे देशातील मोठे फुल मार्केट आहे. चांगल्या प्रकारची फुले भारतात सुध्दा उत्तम प्रकारे चांगल्या भावात विकली जाऊ शकतात. याबाबत फुलांची शेती करणा-या काही प्रगतीशील शेतक-यांना येथील फुलांच्या शेतीबाबत विचारणा केली असता अशाप्रकारे शेती करावयाची झाल्यास काय करावे, याबाबत शेतक-यांनी आपल्याकडे ग्रेडेंशनची पध्दत अस्तित्वात नसल्यामुळे किंमत कमी मिळते.

ग्रेडेशनकरिता शासनाने एका समितीची नेमणुक करावी, असे काही शेतक-यांनी यावेळी सुचविले. जोपर्यंत शेतकरी संघटीत होणार नाही, तोपर्यंत आपल्याकडे किंमत मिळत नाही.  असेही ते म्हणाले. आपल्याकडे या विषयाची सखोल माहिती असलेला डाटाबेस तयार करून या कुठे काय चांगले पिकते याची नोंद घेवून त्याला सर्वथा मदत केिंवा तिथपर्यत विक्रेता केिंवा एक्सपोर्टर शेतक-यापर्यंत पोहोचल्यास भारतामध्ये सुद्धा अशाप्रकारची फुलशेती चांगल्या प्रकारे होऊ शकणार आहे.

स्त्रोत – कृषी विभाग महाराष्ट्र शासन

मँगोनेट : आंबा निर्यातीतील संधी
मँगोनेट : आंबा निर्यातीतील संधी

भारत आंबा उत्पादनात जगात प्रथम क्रमांकावर आहे . जगाच्या एकूण आंबा उत्पादनापैकी ५६ टक्के आंबा उत्पादन  भारतात होते. महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणत हापूस, केशर, या वाणांची लागवड करण्यात मोठी संधी उपलब्ध झालेली आहे. राज्यातून निर्यात होणा-या फळांमध्ये द्राक्ष, आंबा, डाळींब, लिंबूवर्गीय फळे आणि काजू यांचा मोठा वाटा आहे. सध्याच्या काळात निर्यातक्षम हापूस आणि केशर आंब्याला परदेशात मागणी वाढत आहे.

अांब्याचा पल्प हा मोठया प्रमाणात निर्यात होत आहे. ही निर्यात वाढविण्यासाठी दर्जेदार उत्पादनाबरोबरच त्यासाठी लागणा-या गुणवत्ता प्रमाणकाकडेही तेवढेच लक्ष शेतक-यांना द्यावे लागणार आहे. भारताच्या जागतीक व्यापार संघटनेच्या सदस्यत्वामुळे आणि कृषि क्षेत्राच्या जागतीक व्यापारामधील समावेशामुळे फळांच्या निर्यातीसाठी चांगल्या संधी निर्माण झालेल्या आहेत. विशेषत: आंब्याची मोठयाप्रमाणात झालेली लागवड आणि उत्पादन पाहता या फळांच्या निर्यातीस चांगला वाव राहणार आहे.

जागतीक बाजारपेठांमध्ये आंब्याचा व्यापार

जाती : टामी अटकिन, डेडन, केंट, इरविन, हापूस तोतापूरी, बेगमपल्ली, चौसा, सुवर्णरेखा, केशर इत्यादी जातींपैकी महाराष्ट्रात हापूस व केशर या जातीच्या अांब्याची मोठया प्रमाणात लागवड केली जाते.

गुणवत्ता

  • आकार: २०० ते ८०० ग्रॅम (आकारमानानुसार प्रतवारी आवश्यक ) व अंडाकृती
  • रंग – पिवळा किंवा तांबूस लालसर
  • वाढ : फळाची पूर्ण वाढ झालेली असावी.
  • चव : टरपेन्टाइन चव चालत नाही. आंब्यातील कोय काढण्यास सोपी तसेच तंतूमय धागा नसावा.

प्रमुख आंबा निर्यातदार देशांचा हंगाम

  • मेक्सीको ; मे ते आॉगस्ट
  • ब्राझील : ऑक्टोंबर ते डिसेंबर (वर्षभर उपलब्ध)
  • व्हेनेझुएला : एप्रिल ते जून
  • भारत : एप्रिल ते जून
  • पाकिस्तान : जून ते जूले
  • अमेरिका : सप्टेबर
  • कोस्टारीका : एप्रिल ते जूलै
  • पेरू : डिसेंबर ते फेबूवारी
  • आयव्हरीकोस्ट : जून ते जुलै

ताज्या आंब्याची निर्यात प्रामुख्याने ७२ देशांना केली जाते . 

जागतिक व्यापार करारामध्ये सन १९९३ मध्ये कृषीमालाचा समावेश करण्यात आला असून त्याची अमलबजावणी सन २००५ पासून करण्यात आल्यामुळे कृषिमालाकारीता बाजारपेठ खुली झालेली आहे. त्यामुळे कृषिमाल विविध देशांना निर्यात करण्याकरिता संधी निर्माण झालेल्या आहेत. त्याचबरोबर कृषिमालाची गुणवत्ता, कीड व रोगमुक्तता, उर्वरित अंश, वेष्टण इ. बाबींना जागतीक बाजारपेठेत विशेष महत्व प्राप्त झालेले आहे. कृषिमालाच्या निर्यातीकरिता फायटोसॅनिटरी प्रमाणिकरण करणे बंधनकारक करण्यात आले आहे. त्याचा मुख्य उद्येश असा आहे की, एका देशातून दुस-या देशात कृषिमालाच्या निर्यातीव्दारे किडी व रोगांचा तसेच तणांचा प्रसार होऊ नये. याकरिता नियमावली करण्यात येत आहे.

राज्यातून मोठयाप्रमाणात ताजी फळे, भाजीपाला, फुले, रोपे व कलमे इत्यादीची निर्यात विविध देशांना केली जाते. त्यामध्ये आंब्याची निर्यात ७२ देशांना व आंबापल्पची निर्यात १४१ देशांना केली जाते. आंबा निर्यातीतील संधी लक्षात घेता शेतक-यांचा कल निर्यातक्षम अांबा उत्पादन व त्याची निर्यात करण्याकडे वाढत आहे. परंतु सध्या जागतीक बाजारपेठेत नियम, अटी, शर्ती, इत्यादी बाबतची अद्ययावत माहिती उपलब्ध करून देण्याबाबत शेतक-यांची मागणी आहे.

वरील सर्व बाबीं विचारात घेऊन निर्यातीला चालना देण्यासाठी राज्यातील कृषिमालाची निर्यात लक्षात घेऊन व राज्यातून जास्तीतजास्त कृषिमाल सुलभरित्या निर्यात होण्याकरिता राज्यातील पुणे, नाशिक, सांगली, सोलापूर, अमरावती, रत्नागिरी व सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यातील अधिका-यांना फायटोसॅनिटरी ऑथॉरीटी म्हणून केंद्र शासनाने अधिसुचित केलेले आहे. केंद्र शासनाने १ जानेवारी २०११ पासून कृषिमाल निर्यातीकरीता फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र देण्याकरीता प्लॅट क्रारंटाइन इन्फारमेशन सिस्टम (पीक्यूआयएस) व्दारे ऑनलाइन सुविधा निर्माण करून देण्यात आल्या आहेत.

निर्यातीसाठी गुणवत्ता मागणी

शेतक-यांनी आगामी काळात मोठयाप्रमाणात आांब्याची निर्यात करण्यासाठी काढणी पश्चात तंत्रज्ञान अवगत करुन आबा निर्यातीमध्ये प्रत्यक्ष सहभागी होण्याची गरज आहे. हापूस आंबा कृषि निर्यात क्षेत्रांतर्गत कृषि पणन मंडाळाने रत्नागिरी, जामसंडे तसेच जालना येथे हापूस व केशर आंबा निर्यात सुविधा केंद्राची उभारणी केली आहे. या ठिकाणी पूर्वशितकरणगृह, शितगृह, आणि आंब्यासाठी अत्याधुनिक हाताळणी यंत्र व रायपनिंग चेंबर या सुविधांची उभारणी केलेली आहे. तसेच ऑस्ट्रेलिया, जपान या देशात आंबा निर्यातीसाठी वाशी येथे कृषि उत्पन्न बाजार समितीच्या आवारात व्हेपर

हीट ट्रीटमेंट सुविधांची उभारणी केली आहे. सदरच्या सुविधा नाममात्र शुल्क आकारून शेतकरी, सहकारी संस्था व निर्यातदार यांना उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. कृषि पणन मंडळाने उभारलेल्या पायाभूत सुविधांचा वापर करून आपल्या देशाला निर्यातीच्या क्षेत्रात एक नविन दिशा निश्चितच मिळेल, अशी खात्री आहे.

राज्यातून हापूस आंबा व केशर आंबा उत्पादनाच्या प्रक्रियेमध्ये आणि निर्यातीमध्ये वाढ व्हावी या उद्देशाने केंद्र आणि राज्य शासनामार्फत महाराष्ट्रामध्ये संबंधीत उत्पादनासाठी कृषि निर्यात क्षेत्रांची स्थापना करण्यात आलेली आहे. या कृषि निर्यात क्षेत्रांतर्गत कृषिमालाची करावयाची निर्यात आणि त्यासाठी आवश्यक असलेल्या पायाभूत सुविधांच्या उभारणीच्या अंमलबजावणीसाठी महाराष्ट्र राज्य कृषि पणन मंडळाची नोडल एजन्सी म्हणून नियुक्ती करण्यात आलेली आहे.

अ.क्र. तपशील हापूस आंबा निर्यात सुविधा केंद्र , नाचणे (क्षमता) हापूस आंबा निर्यात सुविधा केंद्र  , जामसंडे (क्षमता) हापूस आंबा निर्यात सुविधा केंद्र,जालना (क्षमता)
प्रीकुलिंग ५ मे.टन ५ मे.टन ५ मे.टन
कोल्ड स्टोरेज २५ मे.टन २५ मे.टन २५ मे.टन
रायपनिंग चेंबर ५ मे.टन ५ मे. टन ५ मे. टन
ग्रेडिंग , पॅकिंग १.५ मी.टन/तास १.५ मे. टन/तास १.५ मे. टन/तास

आंब्याचा दर्जा व प्रमाणके

युरोपियन देशांना आंबा निर्यातीकरिता उर्वरित अंश तपासणीबरोबरच अंगमार्क प्रमाणपत्र घेणे आवश्यक आहे. आवेष्टन व प्रतवारी अधिनियम १९३७ नुसार आंब्याची प्रतवारी करीता प्रमाणके निर्धारीत केलेली आहेत. सर्वसाधारण आवश्यकता : आंबा पुर्णपणे वाढ झालेला, दिसण्यास ताजा, स्वच्छ, कीड व रोगमुक्त असावा.

अ.क्र. दर्जा प्रमाणके
विशेष दर्जा या वर्गातील आंबा हा अप्रतिम दर्जाचे असावा. जातीच्या गुणधर्मानुसार आकार व रंग असावा . गुणवत्तेबाबत कोणतीही तडजोड नसावी.
वर्ग -१ चांगल्या दर्जाचा आंबा असावा , जातीच्या गुणधर्मनुसार आकार व रंग असावा . आकारामध्ये काही प्रमाणात सवलत .
वर्ग -२ या वर्गातील आंबा हा वरील विशेष वर्ग वर्ग – १ चा नसला तरी कमीतकमी सर्वसाधारण गुणवत्तेचा असावा. आकारामध्ये काही प्रमाणात सवलत  , फळाचे वजन अ, ब,क प्रतवारीनुसार असले पाहिजे

अ.क्र. बाब मध्यपूर्व देश नेदरलँड्स / जर्मनी यु.के.
वजन २००-२५०ग्रॅम २००-३०० ग्रॅम २००-२५० ग्रॅम
पॅकिंग १ डझन (२.५ कि.ग्रॅॅ किंवा जास्त) १ डझन (२.५ कि.ग्रॅ) १ डझन (२.५ कि.ग्रॅ)
साठवनुक(तापमान ) १० अंश से.ग्रे. १३ अंश  से.ग्रे. १३ अंश  से.ग्रे.
निर्यात मार्ग जहाज मार्ग विमान मार्गे जहाज मार्ग / विमान मार्गे

निर्यातक्षम अांब्याच्या उत्पादनाकरिता शेतक-यांनी घ्यावयाची काळजी

  1. आंब्यावरील प्रमुख किडी व रोगांचे प्राथमिक अवस्थेत नियंत्रण करावे. त्यामुळे फळांचा दर्जा खराब होत नाही व उर्वरित अंश मर्यादेत ठेवता येते.
  2. फळांचा दर्जा हा वजन ,आकार व रंग यावर ठरविला जात असल्याने अशा दर्जाची फळे जास्तीतजास्त उत्पादन करण्यावर लक्ष केंद्रीत करावे.
  3. विशेषत: फळमाशी व स्टोनव्हीवील या किडीचा प्रादुर्भाव होऊ नये म्हणून काळजी घ्यावी व एकात्मिक किंड व्यवस्थापन पध्दतीचा अवलंब करावा.
  4. साक्याचा प्रादुर्भाव प्रामुख्याने हापूस आंब्यात होतो त्याकरिता सुक्ष्म अन्नद्रव्य व्यवस्थापन करावे. तसेच आंबे २ टक्के मिठाच्या पाण्याच्या द्रावणांत बुडवल्यास जो आंबा पाण्यावर तरंगतो, असा आंबा बाजुला काढ़ावा.
  5. युरोपियन देशांना आंबा निर्यात करावयाचा झाल्यास उर्वरित अंश तपासून घेणे आवश्यक आहे. राज्य शासनाच्या पुणे येथील किडनाशक उर्वरित अंश प्रयोगशाळेत तपासणीच्या सुविधा उपलब्ध आहेत.
  6. आयातदार देशाच्या मागणीनुसार आंब्याची प्रतवारी करणे आवश्यक आहे.

आकार गट वजन ( ग्रॅममध्ये जास्तीत जास्त वजनातील फरक
२००-३००- ७५
३५१-५५० १००
५५१-८००- १२५

गुणवत्तेत सुट मर्यादा : विशेष दर्जा ५ टक्के, वर्ग-१ साठी १० टक्के, व वर्ग-२ साठी १o टक्के आकारामध्ये सुट मर्यादा : सर्व वर्गाच्या आंब्याकरीता १० टक्के सवलत. कमीतकमी १८o ग्रॅम व जास्तीतजास्त ९२५ ग्रॅम अांब्याचे वजन असणे आवश्यक .

आंबा काढणीपूर्व व्यवस्थापन

  • आंबा फळांना आकर्षक रंग येण्यासाठी झाडांच्या आतील भागांची विरळणी करावी. जेणेकरून सुर्यप्रकाश आतील फळांवर पडेल.
  • फळांचा आकार वाढविण्यासाठी तसेच त्यांना तजेलदार व आकर्षक रंग येण्यासाठी फळे अंडाकृती झाल्यावर आणि कोय (बाष्ठा) तयार होण्याच्या अवस्थेत असतांना २ टक्के युरीया व १ टक्के पोटॅशची फवारणी करावी. फलधारणा झाल्यावर ज्या ठिकाणी पाण्याची सोय असेल अशा ठिकाणी १५ दिवसांनी ३ ते ४ वेळा पाणी द्यावे. (१५० ते २०० लिटर) परंतु फळे तोडणीच्या एक महिना अगोदर पाणी देणे बंद करावे.
  • फळे काढणीपुर्वी किमान तीन आठवडे अगोदर कोणत्याही किटकनाशकाची अथवा बुरशीनाशकाची फवारणी करू नये.
  • ज्या ठिकाणी फळे घोसाने येतात त्या ठिकाणी शक्य असल्यास दोन फळांमध्ये सुकलेले आंब्याचे पान ठेवावे तसेच मोहराच्या शेंडयाकडील फळावर घासणारे टोक कापून टाकावे. फळांचा आकार वाढविण्यासाठी शक्यतो प्रत्येक घोसावर एकच फळ ठेवावे.

सन २०१४-१५ पासून युरोपीयन व इतर देशांना आंबा निर्यातीकरीता फळमाशी व किडनाशक उर्वरित अंश नियंत्रणाची हमी देण्याकरिता द्राक्षाप्रमाणेच मॅगोनेट या ऑनलाईन कार्यप्रणालीची अपेडाच्या मार्गदर्शनाखाली अवलंबविण्यात येत आहे.

निर्यातक्षम अांबा उत्पादक शेतक-यांची नोंदणी करण्याकरिता मॅगोनेटचा अवलंब करण्यात येणार आहे. त्याकरीता सन २0१५-१६ या वर्षांमध्ये रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदूर्ग, ठाणे, पालघर, अहमदनगर, पुणे, सोलापूर, नाशिक, उस्मानाबाद, लातूर, औरंगाबाद, बीड व जालना या जिल्ह्यांकरिता तो अवलंबविण्यात येत आहे.

मॅगोनेटच्या अंमलबजावणी करिता सविस्तर मार्गदर्शक सुचना सर्व संबंधित जिल्हा अधिक्षक कृषि अधिकारी यांना कळविण्यात आल्या अधिक्षक कृषि अधिकारी यांचेकडे नोंदणी करण्याकरिता कळविण्यात आले आहे.

आंब्याच्या निर्यातीकरिता काढणीपश्चात व्यवस्थापन

  1. काढणीसाठी १४ आणे (८५ टक्के) तयार आंबा निवडावा.
  2. फळाची काढणी सकाळी ११ वाजेपर्यंत किंवा सायंकाळी ४ वाजल्यानंतर कमी तापमानात करावी.
  3. काढणीनंतर फळे कमी तापमानात ठेवावीत.
  4. काढणी देठासहीत (३ ते ५ सें.मी.) करावी.
  5. काढणीनंतर कमीतकमी वेळा (६ तास) आंब्याची पॅकींगपुर्व हाताळणी प्लॅस्टीक आवेष्टनातून करावी.
  6. आंब्यामध्ये एकूण विद्राव्य घटक (टी एस एस) ८.१० टक्के असला पाहिजे.
  7. काढणी आणि वाहतूक करताना फळांची कमीतकमी हाताळणी करावी. त्या करीता प्लॅस्टीक क्रेट्सचा वापर करावा.
  8. काढलेल्या आंब्याचा ढिगारा न करता आणि आदळआपट न करता ते पेटीत भरावेत. कारण आदळ आपट केल्याने आंब्याच्या आतील भागाला इजा होवून फळ पिकण्याऐवजी सडण्याची प्रक्रिया जास्त होते.
  9. उन्हात वाहतूक केल्यास हापूस आंब्यामध्ये साक्याचे प्रमाण
  10. प्री-कुलींगला योग्य प्रकारे आल्यानंतर बॉक्सेसची मांडणी ११0 से.मी. x ८0 सें.मी. × १३ सें.मी. लाकड़ी प्लेंटफॉर्मवर करून त्यास आवेष्टीत करावे. कोल्ड स्टोअरेजचे तापमान १२.५ अंश से. ग्रे. ठेवावे.
  11. खालील द्रावणात आंबे पाच मिनिटे बुडवून ठेवावेत. आंबा फळे पिकताना कुजू नयेत म्हणून फळांना कार्बन्डॅझिमची प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे. त्यासाठी १o लिटर पाण्यात १0 ग्रॅम काबॅन्डॅझिमचे द्रावण घेऊन प्रक्रिया करावी. त्यात बिनडागी, न कुजलेले, १४ आणे तयार झालेले व वजनानुसार प्रतवारी केलेले आंबे ५ मिनिटे बुडवून ठेवावेत नंतर अमेरिकेस आंबा निर्यातीकरिता कृषि पणन मंडळाच्या पॅकहाऊसकडे आंबा उत्पादकांची नोंदणी करणे आवश्यक आहे. अशा नोंदणी केलेल्या आंबा उत्पादकांचा आंबा वि-किरण (इरॅडीकेशन) करण्याकरिता लासलगाव येथे सुविधा निर्माण केलेल्या आहेत. तेथे वि-किरण केल्यानंतरच आंबा फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र देण्यात येते. सध्या फळे व भाजीपाला या पिकांची निर्यात प्रामुख्याने व्यापा-यांव्दारेच केली जाते. परंतू द्राक्ष, डाळींब, भाजीपाला व आंबा इ.

फळे व भाजीपाला उत्पादीत माल स्वत: शेतकरी निर्यात करण्याबाबत उत्सुक आहेत. त्याकरिता आंबा उत्पादक शेतक-यांनी द्राक्षाप्रमाणेच आंब्याची स्वतः निर्यात सुरू केल्यास निश्चित त्याचा फायदा आंबा उत्पादकांना होणार आहे.

भागीदारी संस्थांच्या कर्तव्य व जबाबदा-या कशासाठी

युरोपियन देशांना आंबा उत्पादन व निर्यातीकरीता मॅगोनेट भागीदारी संस्थांच्या कर्तव्य व जबाबदा-या मॅगोनेट कशासाठी

  1. प्रत्येक देशाचे स्वत:चे सर्वसाधारण स्वच्छतेविषयक तसेच पिकविषयक निकष आहेत.
  2. जागतीक व्यापार संघटनेच्या प्रत्येक सभासद निर्यातदार देशांना सर्वसाधारण स्वच्छतेविषयक व पिकस्वच्छते विषयक नियम पाळणे बंधनकारक आहे.
  3. युरोपीयन युनियनने भारतातून आयात होणा-या कृषिमालावर जिवंत किडींचा आढळ झाल्याने आंबा व काही भाजीपाल्यांच्या भारतातून होणा-या आयातीवर बंदी घातली.
  4. मॅगोनेट प्रणालीमध्ये आंब्याचा संपुर्ण पुर्वइतिहास (ट्रेसेबिलीटी) उपलब्ध असल्याची आयात देशांना खात्री देणे आवश्यक आहे. (उत्पादन ते अंतिम ग्राहकापर्यंत)
  5. मॅगोनेटमध्ये उत्पादनपूर्व साखळीचे टप्पे जोडण्याची पुर्तता करणे, म्हणजेच

  • बागांची नोंदणी
  • शेतकरी प्रशिक्षण
  • बागांची तपासणी
  • पीक संरक्षण अभिलेख ठेवणे आवश्यक आहे.

त्यामुळे आयातदार देशांच्या गरजांची/मागणीची पुर्तता होण्यास मदत होते.

उद्दिष्टे

  1. बागेच्यास्तरावर/शेतस्तरावर निर्यातक्षम आंब्यावरील किडनाशकांचा उर्वरित अंश नियंत्रण विषयक यंत्रणा उभारणे.
  2. आंबा बागेतील जमिनीमधील तसेच पाण्यातील किडनाशकांचा उर्वरित अंश नियंत्रण करणे.
  3. कोड व रोग व्यवस्थापनासाठी सर्वेक्षण यंत्रणा उभारणे.
  4. क्रारंटाईन कोड व रोग आढळल्यानंतर त्यावर उपाययोजना करण्यासाठी यंत्रणा उभारणे.
  5. किडनाशक उर्वरित अंश प्रकरणी धोक्याची सुचना प्राप्त झाल्यानंतर त्यावर उपाययोजना करण्यासाठी यंत्रणा निर्माण करणे.
  6. भारतातून युरोपीयन युनियन व इतर देशांना निर्यात होणारा आंबा हा कोड व रोगमुक्त असल्याची हमी देणे.

भागीदार संस्था (Stakeholders)

अपेडा (कृषि व प्रक्रिया पदार्थ निर्यात विकास संस्था).

  1. राष्ट्रीय पीकसंरक्षण संस्था (एनपीपीओ).
  2. फलोत्पादन विभाग
  3. कृषि विद्यापीठे
  4. निर्यातदार
  5. आबा बागायतदार
  6. अधिकृत पॅकहाऊस
  7. प्रक्रियादार
  8. किडनाशक उर्वरित अंश तपासणी प्रयोगशाळा

भागीदार संस्थांच्या कर्तव्य व जबाबदान्या

अपेडा (APEDA)

  1. आंबा निर्यात करू इच्छिणा-या शेतक-यांच्या बागांची नोंदणी करण्यासाठी यंत्रणा निर्माण करणे.
  2. नोंदणी केलेल्या शेतक-यांकडील निर्यात झालेल्या बागांची माहिती ठेवणे.
  3. बागांच्या नोंदणीसाठी राज्य शासनाशी समन्वय ठेवणे.
  4. उत्पादनपुर्व प्रक्रियांची साखळीचे सशक्तीकरण करण्यासाठी विकसित करणे.
  5. नोदणी केलेल्या बागांचे/शेतक-यांचे अभिलेख तपासणे.

राष्ट्रीय पीकसंरक्षण संस्था (NPPO)

  1. नोंदणीकृत शेतकरी/बागा यांचे अभिलेख वेळोवेळी तपासणीसाठी अपेडा व राज्यशासन यांच्याशी सहकार्य ठेवणे.
  2. नोंदणीकृत शेतांमधून / शेतक-यांकडून माल घेऊन अधिकृत पॅकहाऊसमध्येच फळे हाताळली जात असल्याची खात्री करून देणे.
  3. क्षेत्रियस्तरावर युरोपियन युनियनसाठी महत्वाच्या असलेल्या किडी व त्यांचे एकात्मिक व्यवस्थापन याबाबत राज्यशासनास मार्गदर्शन करणे/ सल्ला देणे.
  4. युरोपीयन युनियनकडून किडींचा आढळ झाल्याबध्दल प्राप्त होणारा करण्यासाठी पोहचविणे.
  5. आंबा युरोपीयन युनियनला निर्यात करताना आवश्यक असलेल्या उष्णबाष्प प्रक्रिया इ. प्रक्रियांना मान्यता देणे/ मान्यतेचे नूतनीकरण करणे.
  6. प्रक्रिया संबंधिचे निकष ठरविणे.

फलोत्पादन विभाग-राज्यशासन (State Horticulture Department)

  1. आंबा निर्यातदार/शेतक-यांच्या विनंतीनुसार युरोपीयन युनियनला नोंदणी करणे.
  2. आंबा बागांची नोंदणी एक हंगाम/ एक वर्ष कालावधीसाठी करणे.
  3. नोंदणी केलेल्या शेतामध्ये कोड व रोगांचा प्रादुर्भाव स्थिती नियंत्रणात असल्याबाबत व शेतस्तरावर किडनाशक वापराचे अभिलेख ठेवण्याबाबत नियमीतपणे सनियंत्रण करणे.
  4. संबंधित नोंदणीकृत बागेमधील कोड व रोगांच्या नियंत्रणासाठी सुयोग्य सल्ला देणे. ५) पीक लागवडीपासून काढणीपर्यंत पीक व्यवस्थापन पध्दतींचे अभिलेख

शेतस्तरावर ठेवले असल्याबाबत सनियंत्रण करणे. ६) कोड व रोगमुक्त फळ उत्पादनासाठी शेतक-यांचे प्रशिक्षण आयेजीत करणे. ७) एकात्मिक कोड व्यवस्थापन/ उत्तम शेतीच्या पध्दती अंतर्गत निविष्ठा उदा. सापळे, जैविक किडनाशके शेतक-यांना उपलब्ध होत असल्याची खात्री करणे

कृषि विद्यापीठे (SAU’s)

  1. शेतकरी आणि निर्यातदार यांच्या क्षमतावाढ कार्यक्रमामध्ये राज्यशासनास मदत करणे.
  2. उत्पादन तंत्रज्ञान आणि एकात्मिक कोड व्यवस्थापन याबाबत सल्ला देणे.
  3. शेतकरी आणि विस्तार अधिकारी यांच्यासाठी स्थानिक भाषेत तांत्रीक प्रशिक्षण साहित्य तयार करणे.
  4. कोड आणि रोगमुक्त फळांच्या उत्पादनासाठी शेतक-यांना प्रशिक्षण देण्याच्या कार्यक्रमात मदत करणे.
  5. दर्जेदार उत्पादनासंबंधी क्षेत्रियस्तरावरून प्राप्त होणा-या प्रतिक्रियांवर कार्यवाही करणे.

निर्यातदार

  1. निर्यातक्षम आंबा उत्पादन घेणा-या शेतक-यांच्या बागा नोंदणीसाठी फलोत्पादन विभागास विनंती करणे.
  2. आंबा बागायतदार, त्यांची नोंदणी करणे, त्यांचे क्षेत्र व पत्ता आणि विभागास माहिती पुरविणे.
  3. निर्यातीसाठी नोंदणी केलेल्या शेतक-यांकडून माल घेणे.
  4. निर्यातीसाठी कोड व रोगमुक्त मालासाठी नोंदणीकृत शेतक-यांना तांत्रिक सहाय्य पुरविणे.
  5. प्रत्येक निर्यातीवेळी शेताचा नोंदणी क्रमांक पॅकहाऊसला पुरविणे.
  6. निर्यात करावयाच्या कृषिमालामध्ये अनोंदणीकृत मालाची भेसळ न करता पॅकहाऊसपर्यंत पेोहचविण्यासाठी मालाच्या सुरक्षित वाहतुकीची हमी देणे.

आंबा बागायतदार

  1. निर्यातक्षम आंबा बागांची नोंदणी करण्यासाठी फलोत्पादन विभागास विनंती करणे.
  2. दर पंधरवाडयास नोंदणीकृत शेतावर कोड व रोगस्थिती नियंत्रित ठेवणे तसेच लागवडीपासून काढणीपर्यंत कीड-रोग नियंत्रण करण्यासाठी केलेल्या पिक संरक्षण उपाययोजनेचे अभिलेख ठेवणे.
  3. नोंदणीकृत शेतावर लागवडीपासून काढणीपर्यंत केलेल्या व्यवस्थापन विषयक उपाययोजनांचे अभिलेख ठेवणे.
  4. कृषि विद्यापीठ, फलोत्पादन, निर्यातदार यांनी दिलेल्या कोड व रोग व्यवस्थापन पध्दती, किडनाशकांचा उर्वरित अंशासंबंधिचा प्रतिक्षाधिन कालावधी याबाबत दिलेल्या मार्गदर्शनाचा अवलंब करणे.

अधिकृत पॅक हाउस (Apporoved Packhoues)

  1. फक्त नोंदणीकृत शेतावरील माल स्विकारणे.
  2. प्रत्येक निर्यातीच्यावेळी स्विकृत माल, शेतक-याचे नाव, नोंदणी क्रमांक , याबाबत अभिलेख ठेवणे

उपचार प्रदाता

  1. प्रक्रिया सुविधेच्या मान्यतेसाठी किंवा मान्यतेच्या नुतनिष्करणासाठी राष्ट्रीय पीक संरक्षण संस्थेकडे अर्ज करणे.
  2. नोंदणीकृत शेतावरील प्राप्त मालावरच प्रक्रिया करणे.
  3. राष्ट्रीय पिक संरक्षण संस्थेने अधिकृत केलेल्या पध्दतीनुसार प्रक्रिया करणे.
  4. प्रत्येक प्रक्रिया संबंधिची माहिती, प्रक्रिया कालावधीतील तापमान, निर्यातदाराचे नाव, प्रक्रिया केलेल्या कृषि मालाचे वजन इ. बाबत अभिलेख ठेवणे.
  5. निर्यातदारास प्रक्रिया प्रमाणपत्र देणे.

किडनाशक उर्वरित अंश तपासणी प्रयोगशाळा (Pesticide Residue Laboratories)

  1. किडनाशक उर्वरित अंश तपासणी सुविधेच्या मान्यतेसाठी किंवा मान्येतेच्या नुतनिष्करणासाठी कृषि व प्रक्रिया पदार्थ निर्यात विकास संस्था (अपेड़ा) यांच्याकडे अर्ज करणे.
  2. आंबा फळावरील किडनाशके उर्वरित अंश तपासणीसाठी नोंदणीकृत आंबाबागेतून नमुने घेणे.
  3. तपासणी केलेल्या नमुन्यांचे अभिलेख ठेवणे.
  4. युरोपीयन युनियनच्या आयातीविषयक निकषांनुसार प्रयोगशाळेतील सुविधा अद्यावत ठेवणे.
  5. आंबा निर्यातदार/ उत्पादक यांना किडनाशके उर्वरित अंश तपासणी अहवाल देणे.
  6. तपासणीमध्ये किडनाशके उर्वरित अंश मान्य महत्तम उर्वरित अंश पातळीपेक्षा जास्त आढळल्यास त्याबाबतची सुचना निर्गमित करणे.

अवलंब करावयाची पध्दती (Procedure for implementation)

  1. आंबा निर्यातदार/ उत्पादक आपल्या निर्यातक्षम बागेच्या नोंदणीसाठी विहित प्रपत्रात (प्रपत्र-अ) फलोत्पादन विभागास विनंती करील.
  2. फलोत्पादन विभाग नोंदणीकृत अर्जामधील माहितीची सत्यता पडताळणी करेल.
  3. फलोत्पादन विभाग नोंदणी केलेल्या आंबा बागांचे नोंदणी प्रमाणपत्र विहित प्रपत्रात (प्रपत्र-ब) अर्जदार शेतकरी/ निर्यातदार यांना निर्गमीत करेल.
  4. नोंदणीकृत आंबाबागांची यादी फलोत्पादन विभागास कृषि व प्रक्रिया पदार्थ निर्यात विकास संस्था यांना राष्ट्रीयस्तरावर नेोंद घेण्यासाठी सादर करील.
  5. फलोत्पादन विभागास नोदणी केलेल्या शेतक-यांची कोड व रोगमुक्त आंबा उत्पादनासाठी प्रशिक्षण आयोजीत करेल.
  6. फलोत्पादन विभाग दर पंधरवड्यास नोंदणीकृत आंबा बागांमधील कोड व रोगांची स्थिती योग्य असल्याची खात्री करेल तसेच लागवडी पासून काढणी पर्यंत नोंदणीकृत शेतावर अवलंब केलेल्या पीक संरक्षण उपाययोजनांचे अभिलेख ठेवल्याची खात्री करेल (प्रपत्र-क)
  7. निर्यातदार फक्त नोदणी केलेल्या या फळांची शेतावरून पॅकहाऊसपर्यंत कोणत्याही अनोंदणीकृत शेतावरील फळांची { भेसळ न होऊ देता सुरक्षित वाहतुक करेल. शेताचा नोंदणी क्रमांक व फळांचा लॉट क्रमांक ही माहिती निर्यातदार पॅकहाऊसला पुरवेल.
  8. नोंदणीकृत बागेमधून उत्पादन स्विकारल्यानंतर पॅकहाऊसधारक प्रत्येक वेळी स्विकृत मालांचे वजन, शेतक-यांचे नाव आणि नोंदणी क्रमांक याबाबतचे अभिलेख ठेवेल.
  9. ज्या निर्यातक्षम मालाला विशेष प्रक्रियेची आवश्यकता आहे आणि अशी प्रक्रिया संबंधित पॅकहाऊसवर उपलब्ध नसल्यास अशा मालांच्या सुरक्षित व सचोटीयुक्त वाहतुकीची जबाबदारी संबंधित निर्यातदारांची राहील.
  10. राष्ट्रीय पीक संरक्षण संस्था माल नोंदणीकृत बागेतून प्राप्त झाल्याची सत्यता पडताळणी करेल. त्यानंतर त्या मालावर पुढील प्रक्रिया करण्यासाठी आणि फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र अदा करण्याची अनुमती देईल.

आंबा निर्यातीकरिता प्रामुख्याने खालील कागदपत्र असणे आवश्यक आहे.

  1. प्रोप्रायटरी फर्म/संस्था/कंपनी स्थापन करणे.
  2. ज्या नावाने आंबा निर्यात करावयाचा आहे त्या नावाने राष्ट्रीयकृत बँकेत चालू खाते उघडणे.
  3. प्रोप्रायटरी फर्मच्या नांवे पॅन नंबर काढणे.
  4. प्रोप्रायटरी फर्मच्या नांवे आयात-निर्यात कोड नंबर (आयईसी) काढणे. सदरचा कोड डायरेक्टर जनरल फॉरेन ट्रेड (डीजी अॅन्ड टी) विभागामार्फत दिला जातो.
  5. अपेडा ही निर्यातीला प्रोत्साहन देणारी संस्था असुन त्यांच्याकडे नोंदणी करणे.

अपेडा ही वाणिज्य मंत्रालय अंतर्गत निर्यातीला प्रोत्साहन देण्याकरिता स्थापना केलेली संस्था आहे. अपेडाचे सभासद झाल्यामुळे अपेडाच्या वेबसाईटवर आपली आंबा उत्पादन निर्यातदार म्हणून नोंदणी केली जाते.त्याचा फायदा आयातदाराची निवड करण्याबरोबरच निर्यातीस प्रोत्साहन देण्यासाठीच्या अर्थसहाय्य योजनाचा लाभ घेण्यासाठी होतो. तेव्हा जास्तीतजास्त आंबा उत्पादकांनी स्वत: उत्पादित केलेल्या आंब्याची स्थानिक तसेच जागतिक बाजारपेठेतील संधीचा फायदा घेण्यासाठी विक्री व निर्यातीचा फायदा घेणे आवश्यक आहे. तसेच सध्या प्रमुख आयातदाराचा कल हा ट्रेडर एक्सपोर्टर ऐवजी उत्पादक व निर्यातदाराकडुन घेणे आवश्यक आहे. आंब्याच्या निर्याकरीता फायटोसॅनिटरी प्रमाणपत्र देण्याकरिता

पीक्यूआयएस द्वारे ऑनलाईन सुविधा मुंबई एअरपोर्ट व सिपोर्ट तसेच पुणे,नाशिक, व सिंधुदुर्ग येथील जिल्हा अधिक्षक उपलब्ध करण्यात आलेल्या आहेत. त्याकरीता प्रथम निर्यातदारांनी साईटवर लॉगीन आयडी पासवर्ड नोंदणी करणे आवश्यक आहे.

अशा प्रकारे  शेतकरी बंधूनी मॅगोनेट प्रणालीचा अवलंब करून जास्तीतजास्त आंबा फळांची निर्यात करावी .

स्त्रोत – कृषी विभाग महाराष्ट्र शासन

http://mahaagri.gov.in/Publications/Shetkari.aspx

सेंद्रिय शेतीकरिता आहेत विविध योजना
सेंद्रिय शेतीकरिता आहेत विविध योजना

राज्याच्या कृषी विभागामार्फत सेंद्रिय शेतीसाठी विविध योजना राबविण्यात येत आहेत. यामध्ये शेतकरी गटांसाठी स्वतंत्र योजना आखण्यात आलेल्या आहेत. या योजनांचा शेतकऱ्यांनी फायदा घेतला पाहिजे.

गटपद्धतीने सेंद्रिय शेती कार्यक्रम

राज्याच्या सेंद्रिय शेती धोरणातून 2013-14 पासून सेंद्रिय शेतीबाबतचा कार्यक्रम राबविण्यात येत आहे. राष्ट्रीय शाश्‍वत शेती अभियान अंतर्गतसुद्धा गटपद्धतीने सेंद्रिय शेती कार्यक्रम राबविण्यात येत आहे. सेंद्रिय शेती योजना क्षेत्रीय स्तरावर प्रकल्पाधारित पद्धतीने राबविली जाते. प्रकल्प तयार करताना 10 किलोमीटर त्रिज्येच्या प्रकल्प क्षेत्रामध्ये 20 सेंद्रिय शेती (शेतकरी) उत्पादकांचा एक गट याप्रमाणे 10 गट तयार करावेत. प्रतिगट किमान 10 हेक्‍टर क्षेत्र असे प्रकल्पाचे 100 हेक्‍टर क्षेत्र असावे. अशा प्रकारे 100 हेक्‍टरचा एक प्रकल्प तयार करताना दुर्गम डोंगराळ भागात क्षेत्र परिस्थितीनुसार क्षेत्र निवडीमध्ये लवचिकता ठेवली जाते.

लाभार्थी निवड

  1. लाभार्थी निवडताना लहान व सीमांतिक शेतकऱ्यांना प्राधान्य. अनुसूचित जातीसाठी 15 टक्के व अनुसूचित जमातीसाठी 7.5 टक्के आरक्षण. एकूण खर्चाच्या 30 टक्के निधी महिला शेतकऱ्यांसाठी खर्च करण्याची तरतूद.
  2. कार्यक्रम राबविताना यापूर्वी राबविलेल्या बाबी/घटकांसाठी अन्य योजनांमधून (विदर्भ पॅकेज, राष्ट्रीय जैविक खेती केंद्र, गाजियाबाद, नाबार्ड योजना इ.) लाभ घेतला नाही, याची तपासणी केली जाते.

प्रशिक्षण आणि कार्यशाळांचे नियोजन

तालुकास्तरीय कृषी मेळावे –

ग्रामपातळीवरील गटांना प्रत्यक्ष कार्यवाहीची दिशा देणे, सेंद्रिय पद्धतीचे जीवनात महत्त्व, आर्थिक बाजू आणि सुलभ कार्यपद्धती यावर मार्गदर्शन करण्यासाठी प्रकल्प क्षेत्रामध्ये कृषी मेळाव्याचे आयोजन करण्यात येते. राज्यात प्रस्ताविक एकूण आठ प्रकल्पांमध्ये प्रतिप्रशिक्षणार्थी 100 रुपये प्रतिदिन याप्रमाणे 50 प्रशिक्षणार्थींचे हंगामनिहाय 16 कृषी मेळाव्यांचे आयोजन करण्यासाठी प्रतिमेळावा पाच हजार रुपये अशी तरतूद करण्यात आली आहे.

सेंद्रिय शेती प्रचारप्रसिद्धी

  1. संकेतस्थळ निर्मिती : संकेतस्थळ निर्मिती व जिंगल्सच्या माध्यमातून प्रसिद्धी करण्यासाठी राज्यस्तरावरील कार्यवाहीसाठी दोन लाख रुपयांची तरतूद.
  2. प्रदर्शन/महोत्सवाचे आयोजन : सेंद्रिय माल उत्पादनानंतर विक्रीसाठी जिल्ह्यामध्ये अथवा प्रकल्प कार्यक्षेत्रात योग्य ठिकाणी सेंद्रिय धान्यमहोत्सवाच्या आयोजनासाठी प्रस्तावित एकूण आठ प्रकल्पांमध्ये राज्यात एकूण 16 लाख रुपयांची तरतूद करण्यात येत आहे.
  3. ग्राहकांचे प्रशिक्षण : नागरी ग्राहकांच्या प्रशिक्षणासाठी प्रतिकार्यक्रमास 0.10 लाख रुपये प्रमाणे एकूण 8 प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करण्यासाठी (प्रकल्पस्तरावर) 0.80 लाख रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे.
  4. यशस्वी शेतकऱ्यांच्या शेतावर सेंद्रिय बहुविध प्रशिक्षण केंद्र उभारणे

  • सेंद्रिय शेती धोरणांतर्गत यशस्वी शेतकऱ्यांच्या शेतावर सेंद्रिय बहुविध प्रशिक्षण केंद्र उभारणे, यासाठी मापदंड प्रतिकेंद्र कमाल पाच लाख रुपये मंजूर करण्यात आले आहेत.
  • सेंद्रिय शेती धोरणांतर्गत शेतकऱ्यांच्या शेतावर सेंद्रिय बहुविध प्रशिक्षण केंद्र उभारणे, या घटकासाठी 2014-2015 वर्षासाठी 25 लाख रुपये अर्थसाहाय्य प्रस्तावित आहे.

राज्याबाहेरील अभ्यास दौरे

राज्याबाहेरील आदर्श सेंद्रिय प्रक्षेत्रे, सेंद्रिय तंत्रज्ञान संशोधन केंद्र; तसेच सेंद्रिय शेती करणाऱ्या प्रगतिशील शेतकऱ्यांच्या शेतावर शेतकऱ्यांनी जाऊन पाहणी करण्यासाठी

अ) शेतकऱ्यांच्या राज्याबाहेरील अभ्यास दौऱ्यासाठी प्रतिशेतकरी 2000 रुपयांप्रमाणे अर्थसाहाय्य प्रस्तावित असून, प्रत्येक प्रकल्पातून 25 शेतकरी अथवा उत्पादक असा (25 शेतकऱ्यांचा) एक अभ्यासदौरा आयोजित करावा. अशाप्रकारे प्रतिअभ्यास दौऱ्यासाठी 50,000 रुपये अर्थसाहाय्य देय आहे. आवश्‍यकतेनुसार दोन अभ्यासदौरे प्रतिप्रकल्प करता येतील. त्यासाठी प्रतिशेतकरी रक्कम 2000 रुपयांप्रमाणे 1,00,0000 रुपये अर्थसाहाय्य देय आहे.

2014-15 मध्ये एकूण चार लाख रुपयांची तरतूद उपलब्ध करून देण्यात येणार आहे.

ब) शेतकऱ्यांचे राज्यांतर्गत अभ्यास दौऱ्यांसाठी प्रतिशेतकरी 1000 रुपयांप्रमाणे अर्थसाहाय्य प्रस्तावित आहे. प्रत्येक प्रकल्पातून अशाप्रकारे सर्वसाधारणपणे 50 शेतकरी/ उत्पादकांचा दौरा आयोजित करण्यासाठी अनुदान प्रस्तावित आहे.

कृषिभूषण (सेंद्रिय शेती) पुरस्कार – (राज्यस्तर)

राज्यात सेंद्रिय शेतीस प्रोत्साहन देण्यासाठी; तसेच सेंद्रिय शेतीकडे शेतकऱ्यांचा कल वाढविण्यासाठी सेंद्रिय शेतीत उल्लेखनीय काम करणाऱ्यांना/ संस्थांना शासनामार्फत कृषिभूषण (सेंद्रिय शेती) पुरस्कार देऊन सन्मानित करण्यात येते. यासाठी 10 लाख रुपये अनुदान उपलब्ध करून देण्यात येणार आहे. याबाबतचे प्रस्ताव कृषी आयुक्तालयास त्वरित सादर करण्यात यावेत.

सेंद्रिय शेती समूह – (100 हेक्‍टर प्रतिसमूह) (1,00,000 रुपये प्रतिसमूह)

प्रशिक्षण – प्रकल्प कार्यक्षेत्रामध्ये मान्यता प्राप्त संस्था तज्ज्ञांचे माध्यमातून प्रशिक्षण देणे आवश्‍यक आहे. सदर प्रशिक्षण हे दोन शेतकरी प्रतिगट याप्रमाणे एकूण 20 शेतकऱ्यांचे एक प्रशिक्षण दोन दिवसांचे राहील. सदर प्रशिक्षणासाठी मापदंड 1000 हजार रुपये प्रतिदिन प्रतिशेतकरी राहील.

2014-15 मध्ये सदर घटकासाठी रक्कम 3.20 लाख रुपये अनुदान तरतूद प्रस्तावित आहे.
शेतकरी शेती समूहाच्या कामकाजासाठी विविध अनुदाने देय आहेत.

शेतकरी शेती समूहाच्या कामकाजासाठी विविध अनुदाने

शेतकऱ्यांच्या शेतावर सेंद्रिय निविष्ठा तयार करण्यासाठी प्रोत्साहन

पीक अवशेषांची कुट्टी करण्यासाठी यंत्र

योजनेअंतर्गत निवडलेल्या गटातील शेतकऱ्यांसाठी 50 टक्के अनुदानासाठी 25,000 रुपये (प्रतियंत्राच्या) मर्यादेत अनुदान अनुज्ञेय आहे.

लाभार्थी निवड

निवडलेल्या गटातील शेतकऱ्यांनी/गटाने अशा यंत्राकरिता सविस्तर प्रस्ताव तयार करावा.
प्रतियुनिट 25 हजार रुपये मर्यादेप्रमाणे उपलब्धतेनुसार अनुदान देण्यात येणार आहे. याबाबतची प्रकल्पनिहाय अनुदान मागणी विभागीय कृषी सहसंचालक यांच्यामार्फत आयुक्तालयस्तरावर सादर करावी.

निंबोळी पावडर/अर्क तयार करणे

नीम पल्वरायझर/ग्राईंडर, इलेक्‍ट्रीक/ डिझेल मोटार, चाळण्यासाठी शेड, कच्चा माल, पॅकिंग मटेरियल इ. यंत्रसामग्रीच्या किमतीवर किमतीच्या 50 टक्के दराने जास्तीत जास्त 30,000 रुपये अनुदान अनुज्ञेय आहे. याकरिता इच्छुक लाभार्थ्याने उपयुक्तता तपशिलासह सविस्तर प्रकल्प अहवाल तालुका कृषी अधिकारी यांच्या शिफारशीसह सादर करावा. प्रत्येक जिल्ह्यामध्ये किमान एक ते दोन युनिट असावीत. 2014-15 मध्ये राज्यात एकूण आठ प्रकल्पांसाठी प्रतिप्रकल्प 30 हजार रुपये मर्यादेप्रमाणे एकूण रुपये 2.40 लाख अनुदान उपलब्ध करून देण्यात येणार आहे.

बायोडायनॅमिक कंपोस्ट तयार करणे

लाभार्थी निवड व पात्रता –

  1. स्वतःची शेती असणे अनिवार्य आहे. जनावरे असावीत.
  2. खर्च मर्यादा व अनुदान दर – दोन किलो सीपीपी कल्चरसाठी 250 रुपये अनुज्ञेय आहे. कृषी सहायकाने 100 टक्के मोका तपासणी व कृषी पर्यवेक्षकाने अनुदान खर्चाची शिफारस करावी.
  3. 2014-15 मध्ये या घटकांतर्गत 33 (प्रतिप्रकल्प 48 शेतकरीप्रमाणे) प्रकल्पाकरिता एकूण 3.96 लाख रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे.

राष्ट्रीय फलोत्पादन विकास संस्थेच्या सेंद्रिय शेती प्रोत्साहनासाठी योजना

  1. सेंद्रिय शेतीच्या वापर – प्रतिहेक्‍टर 20,000 रुपयांच्या 50 टक्के 10,000 रुपये अनुदान जास्तीत जास्त चार हेक्‍टर मर्यादेपर्यंत देय आहे. ते तीन वर्षांत विभागून देण्यात येते.
  2. सेंद्रिय शेती प्रमाणीकरण (प्रकल्प आधारित) – पाच लाख रुपये प्रति 50 हेक्‍टर समूहाकरिता तीन वर्षांत विभागून दिले जाते. पहिल्या वर्षी 1.50 लाख रुपये, दुसरे वर्ष 1.50 लाख रुपये व तिसरे वर्षे दोन लाख रुपये अनुदान देय आहे.
  3. व्हर्मीकंपोस्ट निर्मिती युनिट

  • प्रतियुनिट 1,00,000 रुपये कायम स्ट्रक्‍चर करता.
  • एचडीपीई व्हर्मी कंपोस्टकरिता 1,600 रुपये प्रतियुनिट अनुदान देय आहे.

कृषी आयुक्तालय, पुणे

फार्महब वर उपलब्ध माहिती ही लोकांनी पुरवलेली असून विविध स्रोतांतून संकलित केलेली आहे. आम्ही या माहितीची हमी किंवा जबाबदारी घेत नाही.